Википедија

Kupatilo u jevrejskoj mahali u Pirotu

Kupatilo u jevrejskoj mahali u Pirotu je mikvejsko - obredno kupatilo, i kulturno-istorijski spomenik solidno očuvan, u blizini nekadašnje Sinagoge na prostoru Jevrejske mahale. Nastalo je u osamnaestom ili devetnaestom veku, u vreme društveno-ekonomskih transformacija i periodičnih oscilacija napretka i posrtanja na kapiji Istoka i Zapada, u pograničnog gradu Pirotu koji je oduvek bio domaćin različitim narodima.

Kupatilo u jevrejskoj mahali u Pirotu
Opšte informacije
MestoPirot
OpštinaPirot
Država Srbija
Vrsta spomenikamikvejsko - obredno kupatilo
Vreme nastankaXIX vek
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture
VlasnikRepublika Srbija
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture Niš
www.ni.rs

Oni koji su dolazili u Pirot dobijali su priliku da započnu jedan novi život, a oni koji su ih dočekivali, mogućnost da upoznaju jednu novu kulturu i neke nove, možda, produktivnije poglede na svet i život. Tako su piroćanci, upoznavajući se sa jednom novom kulturom i obrednim običajima, u svom gradu pružili gostoprimstvo i malobrojnoj Jevrejskoj zajednici, koja se prosperitetno razvijala u nekadašnjoj Jevrejskoj mahali.

Kada su u noći između 12. i 13. marta 1943. godine bugarski fašistički okupator nasilno izveli iz kuća svih 178 Jevreja, pirotskih žitelja i predali ih nemačkim nacistima, od tada je zamro život Jevreja u Pirotu.[1] Kupatilo je postepeno počelo da se urušava, kao i mnoga jevrejska imovina jer se nakon deportovanja u nacistički logor Treblinka niko nije vratio.[2]

Položaj uredi

Jevrejsko kupatilo se nalazi u Gradu Pirotu u blizini centralnog gradskog trga, u bloku koji je oivičen Ulicama srpskih vladara, Lava Tolstoja, jevrejskom i vojvode Stepe, sa kojom je povezan prolazom kroz zgradu u Ulici srpskih vladara br. 30, u gravitacionom centru pirotskog regionalnog prostora, u Jugoistočnoj Srbiji u Pirotskom upravnom okrugu

Udaljeno je 70 km od Niša i 30 km od državne granice sa Bugarskom, na trasi međunarodnog putnog koridora   Nišavski saobraćajni pravac – deonica (Bosna i Hercegovina) - Kotroman - Požega - Pojate - Niš - Gradina - (Bugarska).

Zaštita lokaliteta uredi

Danas kupatilo u jevrejskoj mahali u Pirotu u Ulici jevrejskoj, predstavlja evidentirano kulturno dobro, koje je u dokumentaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, malazi u evidencionom listu br. 1/2014 od 19. decembra .2014. godine. Prema sadašnjim procenama, ritualno jevrejsko kupatilo Mikve u Pirotu potiče iz 19. veka, mada postoji mogućnost da je i starije. Nalazi se u centru grada, u bivšoj jevrejskoj četvrti, današnjoj Jevrejskoj ulici.

Tokom 2015. godine, u okviru projekta niškog Zavoda za zaštitu spomenika kulture realizovane su aktivnosti na arhitektonskom istraživanju ostataka kupatila i prikupljanju tehničke dokumentacije i zaštiti lokaliteta. Nakon završetka radova na terenu i obrade podataka arheolozi su prikupili i pregledali arhivsku građu i došli do:

  • sadržajnog objašnjenja konstruktivnog i arhitektonskog sklopa,
  • nameni objekta,
  • preciznijeg određivanja perioda gradnje i konteksta u kome je nastalo i živelo kupatilo,
  • načina korišćenja kupatila,
  • načina na koji je objekat urušen, prepravljan i očuvan u određenoj meri.[3]

U saradnji sa Jevrejskom zajednicom opština Grad Pirot, nakon sprovedenih istraživanja, ima nameru da ovaj objekat rekonstruiše kako bi Pirot dobio još jedan vredan spomenik kulture koji će uz naziv ulice (Jevrejska) i spomenika podignut pre nekoliko godina,[4] očuvati uspomenu na pirotske Jevreje.[2][5]

Na ovoj zgradi, godinama zaboravljenoj i zapuštenoj, već neko vreme se izvode konzervatorsko-restauratorski radovi. U okviru istraživanja Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Niša, ispitivani su uzorci maltera sa spoljnih i unutrašnjih zidova mikve. Cilj ispitivanja, koja su uključivala optičku mikroskopiju i hemijski sastav, bio je da se definiše sastav i formulacija originalnog maltera.

Istorija uredi

Preduslovi uredi

U prošlosti, teritorija Pirota bila je pod stalnim uticajem gravitacione snage Niša, Sofije i drugih centara u njegovom okruženju. Niš je po zabeleškama Evlije Čelebija 1660. godine imao „svega dvestotnine dućana“, Pirot isto toliko, dok je ekonomska snaga Sofije bila nešto jača 23.[6] Nišu, Sofija i Pirot, pred kraj turske vladavine imali su najviše stanovnika. Pa je tako oko 18.000 stanovnika imao Niš, 9.500 Pirot, a oko 21.000 stanovnika Sofija.[7]

Nakon oslobođenja jugosistočne Srbije od Osmanskog carstva, 1877. godine i formiranja nove granice, teritorijalni uticaj Pirota se znatno izmenio, pošto se našao unutar granica male i privredno nedovoljno razvijene Srbije, a granicom je prekinuta komunikacija sa znatnim delovima teritorije – Gornji Visok, Caribrod, Trn i Godeč, čime je Pirot postao zabačeno mesto u blizini granice.

Kraća istorija Jevreja u Pirotu uredi

Vidi još: Istorija Jevreja u Pirotu

Presudna godina zvaničnog naseljavanja Balkanskog poluostrva Jevrejima je 1492. godina odnosno 1496. po odobrenju sultana Bajazita II. Velike grupe Jevreja koji su imali svoje hramove bili su naseljeni uglavnom u Jedrenu, Carigradu, Sofiji, Solunu i Beogradu.[8]

Jevreji su u Pirot dolazili sa juga, iz Sofije i Carigrada. Prvi sačuvani zapis o postojanju Jevreja u Pirotu je od 4. juna 1596. godine, a radi se o sudskom protokolu jevrejskog suda iz Vidina.[9]

Tada su tri Jevrejina iz Sofije i jedan čauš ubijeni i opljačkani na putu za Vidin dok su se nalazili u okolini grada. Ova vest je stigla do jevrejskog suda u Vidinu zahvaljujući jevrejskom sudiji iz Pirota.

Prema sačuvanom zapisu o ulozi dubrovačkih trgovaca u razvoju balkanske trgovine, može se zaključiti da su pirotski Jevreji tokom 18. veka bili značajni trgovački posredinci između dubrovačkih trgovaca i lokalnog stanovništva.[10]

Putopisac i istoriograf iz Habzburške monarhije, Gerard Kornelijus Driš abeležio je u svom dnevniku 1718. godine...

... da je Pirot naseljen muslimanima, Rasima, Grcima, Jevrejima i Jermenima. Trgovali su međusobno a roba se sastojala od hrane i odeće.[11]

Jevreji su se u Pirotu prvo naseljavali u delu grada zvanom Pazar, u kome je osnovana Jevrejska oština sa oko 20 porodica. Tijabara je bila još uvek močvara neuslovna za naseljavanje.

Prema popisu stanovništva iz 1879. godine, Pirot je imao 8.183 stanovnika od kojih je bilo 360 Jevreja.[12] Jevreji koji su živeli u Pirotu bili su Sefardi i govorili su španski (judeo-španski) jezik koji su starosedeoci hrišćani nazivali jevrejskim.

Osmanlijsko carstvo za vreme svoje vladavina dozvolilo je Jevrejima (18. vek) da budu deo njihovih ogranaka vlasti sa veoma malim ovlašćenjima. Oko 1872. godine, kada su Osmanlije ustanovile još jedno nadleštvo beledie (koje je brinulo o uređenju varoši) u njegov sastav uključile su po jednog predstavnika svake narodnosti.[13] Osmanlije su odobrile Jevrejima da poseduju svoje vinograde, njive, livade, pod uslovom da uredno izvršavaju svoje poreske obaveze (plaćaju harač, desetek i vergiju.)[14] U vreme Osmanske vcarevine pirotski Jevreji su uglavnom živeli od sarafluka, dok su neki od njih su prodavali opanke i kiridžijali.

Pirotski kraj su oslobođeni turske vlasti 16/28. decembra 1877. godine ali se Jevreji ne pominju u tom događaju.[15]

Odmah sutradan je naređeno je da se napravi provizorna bolnica pa su izabrane 4 turske i jedna jevrejska kuća čiji su vlasnici pobegli nekoliko dana ranije. Vlasnik ove jevrejske kuće je bio rabin Hadži Mair koji je ostavio punu kuću stvari i dragocenosti. Nije poznato zbog čega je prebegao uoči dolaska srpske vojske ali se vratio juna 1878. godine, na osnovu saznanja da se pominje kao član skupštine Pirota.[16]

Razdoblje mira u Pirotu, nakon viševekovnog ropstva pod Osmanlijama, narušio je Srpsko—bugarski rat 1885. godine.

Bugarski knez Aleksandar I Batenberg je odseo u Pirotu gde je izabrao gostionicu jevrejina Rabena koga su bugarski vojnici mučki tukli do krvi jer nije hteo da zatvori svoju kafanu Kod srpskog kralja. Raben je došao do prosjačkog štapa jer su mu Bugari pokrali sve što je imao u gostionici.[17]

Bugarska vojska je ostavila pustoš za sobom, pljačkali su, silovali i ubijali. Oskrnavljene su ne samo crkve već i džamije i sinagoge. Mlade Jevrejke su bežale u Bugarsku smatrajući da ih neprijatelji neće tražiti tamo.[18]

Nisu svi Jevreji bili imućni u pirotskom kraju, mnogo ih je ostalo bez kuća i dućana pa su živeli po iznajmljenim kućama i stanovima.

Pirotsko načelstvo je izvršilo popis oporezovane glave u Pirotu i okrugu pirotskom koje su plaćale porez za 1891. godinu i tu je bilo mesta za 10 mesta koje su zauzimali jevrejski građani.

Zbog preduzimljivog duha i ugleda, mnogi pirotski Jevreji su bili uključeni u razna osnivačka tela i upravne organe firmi i društva koji su nastajali krajem 19. i početkom 20. veka.

Važna zajednica koja je živela u starijem delu Pirota – Pazaru bila je jevrejska zajednica, koja je imala uticaj na vizuelnu kulturu grada, budući da su pojedini objekti koji su pripadali članovima zajednice odigrali značajnu ulogu u prelaznom periodu od osmansko-balkanske varoši do srpskog grada.[19]

Kraj Jeverjske zajednice u Pirotu uredi

Na početku Drugog svetskog rata, dok još nisu bili ugroženi, mnogi imućniji Jevreji pomagali su svoje sugrađane Srbe novčanim pozajmicama, nadajući se da će to da im se vrati posle rata. Međutim do toga nije došlo, jer su pirotski Jevreji doživeli istu sudbinu svih ostalih sunarodnika u Srbiji.

Bugarski okupatori su 12. i 13. marta 1943. godine pokupili su sve Jevreje u Pirotu (kojih je tih dana bilo 178), opljačkali im svu imovinu i oterali u Bugarsku, i predali Nemcima, koji su ih prebacili u Austriju i u nacističkim logorima sve pobili. Spasli su se samo oni koji su se pre toga uključili u NOB, ili se sklonili na neki drugi način. I pore toga što su Bugari u odnosu na Nemce bili u takvom položaju da im nisu morali predavati Jevreje, oni su mogućnosti da ih spasu, zamenili dodvoravanjem Nemcima.[20]

Verski život Jevrejau Pirotu uredi

Nije poznato gde se nalazila prva sinagoga u Pirotu, a na osnovu podataka iz 16. veka može se zaključiti da je sinagoga postojala u tom periodu, odnosno da je verski i upravni život u Pirotu već bio čvrsto oformljen. Kako Šabat Jevrejima nije dozvoljeno da mnogo pešače, sinagoga je verovatno bila u Jevrejskoj mahali.[21] Prvobitna sinagoga je bila neprimetna i skromnih dimenzija tako da ni jednom putopiscu koji je prolazio kroz Pirot nije probudila pažnju.

Poslednja poznata sinagoga podignuta je oko 1890. godine, a srušena 1958. godine.[22] Ona je pre rušenja prodata pirotskoj opštini od strane zastupnika Saveza jevrejskih opština u Beogradu, a bila je procenjena na tadašnjih 289.000,00 dinara sa ukupnom površinom od 144,50 kvadrata.[23]

Osim sinagoge, za funkcionisanje jevrejske zajednice bili su potrebni i drugi objekti.1057 Prvi objekat koji je podizan u novom mestu koje bi zajednica naselila jesu ritualna kupatila mikve.1058 Na prostoru Jevrejske mahale sačuvano je kupatilo za koje se dugo mislilo da je bilo namenjeno ritualnim obredima Jevreja.[24] Međutim, istraživanja su pokazala da je ovo kupatilo zapravo kupatilo koje je bilo sastavni deo Mustafa-aginog konaka o kome je bilo reči u prvom poglavlju na temu hamama. Budući da je konak porušen, a da je kupatilo ostalo sačuvano i da se fizički nalazi na prostoru Jevrejske male, postoji mogućnost da je nakon što je izgubilo funkciju amamdžika postalo javno kupatilo u kome su Jevreji mogli da ispune svoje ritualne dužnosti kroz pranje živom vodom.

Za funkcionisanje jevrejske zajednice od velike važnosti su bili verski objekti. Jedan od takvih primarnih objekata jeste obredno kupatilo mikve, jer prema jevrejskim propisima ono je prvi objekat koji se gradi u novoj zajednici i ima daleko veći značaj od izgradnje sinagoge.

Mikve predstavlja prostor ispunjen čistom vodom koja treba da omogući da se ritualno nečista osoba, zaronjavanjem u tu čistu vodu, ritualno očisti. Rabini su naglašavali da se za mikve koristi samo ona voda koja prethodno nije bila ni u kakvom sudu.[21]

„Na prvi pogled mikve liči na mali bazen za plivanje, direktno ukopan u zemlju. Minimalna količina vode u bazenu je oko 900 litara. Voda je obično do visine grudi, dok je mikve dovoljno veliko da u njega komotno može da stane nekoliko ljudi. Radi lakšeg pristupa postoje stepenice koje se spuštaju u vodumikve. Na jednomzidubazena, neposredno ispod površine vode, nalazi se mala rupa, odnosno otvor. Nasuprot njemu je pokretni poklopac koji pokrivamali odvojeni bazen ispunjen kišnicom. Ovaj bazen se puni kišnicom isključivo prirodnim putem a pod određenim uslovima se može koristiti izvorska voda ili otopljeni sneg.[21]“

Istraživanjem lokaliteta nije tačno utvrđeno da li su kupatilo koristili Jevreji za svoje potrebe, s obzirom da su u nekim varošima i Jevreji i Turci koristili ista kupatila, i/ili su Jevreji za svoje potrebe prilagodili ovo kupatilo. Na ovu dilemu ukazuju podaci koji su vezani za postojanje još jednog jevrejskog kupatila u Pirotu.

Anketirani meštani tokom istraživanja se sećaju manjeg objekta u dvorištu sinagoge („u vidu šupe“), Kostić Miroljub (1931); Bane Radovanović (1938) priča kako je često prolazio pored ovog kupatila jer mu je rabin ovdašnji davao ključ od sinagoge da ujutru gasi svetlo u njoj. On kaže da je to kupatilo bilo u šupi, kao i da su Jevreji imali svoje prostorije u istom dvorištu u kojima su se okupljali u slobodno vreme a isti podatak daje i Ženi Lebl, koja navodi...da se u dvorištu Kala nalazilo malo ritualno kupatilo - Mikve“.[25]

Nije poznato da li je to ista prostorija u kojoj se obavljalo ritualno kupanje mrtvaca, i koju takođe pominje Ženi Lebl u knjizi Jevreji u Pirotu, u okviru dvorišta sinagoge.[25]

Postojanje ovog kupatila nađeno je i na katastarskoj karti Pirota koju su uradili Bugari 1943. godine. Na njoj se vidi da je kompleks jevrejskih zgrada, odvojen zidovima od ostalih zgrada, postojao iza današnje zgrade pošte i prilično je udaljen od današnje zgrade poznate kao Jevrejsko kupatilo.

Istraživanje lokaliteta uredi

Istraživanjem lokaliteta definisani su zidovi dve prostorije u temeljima, severno od očuvanog dela objekta (centralne prostorije). Njihovi podovi izrađeni su od većih kamenih ploča kao i delova polomljenih mermernih pločai punih opeka dimenzija 25 h 12 h 6,5 cm i predstavljaju kasnije faze gradnje. Neke od mermernih spolija koje su korišćene za popločavanje u primarnoj upotrebi su bile zidne obloge na delu česama, verovatno u centralnoj prostoriji. Temelji zidova rađeni su od lomljenog kamena i ploča promenljivih dimenzija(od 30 do 60 cm). Zidovi su rađeni su od punih opeka dim 30 h 15 h 6,5 cm, u dva reda, tako da je debljina zida 30 cm.

Prilikom iskopa oko nekih delova zidova sa unutrašnje strane otkriveni su slojevi koji ukazuju na veliki požar, koji je u jednom trenutku zahvatio ovaj objekat. Kako su se tragovi požara pojavili ispod konstatovanih podova nameće se logičan zaključak da je objekat najverovatnije bio obnovljen neposredno posle njega, a da su za popločavanje najvećim delom korišćene kamene ploče prethodnih podova kao i zatečeni materijal - mermerne ploče sa zidnih obloga i puna opeka.

Prostorija I severno od centralne prostorije bila je dimenzija 6,92 h 3,92 m i verovatno je korišćena kao prostor za odlaganje garderobe.

Severni zid bio je u uglovima flankiran sa po dva stuba, najverovatnije drvena s obzirom da su prilikom čišćenja ovog zida otkrivene dve kamene stope - ćulsije za stubove.

Zapadno uz ovu prostoriju pozicionirana je još jedna prostorija dimenzija 5,43 h 4,33 m, koja je mogla imati sličnu funkciju kao i prostorija I. Njihovo temeljenje urađeno je nakon požara tako da se ne zna da li su postojale i u izvornom obliku.

Sa spoljne strane zapadnog zida centralne prostorije u nivou dna spoljnjeg ložišta otkriveno je popločanje od oblutaka po ugledu na kaldrmu. Pretpostavlja se da je istraženi prostor imao nižu kotu poda od kaldrme od samog početka korišćenja objekta, a u svrhu boljeg funkcionisanja ložišta. Na istom zidu sa spoljne strane ugrađena je niša u obliku lavaboa u koju se ulivala voda za potrebe rezervoara unutar kupatila.

Uz sevepozapadni ugao sa spoljne strane otkriven je sistem kanalizacije sa keramičkim cevima za odvod otpadnih voda. Unutar gabarita ovih prostorija nije pronađena specifična ritualnu kada za mikve koja bi morala da bude obavezni deo objekta ako se radi o jevrejskom kupatilu. U svakom slučaju centralna prostorija predstavlja kupatilo iz turskog vremena kakva su posedovali bogatiji pojedinci. Ono je moglo biti u upotrebi i u vreme kada je u ovom delu grada stanovala jevrejska populacija, ali ne obavezno i kao ritualno.

Mikrolokacija građevine uredi

Na osnovu arhivske dokumentacije, Katastra nepokretnosti Pirot (bugarski karnet br. 249 i br. 250 iz 1944. godine i skica premera iz 1953. godine broj 184) moguće je zaključiti neke pojedinosti o istorijskim promenama ovog kraja. Na prostoru jevrejske mahale, na parceli na kojoj se danas nalazi Zgrada pošte bila je ucrtana građevina sa obeleženom Davidovom zvezdom koja predstavlja nekadašnju Sinagogu, a sama katastarska parcela upisana je kao vlasništvo Saveza jevrejskih opština.

Kupatilo se nalazilo se na placu nekadašnjeg Mustafa-aginog konaka, Ovaj konak je kasnije otkupio Aranđel Jovanović, Trnski) površine od skoro jednog hektara. Plac se prostirao od današnje kafane „Srbija“ do ulice Lava Tolstoja i Jevrejske, i zauzimao je čitav kvart. Osim glavnog objekta, konaka, u dvorištu su se nalazili i sledeći objekti:

  • mali konak,
  • ambar za žito i kukuruz,
  • dve štale za konje,
  • šupa za smeštaj kola i alata,
  • hamam,
  • bunar sa kamenim koritom i ledenica.

Ulazi u veliko dvorište konaka bili su iz glavne ulice.[7] Uz navedeni hamam nalazio se još jedan bunar čija se voda zagrevala za njegove potrebe.

Fotije Stanojević piše..... da se iz prizemlja konaka malim hodnikom išlo u hamam koji je bio sav od belog mermera, bez kade, sa tri mala kamena korita i tušem.[3] Prljava voda se odvodila ukopanim zemljanim cevima, što je i potvrđeno nalazima otkrivenim, prilikom postavljanja vodovodne mreže u Jevrejskoj ulici 1964. godine, kada su na dubini od 1,30 m pronađene zemljane cevi starog vodovoda koji se pružao celom dužinom ulice. Paralelno sa cevima otkopan je i debeo zid od bigra, a na sastavu Ulica Vojvode Stepe i Jevrejske pronađeni su ostaci svoda mosta.[26]

Turci su sistemom zemljanih cevi sproveli vodu kroz glavne ulice u Pirotu, pomoću kojih su se vodom napajala kupatila, šadrvani i veliki broj česama. Takođe su kopali i veliki broj bunara, tako da je skoro svako tursko dvorište imalo svoj bunar.[11]

Arhitektonske karakteristike građevine uredi

Prema sprovedenim istraživanjima današnji ostaci ruševine poznati kao jevrejsko kupatilo, zapravo su ostaci nekadašnjeg turskog kupatila - hamama, koji je pripadao Mustafa-aginom konaku, koji je 1885. godine stradao u požaru,[a]. Kada izgoreo i sam konak, njegovi ostaci bili vidljivi i tridesetih godina prošlog veka (Živanović, 1933). Glavni ulaz u ovaj kompleks bio je iz ulice Vojvode Stepe. Uz kupatilo su se nalazile i česme, kojih je sudeći prema katastarskoj karti bilo tri s jedne strane i dve s druge strane zida, a u dvorištu je ispred kupatila postojao i đeram. U Zapisniku iz 1958. godine osim zgrade sinagoge i rabinove kuće pominju se dvorišne zgrade i šupa u „dosta lošem stanju“ od mešovitog materijala pokrivene ćeramidom. Ova građevina je izgrađena kada i ostale zgrade oko sinagoge, u prvoj polovini XX veka, a srušena 1958. godine.

Dimenzije i zidovi objekta

Spoljašnje dimenzije centralne prostorije kupatila u Jevrejskoj mahali i ujedno jedine očuvane, iznose 3,57 h 3,99 m, a građena je u zidanom sistemu, od opeke.

Debljine zidova su različite zbog arhitektonskih zahteva koje je ovakav tip objekta trebalo da zadovolji:

  • severoistočni zid i prednji je debljine 41 cm,
  • bočni zidovi su debljine 52 cm, jer su sadržali i sistem kanala zidnog grejanja, * jugoistočni zid je debljine 94 cm, pošto su u okviru ove mase integrisani i rezervoari za vodu.
Krovna konstrukcija

Građevina je prepokrivena kupolom od opeke, sa trompama u uglovima, koja sadrži osam kružnih otvora na vrhu za prolaz vodene pare.

Fasada

Na severozapadnoj fasadi nalazi se zasvedeni otvor za ulazna vrata, dimezija 64 h 189 cm, kao i dva zasvedena otvora za prozore dimenzija 36 h 64 cm (većih dimenzija 36 h 91 cm), ali su u nekom trenutku na njima izvršene pretrpavke, tokom kojih su pažljivo zazidani i završno obrađeni malterom.

Na fasadi je vidljiv kanal nestručno ozidan opekom, u kojem je pronađen veliki broj staklenih bočica za parfeme, eterična ulja i slično.

Objekat je imao profilisani venac na oko 2,71 m visine od tla, koji je išao po obimu građevine. Neposredno ispod profilisanog venca, takođe po obimu, nalazi se otvor u kome je bila postavljena santračna greda, što je i potvrđeno ostacima drvene građe u ovim otvorima. Ugrađena greda se nalazila u zidu, dok je njeno spoljašnje lice bilo obloženo (zatvoreno) keramičkim elementima dimenzija 25 x 12 x 4 cm

Podno grejanje
 
Princip hipokausta koji je primenjen u kupatilu

Evidentno je objekat građen namenski kao kupatilo, i poseduje karakteristični sistem za podno i zidno grejanje, sa ložištem i rezervoarima za hladnu i toplu vodu, koja se distribuirala dalje ka točećim mestima. Sistem podnog grejanja predstavlja klasični sistem sa hipokaustima, i sastoji se od, opekom ozidanih stubića, postavljenih na određenom razmaku, visine 60 cm. Preko stubića postavljene su nepravilne kamene ploče, od cepanog kamena zalivene slojem vodonepropusne malterne podloge, preko koje je moguće uočiti još jedan sloj maltera u koji su postavljene pravilno obrađene bele mermerne ploče debljine 4 cm, različitih dimenzija.

Sistem zidnog grejanja

Sistem zidnog grejanja izveden je u okviru debljine zidne mase i sastoji se od otvora (kanala) u zidnim masama severoistočnog i jugozapadnog zida, levo i desno od niša u zidu. U otvorima zidnog grejanja na odeđenom rastojanju uzidane su opeke dimenzija 6 h 12 cm, koje iz mase zida izlaze za 18 cm. Opeke su postavljene u „cik-cak“ sa horizontalnim rastojanjem između 20 – 22 cm i vertikalnim od oko 15 sm. Ove opeke predstavljaju nosače za opekarske pločice dimenzija 23 x 13 cm, 14 x 13 cm i 8 x 13 cm i debljine 3 cm, koje su postavljane preko otvora, a na koje je dalje, klasičnim tehnikama, malter direktno nanošen sa svim slojevima kao i na ostalim delovima zidnih površina.

U kasnijem periodu života objekta, njegova prvobitna namena je poništena i zanemarena. Uočavaju se nestručne intervencije, zazidavanje otvora zidnog sistema za grejanje opekom i nepečenom ciglom i malterisanje blatnim malterom sa dodatkom slame. Takođe, razidan je jedan zid rezervoara, čime je pored sistema za grejanje, u potpunosti poništen i sistem za distribuciju vode.

Rezervoari za vodi

U jugoistočnom zidu objekta nalaze se dva rezervoara za vodu i mala niša na spoljašnjoj strani jugozapadnog zida za prihvatanje i distribuciju vode. Niša na spoljašnjem jugozapadnom zidu nalazi se u neposrednoj blizini bunara. Voda se iz bunara ulivala u nišu iz koje se dalje prebacivala u prvi rezervoar uzidan u masu jugoistočnog zida, i dalje do drugog rezervoara u središnjem delu jugoistočnog zida, gde se i grejala. Rezervoari su funkcionisali po principu spojenih sudova. Na zidu ispred rezervoara sa vodom koja se grejala ugrađena je dekorativno obrađena mermerna ploča, dimenzija 169 x 70 cm i debljine 5 cm. Mermerna ploča u gornjoj polovini ima otvor elipsastog oblika na kome su se nalazila vratanca. Na 17 cm od dna ploče nalaze se dva točeća mesta. Na osnovu lučne konstrukcije u zidu koja je vidljiva na jugoistočnoj fasadi objekta, predpostavlja se da se ispod ovog rezervoara nalazi ložište. [b]

Sistem za prikupljanje kišnice

Još jedan deo sistema, koji nije do kraja objašnjen predstavlja sistem kanala od keramičkih cevi, koje su ugrađene u kupolastu konstrukciju i zidove objekta i za koje se pretpostavlja da su služile za prikupljanje kišnice. Keramičke cevi ugrađene su u kupolu iznad ulaznih vrata, kao i u desnom donjem uglu severozapadne fasade, uz sam zid, i dalje ukopane u tlo, sa skretanjem u pravcu juga, prateći pravac jugozapadne fasade.

Napomene uredi

  1. ^ Nije poznato da li je hamam u Mustafa-aginom konaku, u celosti ili delimično stradao u požaru
  2. ^ Nije u potpunosti sagledano gde se nalaze instalacije koje služe za dopremanje vode od rezervoara sa hladnom vodom do drugog točećeg mesta na jugozapadnom zidu objekta.

Izvori uredi

  1. ^ „Vasić: Pirot čuva sećanje na svoje Jevreje”. Pirot vesti (na jeziku: engleski). 2018-03-13. Pristupljeno 2021-03-26. 
  2. ^ a b „Rekonstrukcija Jevrejskog kupatila u Pirotu”. JMU Radio-televizija Vojvodine. 31. 10. 2014. Pristupljeno 26. 3. 2021. 
  3. ^ a b Zaključak U: Saška Velkova, Mila Panajotović, Ivana Cvetković, Toni Čerškov Kupatilo u jevrejskoj mahali u Pirotu Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš Broj 2, Niš 2016. str. 28-27
  4. ^ „Komemorativni skup povodom 77 godina od deportacije i stradanja pirotskih jevreja”. Pirot vesti (na jeziku: engleski). 2020-03-09. Pristupljeno 2021-03-26. 
  5. ^ „In memoriam - dr Tuvi Jusefović”. Pirot vesti (na jeziku: engleski). 2020-10-21. Pristupljeno 2021-03-26. 
  6. ^ Čelebija, E. (1957): Putopis I, Sarajevo, Jugoslavija
  7. ^ a b Ćirić, J. (1971): Geografski položaj i granice Pirota i pirotskog regiona, Pirotski zbornik, br. 3, Pirot.
  8. ^ Evreйski izvori za obщestveno-ikonomičeskoto razvitie na balkanskite zemi prez XVII, tom 2. Sofija. 1958. str. 115.
  9. ^ Evreйski izvori za obщestveno-ikonomičeskoto razvitie na balkanskite zemi prez XVII, tom 2. Sofija. 1958. str. 416.
  10. ^ Panova, Snežka (1980). Bъlgarskite tъrgovci prez XVII vek. str. 45.
  11. ^ a b Velkova, Panajotović, Saška, Mila (2012). Putopisci o Pirotu i pirotskom kraju. str. 49.
  12. ^ Nikolić, Ilija (1981). Pirot i srez nišavski 1801 - 1918. str. 170, 389.
  13. ^ Nikolić, Vladimir (1974). Stari Pirot, Etnološke beleške iz prošlosti grada. Pirot. str. 68 - 69.
  14. ^ Velkova i Panajotović, Saška i Mila (2014). Mali Rista i njegovo vreme. Pirot. str. 38.
  15. ^ V. Stojančević, Prošlost pirotskog kraja u periodu oslobođenja 1874-1878. godine, IČ, knjiga XXVII, Beograd, 1980, 200 s.
  16. ^ Nikolić, Ilija (1981). Pirot i srez nišavski 1801 - 1918. str. 209, 212, 316.
  17. ^ Nikolić, Ilija (1981). Pirot i srez nišavski 1801 - 1918. str. 165 - 167.
  18. ^ Nikolić, Ilija (1981). Pirot i srez nišavski 1801 - 1918. str. 164 - 169.
  19. ^ M. Đ. Milićević, Kraljevina Srbija, Novi krajevi, Beograd 1884, 7; 28
  20. ^ „Deportovanje pirotskih jevreja”. Pirotski upravni okrug (na jeziku: srpski). 2017-03-13. Pristupljeno 2021-03-26. 
  21. ^ a b v V. Radovanović, M. Mihailović, Životni ciklus-običaji kod Jevreja, reprint prvog izdanja iz 1998, Beograd 2013, 100.
  22. ^ S. Velkova, M. Panajotović, Šalom iz Pirota, Pirot 2015, 33
  23. ^ S. Velkova, M. Panajotović, Šalom iz Pirota, Pirot 2015, 36.
  24. ^ S. Velkova, M. Panajotović, I. Cvetković, T. Čerškov, Kupatilo u Jevrejskoj mahali u Pirotu, Stubovi baštine 2, Zbornik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, Niš 2016.
  25. ^ a b Lebl, Ženi, 1927-2009, Jevreji u Pirotu, Beograd : Privredni pregled ; Pirot : Sloboda, 1990 ISBN - 86-315-0082-8 COBISS.SR-ID - 1001228
  26. ^ Ćirić, J. (1965): Geografija Pirota, Pirot. Velkov, S. i Panajotović, M. (2012): Putopisci o Pirotu i pirotskom kraju, Muzej ponišavlja Pirot.

Literatura uredi

  • Stanojević F.A, Pirot i pirotske prilike, prir. Borislava Lilić, Pirot 1996.
  • Radovanović V, Mihailović M, Životni ciklus-običaji kod Jevreja, reprint prvog izdanja iz 1998, Beograd 2013.
  • Radović A, Zaštita i prezentacija objekata i celina stare varoške arhitekture u Pirotu, Pirotski zbornik 8-9, Pirot 1979, 359-368.
  • Dr Milutin Velimirović, Jevreji u Pirotu

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Купатило_у_јеврејској_махали_у_Пироту&oldid=26912081”