Википедија

Makenzi

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Makenzi (višeznačna odrednica).

Makenzi (engl. Mackenzie, franc. fleuve Mackenzie) je najduža reka u Kanadi i drugi rečni sistem po veličini u Severnoj Americi (posle Misisipi-Misuri). Makenzi je dugačak 4.241 km [6]., a površina sliva 1.760.000 km². Makenzi ističe iz Velikog ropskog jezera. Iznad jezera ona nosi naziv Ropska reka i nastaje spajanjem reka Pis i Atabaska. Reka Makenzi se preko delte uliva preko Zaliva Makenzi u Boforovo more. Teren oko ušća je stanište za mnoge vodene ptice, između ostalih za snežnu gusku i labuda.

Makenzi (Mackenzie )
Zaleđena reka Makenzi
Sliv reke Makenzi
Opšte informacije
Dužina1.738 km bez pritoka
sa pritokama 4,241 km (2,635 mi)[1] km
Basen1.805.200[1][2] km2
Pr. protok(Period podataka: 1948-1988)10,338 m3/s (365,1 cu ft/s)[3]

(Period podataka: 1984-2018)310 km3/a (9.800 m3/s)[3]

(Period podataka: 1973-2011}10,300 m3/s (363,7 cu ft/s)[4][1]

9,910 m3/s (350,0 cu ft/s)[1] to 12,000 m3/s (423,8 cu ft/s)[5] ​m3⁄s
Vodotok
IzvorVeliko Ropsko jezero
V. izvora156 m
UšćeArktički okean
Geografske karakteristike
Država/e Kanada
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Glavne pritoke su Lijard (Liard), Pil (Peel) i Velika Medveđa reka. U rečnom basenu nalaze se: Atabaska, Veliko ropsko jezero i Veliko Medveđe jezero. Reka je plovna preko 3.200 km u periodu od maja do septembra, dok je zimi pokrivena debelim slojem leda. Makenzi protiče kroz provinciju Alberta i Severozapadnu Teritoriju. Reka je ime dobila po istraživaču ser Aleksandru Makenziju (1764—1820) koji ju je otkrio 1789.

Reka Makenzi protiče kroz ogromnu, slabo naseljenu oblast šuma i tundre u potpunosti unutar Severozapadnih teritorija u Kanadi, iako njene brojne pritoke sežu do pet drugih kanadskih provincija i teritorija. Glavni tok reke je dugačak 1.738 km (1.080 mi), teče severo-severozapadno od Velikog ropskog jezera u Arktički okean, gde formira veliku deltu na svom ušću. Makenzijevi obimni slivovi dreniraju oko 20 procenata Kanade.[7] Makenzi je najveća reka koja utiče u Arktik iz Severne Amerike, a uključujući njene pritoke ima ukupnu dužinu od 4.241 km (2.635 mi), što je čini trinaestim najdužim rečnim sistemom na svetu.[8]

Geografija uredi

Gornji tok uredi

Kroz svoje brojne pritoke, sliv reke Makenzi pokriva delove pet kanadskih provincija i teritorija – Britansku Kolumbiju (BC), Albertu, Saskačevan, Jukon i Severozapadne teritorije.[9] Jezero Tatejd, u severnoj unutrašnjosti BC, je ultimatni izvor reke Makenzi preko sistema reka Finlej-Pis, koji se proteže 1.923 km (1.195 mi) kroz BC i Albertu. Reka Atabaska duga 1.231 km (765 mi) izvire južnije, u Nacionalnom parku Džasper u jugozapadnoj Alberti. Zajedno, reke Pis i Atabaska odvode značajan deo istočne padine Stenovitih planina i centralne prerije Alberte. Pis doprinosi većim delom vode, sa oko 66 km3 (54 miliona akr-stopa) godišnje,[10] a Atabaska doprinosi sa 25 km3 (20 miliona akr-stopa).[11]

Pis i Atabaska se sastaju u delti Pis-Atabaska, ogromnoj unutrašnjoj delti na zapadnom kraju jezera Atabaska, koja takođe prihvata otoke iz severne trećine Saskačevana.[12] Reka Slejv nastaje ušćem dve reke i teče 415 km (258 mi) na sever u Veliko ropsko jezero, kod Fort Rezolušona, Severozapadne teritorije. Slejve je daleko najveća reka koja se uliva u jezero, sa godišnjim protokom od 108 km3 (87 miliona akr-stopa).[13] Ona doprinosi sa oko 77% ukupnog priliva, i formira veliku deltu pri ulazu u jezero.[14] Ostale reke koje ulaze u Veliko ropsko jezero su reke Talcon, Lokhart i Hej, od kojih se poslednja takođe proteže u Albertu i BC.[15]

Glavni tok uredi

Reka Makenzi izvire sa zapadnog kraja Velikog ropskog jezera, oko 150 km (93 mi) jugozapadno od Jelounajfa. Kanal je u početku širok nekoliko kilometara, ali se sužava na oko 800 m (2.600 ft) u Fort Providensu, koji je istorijski tokom leta bio važan trajektni prelaz, a zimi se koristio kao ledeni most za saobraćaj duž autoputa Jelounajf. Godine 2012, most Deh Čo je završen na tački oko 10 km (6,2 mi) uzvodno, pružajući sigurniji stalni prelaz. To je jedini most preko glavnog toka Makenzija.[16] Zapadno od Fort Providensa Makenzi se znatno širi, i više liči na plitko, močvarno jezero nego na reku; jedno veliko proširenje ovde je poznato kao Mils jezero.[17]

Nakon što se kreće ka zapadu oko 100 km (62 mi), Makenzi se sužava i skreće na severozapad kroz dugačak deo brze vode i brzaka, pored sela reke Žan Mari. Kod Fort Simpsona reci se sa zapada pridružuje reka Lijard, njena najveća direktna pritoka. Lijard isušuje veliko područje u južnom Jukonu i severnom delu Britanske Kolumbije i nosi veliku količinu sedimenta tokom letnjeg topljenja,[18] koji se ne meša u potpunosti sa čistom vodom u Mekenziju skoro 500 km (310 mi) nizvodno, sa nastalim fenomenom bistre struje na istočnoj obali i mutne vode na zapadnoj obali.

Oko 30 km (19 mi) severozapadno od Cijigehcika nalazi se tačka razdvajanja, početak ogromne delte reke Makenzi, čiji se razgranati kanali, bare i močvare prostiru na više od 12.000 km2 (4.600 sq mi) obalske ravnice. Delta je duga skoro 210 km (130 mi) od severa do juga, a širina se kreće od 50 do 80 km (31 do 50 milja). To je druga najveća delta Arktika na svetu, posle delte reke Lene u Rusiji. Većina zemljišta u delti Mekenzi se sastoji od permafrosta, sa velikim dubinama do stenovitog tla. Karakteristično svojstvo delte su njeni brojni pingosi, ili brda zemljanog leda – njih oko 1.400.[19] Reka Pil, koja nosi veći deo oticaja iz severnog Jukona, pridružuje se delti na mestu severoistočno od Fort Makfersona. Nakon toga, Makenzi se razilazi u nekoliko velikih kanala od kojih najveći ide pravcem sever-severoistok, i uliva se u Bofortovo more zapadno od Tuktojaktuka.[20][21][22][23]

Drenažni basen uredi

 
Satelitski pogled na donji tok reke Makenzi

Sa 1.805.000 km2 (697.000 sq mi), sliv reke Makenzi obuhvata skoro 20 procenata Kanade.[8] Oko 980.000 km2 (380.000 sq mi), ili 54 procenta sliva, leži iznad Velikog ropskog jezera.[24] Permafrost pokriva oko tri četvrtine sliva, dostižući i do 100 m (330 ft) dubine u delti Mekenzija.[20] U celini, Makenzi basen prima samo oskudne do umerene padavine, u proseku 410 mm (16 in) po celom basenu, iako planinska područja imaju mnogo veće količine padavina, a oblasti blizu i severno od Arktičkog kruga dobijaju mnogo manje padavina.[25]

Drenažni basen Makenzi se graniči sa više velikih severnoameričkih slivova. Veći deo zapadne ivice Makenzi basena prolazi duž kontinentalnog razvođa. Podela razdvaja sliv Makenzi od sliva reke Jukon, koja teče do Beringovog moreuza; i sistema reke Frejzer i reke Kolumbija, koji se oba izlivaju u Tihi okean.[26] Nizijske podele na severu odvajaju basen Mekenzi od sliva Arktičkog okeana reka Anderson, Horton, Kopermin i Bak. Na istoku, Makenzi se graniči sa slivovima reka Telon i Čerčil u zalivu Hadson, a na jugu se graniči sa sistemom reka Saskačevan–Nelson, koji se takođe uliva u Hadsonov zaliv.[21][26] Makenzijev sistem je hidrološki povezan sa slivovima Hadsonovog zaliva preko jezera Volaston, koje nije samo izvor pritoke Fond du Lak jezera Atabaska, već i reke Kokrejn, koja se uliva na istok u reku Čerčil.

U istočnom delu Makenzi basena dominiraju ogromni delovi borealnih šuma sa jezerima i obuhvataju mnoga od najvećih jezera u Severnoj Americi. Po zapremini i po površini, Veliko medvedje jezero je najveće u slivu i treće po veličini na kontinentu, sa površinom od 31.153 km2 (12.028 sq mi) i zapreminom od 2.236 km3 (536 cu mi).[27] Veliko ropsko jezero je nešto manje, sa površinom od 28.568 km2 (11.030 sq mi) i sadrži 2.088 km3 (501 cu mi) vode, iako je znatno dublje od Velikog medveda.[15] Treće veliko jezero, Atabaska, je manje od trećine te veličine sa površinom od 7.800 km2 (3.000 sq mi).[12] Šest drugih jezera u slivnom delu pokrivaju više od 1.000 km2 (390 sq mi), uključujući rezervoar Viliston, drugo po veličini veštačko jezero u Severnoj Americi, na reci Pis.[20]

Reference uredi

  1. ^ a b v g „Mackenzie River”. 25. 5. 2014. 
  2. ^ „Mackenzie River | river, Canada | Britannica”. www.britannica.com. 
  3. ^ a b „Arctic Program > Home”. www.arctic.noaa.gov. 
  4. ^ Yang, Daqing; Shi, Xiaogang; Marsh, Philip (4. 9. 2015). „Variability and extreme of Mackenzie River daily discharge during 1973–2011”. Quaternary International. 380-381: 159—168. Bibcode:2015QuInt.380..159Y. doi:10.1016/j.quaint.2014.09.023. 
  5. ^ Panagiotopoulos, Christos; Sempéré, Richard; Jacq, Violaine; Charrière, Bruno (20. 11. 2014). „Composition and distribution of dissolved carbohydrates in the Beaufort Sea Mackenzie margin (Arctic Ocean)” (PDF). Marine Chemistry. 166: 92—102. S2CID 128646221. doi:10.1016/j.marchem.2014.09.004. 
  6. ^ Mala enciklopedija Prosveta iz 1959 navodi 4.045 km
  7. ^ Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., ur. (1980). Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association. str. 220. ISBN 978-0-89577-087-5. 
  8. ^ a b „Rivers”. The Atlas of Canada. Natural Resources Canada. Arhivirano iz originala 2007-02-02. g. Pristupljeno 2011-09-16. 
  9. ^ Marsh, James. „Mackenzie River”. The Canadian Encyclopedia. Historica-Dominion Institute. Pristupljeno 2011-09-16. 
  10. ^ „Peace River at Peace Point”. R-ARCTICNET. 1959—2000. Pristupljeno 2017-10-28. 
  11. ^ „Athabasca River at Embarras Airport”. R-ARCTICNET. 1959—2000. Pristupljeno 2017-10-28. 
  12. ^ a b Muzik, I. (1991). „Hydrology of Lake Athabasca” (PDF). Hydrology of Natural and Manmade Lakes. International Association of Hydrological Sciences. Pristupljeno 2011-09-16. 
  13. ^ „Slave River at Fitzgerald”. R-ARCTICNET. 1959—2000. Pristupljeno 2017-10-28. 
  14. ^ „Where Does the Water Flow?”. nwtwaterstewardship.ca. Arhivirano iz originala 02. 04. 2019. g. Pristupljeno 20. 01. 2023. 
  15. ^ a b „Great Slave Sub-basin” (PDF). Mackenzie River Basin: State of the Aquatic Ecosystem Report 2003. Saskatchewan Watershed Authority. str. 143—168. Arhivirano iz originala (PDF) 2. 4. 2012. g. Pristupljeno 2011-09-16. 
  16. ^ „Bridge linking N.W.T. capital with rest of Canada opens”. CBC News. 2012-11-30. Pristupljeno 2017-10-28. 
  17. ^ „Mills Lake”. IBA Canada. Pristupljeno 2017-10-28. 
  18. ^ „Magnitude and Sources of Sediment Input to the Mackenzie Delta, Northwest Territories, 1974 - 94”. ResearchGate. 
  19. ^ Penn, James R. (1. 11. 2017). Rivers of the World: A Social, Geographical, and Environmental Sourcebook. ABC-CLIO. ISBN 9781576070420 — preko Google Books. 
  20. ^ a b v „Whole Basin overview” (PDF). Mackenzie River Basin: State of the Aquatic Ecosystem Report 2003. Saskatchewan Watershed Authority. str. 15—56. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 2011-09-16. 
  21. ^ a b NRCAN Topo Maps for Canada (Mapa). Kartografija: Natural Resources Canada. ACME Mapper. Pristupljeno 2011-09-16. 
  22. ^ Hodgins and Hoyle, p. 135
  23. ^ Major Drainage Areas of the Yukon Territory (Mapa). Kartografija: Yukon Environment Geomatics. Yukon Environment. Arhivirano iz originala 31. 3. 2012. g. Pristupljeno 2011-09-16. 
  24. ^ „Mackenzie River near Fort Providence”. R-ARCTICNET. 1961—1997. Pristupljeno 2017-10-28. 
  25. ^ Burridge, Mary; Mandrak, Nicholas (2011-08-16). „105: Lower Mackenzie”. Freshwater Ecoregions of the World. World Wildlife Fund, The Nature Conservancy. Arhivirano iz originala 31. 3. 2012. g. Pristupljeno 2011-09-17. 
  26. ^ a b Watersheds (Mapa). Kartografija: CEC, Atlas of Canada, National Atlas, Instituto Nacional de Estadística y Geografía. Commission for Environmental Cooperation (CEC). Arhivirano iz originala 14. 4. 2008. g. Pristupljeno 2009-10-08. 
  27. ^ „Great Bear Lake”. World Lakes Database. International Lake Environment Committee Foundation. Arhivirano iz originala 5. 6. 2011. g. Pristupljeno 2011-09-16. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Makenzi na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Макензи&oldid=27551707”