Википедија

Lamanš

канал који раздваја јужну Енглеску од северне Француске

Lamanš ili Engleski kanal (franc. La Manche; engl. English Channel) je deo Atlantskog okeana koje odvaja ostrvo Velika Britanija od severne Francuske te spaja Atlantski okean i Severno more.[1] Dug je oko 563 km a širok oko 240 km. Doverski tesnac je najuži deo kanala, koji je širok samo 34 km (od Dovera do Kap Gri Neza) i nalazi se na najistočnijem delu prolaza. Za vreme Rimskog carstva prolaz se zvao Oceanus Britannicus, a do 1549. godine Britansko more.

Satelitski snimak Lamanša

Dug je oko 560 km i varira po širini od 240 km na najširem delu do 34 km u Doverskom tesnacu.[2] To je najmanje od plitkih mora oko kontinentalnog pojasa Evrope, pokrivajući površinu od oko 29.000 kvadratnih milja (75.000 km²).[3]

Kanal je bio ključni faktor u tome što je Britanija postala pomorska velesila, a Britanija ga je koristila kao prirodni odbrambeni mehanizam pomoću kojeg su zaustavljene mnoge potencijalne invazije, poput Napoleonovih ratova i onih Adolfa Hitlera u Drugom svetskom ratu.[4]

Ime uredi

 
Mapa sa francuskom nomenklaturom
 
Ozbornova kuća, letnje odmaralište kraljice Viktorije na ostrvu Vajt. Počevši od kasnog 18. veka, naselja na i oko obale La Manša u Engleskoj brzo su prerasla u uspešna primorska odmarališta, ojačana njihovom povezanošću sa kraljevskom porodicom i srednjom i višom klasom.

Kolokvijalno poznat na engleskom jeziku kao Usko more, do 18. veka, Lamanš nije imao fiksno ime ni na engleskom, ni na francuskom. Nikada nije definisan kao politička granica, i nazivi su bili manje-više opisni. Ovaj kanal se nije smatrao vlasništvom nacije. Pre razvoja modernih nacija, britanski naučnici su ga vrlo često nazivali galskim (lat. Gallicum), a francuski kao britanskim ili engleskim.[5] Naziv Engleski kanal je u širokoj upotrebi od početka 18. veka, i verovatno potiče od oznake Engelse Kanaal u holandskim morskim kartama od 16. veka naovamo. U savremenom holandskom jeziku, međutim, poznat je kao Het Kanaal (bez pozivanja na reč „engleski”).[6] Kasnije je bio poznat i kao Britanski kanal[7] ili Britansko more. Geograf Ptolomej iz 2. veka nazvao ga je Oceanus Britannicus. Isti naziv se koristi na italijanskoj mapi od oko 1450. godine, što daje alternativni naziv canalites Anglie - verovatno prva zabeležena upotreba naziva s rečju kanal.[8] Anglosaksonski tekstovi često ga nazivaju Sūð-sǣ ('Južno more') za razliku od Norð-sǣ ('Severno more' = Bristolski kanal).[9] Uobičajena reč kanal prvi put je zabeležena u srednjoengleskom jeziku u 13. vek i pozajmljena je iz starofrancuskog chanel, varijantnog oblika chenel 'kanala'.

Francuski naziv la Manche koristi se bar od 17. veka.[3] Obično se kaže da se naziv odnosi na oblik kanalskog rukava (franc. la manche). Narodna etimologija ga je izvela iz keltske reči koja znači 'kanal', koja je takođe izvor naziva za Minč u Škotskoj,[10] mada ovo ime nije posvedočeno pre 17. veka, a francuski i britanski izvori tog vremena su savršeno jasni o njegovoj etimologiji.[11] Ime na francuskom je direktno prilagođeno drugim romanskim jezicima (šp. Canal de la Mancha, port. Canal da Mancha, ital. Canale della Manica, rum. Canalul Mânecii). Ime na bretonskom (Mor Breizh) znači 'Bretonsko more', a njegovo korniško ime (Mor Bretannek) znači 'Britansko more'.

Geografija uredi

Kanal je povezan sa Severnim morem na istoku kod Pa de Kalea, i Atlantskim okeanom na zapadu. Ulaz Lamanša u Atlantik je označen ostrvima Sorlinges na severu i Uesan na jugu. Lamanš je okružen Ujedinjenim Kraljevstvom na severu i Francuskom na jugu. Regioni Francuske koji se graniče sa Lamanšom su Sever Pa de Kale, Pikardija, Gornja Normandija, Donja Normandija i Bretanja. Francuski departmani koji imaju izlaz na Lamanš su Sever, Pa de Kale, Soma, Primorska Sena, Kalvados, Manš, Il i Vilen, Obale Armora i Finister.

 
Mapa Engleskog kanala

Međunarodna hidrografska organizacija definiše jugozapadnu granicu Severnog mora kao „liniju koja spaja svetionik Vold (Francuska, 1°55'I) i Lederkout Pojnt (Engleska, 5°10'S)”.[12] Svetionik Vold je 6 km istočno od Kalea (50° 59′ 06″ N 1° 55′ 00″ E / 50.98500° S; 1.91667° I / 50.98500; 1.91667), a Lederkout Pojnt je na severnom kraju zaliva St Margaret, Kent (51° 10′ 00″ N 1° 24′ 00″ E / 51.16667° S; 1.40000° I / 51.16667; 1.40000).

 
Doverski moreuz gledano iz Francuske prema engleskoj. Bele litice Dovera na engleskoj obali se mogu videti iz Francuske po vedrom danu.

Doverski moreuz (franc. Pas de Calais), na istočnom kraju Lamanša, njegova je najuža tačka, dok se njegova najšira tačka nalazi između Lajmskog zaliva i zaliva Sen Malo, blizu njegove sredine.[2] Relativno je plitak, sa prosečnom dubinom od oko 120 m (390 ft) na svom najširem delu, smanjujući se na dubinu od oko između Dovera i Kalea. Istočno odatle, susedno Severno more se dubinski smanjuje na oko 26 m (85 ft) u Brod Fortinsu, gde leži iznad sliva nekadašnjeg kopnenog mosta između Istočne Anglije i Niske Zemlje. On dostiže maksimalnu dubinu od 180 m (590 ft) u potopljenoj Herds dolini, 48 km (30 mi) zapadno-severozapadno od Gernzija.[13] Istočni region duž francuske obale između Čerburga i ušća reke Sene u Avru često se naziva i zaliv Sene (franc. Baie de Seine).[14]

 
Tri francuska rečna ušća. Od vrha do dna: Soma, Oti i Kanš

U Lamanšu postoji nekoliko velikih ostrva, od kojih su najznačajnija Ostrvo Vajt kod engleske obale, i Kanalska ostrva, britanski Krunski posedi kod obale Francuske. Obala, posebno na francuskoj obali, duboko je duboko razuđena; nekoliko malih ostrva blizu obale, uključujući Čosi i Mon Sen Mišel, su pod francuskom jurisdikcijom. Poluostrvo Kotentin u Francuskoj strši u Lamanš, dok na engleskoj strani postoji mali paralelni tesnac poznat kao Solent između ostrva Vajt i kopna. Keltsko more je zapadno od Kanala.

Kanal deluje kao levak koji pojačava opseg plime i oseke od manje od metra posmatrano na moru do više od 6 metara kako je primećeno na Kanalskim ostrvima, zapadnoj obali poluostrva Kotentin i severnoj obali Bretanje. Vremenska razlika od oko šest sati između velike vode na istočnoj i zapadnoj granici Kanala ukazuje na to da se raspon plime i oseke dodatno pojačava rezonancom.[15]

Geološko poreklo uredi

 
Evropa tokom poslednjeg glacijalnog maksimuma pre oko 20.000 godina

Kanal je geološki novijeg porekla. Tokom većeg dela pleistocenskog perioda to je bilo suvo tlo.[16] Pre devensijanske glacijacije (najskorijeg glacijalnog perioda, koji je završio pre oko 10.000 godina), Britanija i Irska bile su deo kontinentalne Evrope, povezane neprekinutom antiklinalom Vild-Artva, grebenom koji je delovao kao prirodna brana koja zadržavala vodu velikog slatkovodnog pro-glacijalnog jezera u regionu [Doggerland[|Dogerland]], sada potopljenom pod Severnim morem. Tokom ovog perioda Severno more i skoro sva britanska ostrva bila su prekrivena ledom. Jezero se napajalo rastopljenom vodom sa Baltika i iz kaledonskih i skandinavskih ledenih ploča koje su se spojile na severu, blokirajući njegov izlaz. Nivo mora bio je za oko 120 m (390 ft) niži nego danas. Zatim, pre između 450.000 i 180.000 godina, najmanje dve katastrofalne poplave glacijalnih jezera probile su antiklinalu Vild-Artva.

Prva poplava bi trajala nekoliko meseci, ispuštajući čak milion kubnih metara vode u sekundi.[17][18] Poplava je započela velikim, ali lokalizovanim vodopadima preko grebena, koji su iskopali udubljenja koja su sada poznata kao Fos Dogerland. Tok je nagrizao zadržavajući greben, uzrokujući propadanje kamene brane i ispuštanje jezerske vode u Atlantik. Nakon više epizoda promene nivoa mora, tokom kojih je Fos Dogerland bio u velikoj meri ispunjen raznim naslagama taloga, još jedna katastrofalna poplava isklesala je veliku dolinu do kamenog dna, kanal Loborg, širok oko 500 m i dubok 25 m, od južnog Severnog morskog bazen kroz središte Doverskog tesnaca i u Lamanš. To je ostavilo poravnata ostrva, uzdužne erozione brazde i druge karakteristike tipične za katastrofalne megapoplavne događaje, koje su i dalje prisutne na morskom dnu i sada otkrivene sonarom visoke rezolucije.[19][20][21] Kroz isprani kanal prolazila je reka, Kanalska reka, koja je odvodila kombinovani tok Rajne i Temze prema zapadu do Atlantika.

Poplave su uništile greben koji je Britaniju povezivao sa kontinentalnom Evropom, iako je kopnena veza preko južnog dela Severnog mora postojala s prekidima u kasnijim vremenima kada su periodi glacijacije rezultirali snižavanjem nivoa mora.[22] Krajem poslednjeg glacijalnog perioda, porast nivoa mora konačno je prekinuo poslednju kopnenu vezu.

Ekologija uredi

Kao prometni brodski prolaz, ovaj kanal doživljava ekološke probleme nakon nesreća u kojima su bili zahvaćeni brodovi sa toksičnim teretom i izlivanjem nafte.[23] Zaista, više od 40% incidenata u Velikoj Britaniji koji prete zagađenjem događa se u ili blizu Kanala.[24] Jedan od nedavnih događaja bio je uzrokovan brodom MSC Napoli, koji je 18. januara 2007. nasukan sa skoro 1700 tona opasnog tereta u Lajmskom zalivu u zaštićenoj obali Svetske baštine.[25] Brod je bio oštećen i bio je na putu za luku Portland.

Istorija uredi

Lamanš je oduvek bio prirodna odbrana od spoljnih napada, između ostalog Napoleona i Nemačke tokom Drugog svetskog rata. Preko Lamanša je prešlo više invazija (rimsko osvajanje Britanije, normanska osvajanja te iskrcavanje u Normandiji).

Prolaz je relativno plitak, sa prosečnom dubinom od oko 120 m na njegovom najširem delu pa do dubine od 45 m u delu između Dovera i Kalea. Kanalska ostrva se nalaze u prolazu, bliže francuskoj obali.

Godine 1994. ispod Lamanša je prokopan 50 km dug železnički tunel koji spaja Čeriton u Engleskoj i Kale u Francuskoj. To je drugi po dužini železnički tunel u svetu. Vozovi koji prolaze kroz njega povezuju London sa Parizom i Briselom.

Reference uredi

  1. ^ „Busiest shipping lane”. guinnessworldrecords.com. Arhivirano iz originala 16. 9. 2018. g. Pristupljeno 16. 9. 2018. 
  2. ^ a b "English Channel". The Columbia Encyclopedia, 2004.
  3. ^ a b "English Channel." Encyclopædia ritannica 2007.
  4. ^ Campaigns of World War II, Naval History Homepage. „Atlantic, WW2, U-boats, convoys, OA, OB, SL, HX, HG, Halifax, RCN ...”. Arhivirano iz originala 13. 1. 2011. g. Pristupljeno 24. 7. 2007. 
  5. ^ MORIEUX
  6. ^ „Buitenlandse Aardrijkskundige Namen” [Foreign Geographical Names] (na jeziku: holandski). Nederlandse Taalunie. 2012. Arhivirano iz originala 22. 11. 2012. g. Pristupljeno 1. 12. 2012. 
  7. ^ „A chart of the British Channel, Jefferys, Thomas, 1787”. Davidrumsey.com. 22. 2. 1999. Arhivirano iz originala 23. 5. 2011. g. Pristupljeno 27. 4. 2010. 
  8. ^ „Map of Great Britain, ca. 1450”. The unveiling of Britain. British Library. 26. 3. 2009. Arhivirano iz originala 3. 11. 2013. g. Pristupljeno 1. 11. 2013. „This may also be the first map to name the English Channel: "britanicus oceanus nunc canalites Anglie"” 
  9. ^ Steers, J.A., 1964. The Coastline of England and Wales. Cambridge Univ. Press, Cambridge, 750 pp.
  10. ^ Room A. Placenames of the world: origins and meanings, p. 6.
  11. ^ Cotgrave R., A Dictionarie of the French and English Tongues, London, A. Islip, 1611, art. « Manche ».
  12. ^ „Limits of Oceans and Seas, 3rd edition + corrections” (PDF). International Hydrographic Organization. 1971. str. 42 [corrections to page 13] and 6. Arhivirano (PDF) iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 9. 5. 2016. 
  13. ^ "English Channel" The Hutchinson Unabridged Encyclopedia including Atlas. 2005.
  14. ^ File:Allied Invasion Force.jpg + French map of Channel
  15. ^ Thompson, LuAnne. „Tide Dynamics – Dynamic Theory of Tides.” (PDF). University of Washington. Arhivirano (PDF) iz originala 3. 3. 2016. g. Pristupljeno 14. 4. 2013. 
  16. ^ „English Channel | channel, Europe”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 3. 4. 2017. g. Pristupljeno 16. 5. 2017. 
  17. ^ Gupta, Sanjeev; Jenny S. Collier, Andy Palmer-Felgate & Graeme Potter; Palmer-Felgate, Andy; Potter, Graeme (2007). „Catastrophic flooding origin of shelf valley systems in the English Channel”. Nature. 448 (7151): 342—345. Bibcode:2007Natur.448..342G. PMID 17637667. S2CID 4408290. doi:10.1038/nature06018. Generalni sažetak – NBC News (18. 7. 2007). 
  18. ^ Schwarzschild, Bertram (septembar 2007). „Sonar mapping suggests that the English Channel was created by two megafloods” (PDF). Physics Today. 60 (9): 24—27. Bibcode:2007PhT....60i..24S. doi:10.1063/1.2784673. Arhivirano (PDF) iz originala 2. 10. 2011. g. Pristupljeno 27. 4. 2010. 
  19. ^ Gupta, Sanjeev; Collier, Jenny S.; Garcia-Moreno, David; Oggioni, Francesca; Trentesaux, Alain; Vanneste, Kris; De Batist, Marc; Camelbeeck, Thierry; Potter, Graeme; Van Vliet-Lanoë, Brigitte; Arthur, John C. R. (2017). „Two-stage opening of the Dover Strait and the origin of island Britain”. Nature Communications. 8: 15101. Bibcode:2017NatCo...815101G. PMC 5382280  . PMID 28375202. doi:10.1038/ncomms15101. 
  20. ^ Gupta, Sanjeev; Collier, Jenny S.; Palmer-Felgate, Andy; Potter, Graeme (2007). „Catastrophic flooding origin of shelf valley systems in the English Channel”. Nature. 448 (7151): 342—345. Bibcode:2007Natur.448..342G. PMID 17637667. S2CID 4408290. doi:10.1038/nature06018. 
  21. ^ „Catastrophic Flooding Changed the Course of British History”. Science Daily. 19. 7. 2007. Arhivirano iz originala 3. 7. 2017. g. Pristupljeno 28. 2. 2018. 
  22. ^ Professor Bryony Coles. „The Doggerland project”. University of Exeter. Arhivirano iz originala 06. 06. 2020. g. Pristupljeno 3. 1. 2011. 
  23. ^ „Tanker wreck starts leaking oil”. London: BBC. 1. 2. 2006. Arhivirano iz originala 3. 1. 2007. g. Pristupljeno 1. 11. 2008. 
  24. ^ „Annual Survey of Reported Discharges” (PDF). Maritime and Coastguard Agency. 2006. Arhivirano (PDF) iz originala 12. 11. 2009. g. Pristupljeno 1. 11. 2008. 
  25. ^ „MSC Napoli | Ship Disasters”. www.ship-disasters.com (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 12. 3. 2019. g. Pristupljeno 3. 2. 2017. 

Spoljašnje veze uredi

 
Lamanš na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ламанш&oldid=26694193”