Manastir Presvete Bogorodice u Matejče
Manastir Presvete Bogorodice u Matejče[1], Matejča ili Matejić[2] (Matejič[3]) se nalazi na obroncima Crne gore (Skopske Crne Gore), 13 km udaljen od Kumanova kod istoimenog sela. Podignut je još u 11. veku o čemu svedoče natpisi na grčkom jeziku iz vremena Isaka Komnina (1057—1059[3], dok se u izvorima prvi put pominje u hrisovulji kralja Milutina (1282—1321) iz 1300. godine. Sredinom 14. veka je car Dušan (kralj 1331—1346, car 1346—1355) započeo, a njegov sin Uroš (1355—1371) i supruga Jelena su završili obnovu manastira oko 1357. godine[2], posle čega je on postao zadužbina cara Uroša. Sa manastirske crkve je u XVIII veku skinut olovni krov koji je iskorišćen za pokrivanje Eski džamije u Kumanovu, čime je ubrzan proces njegovog propadanja. Hram zadužbina srpskog kralja Milutina je dva veka bio bez krova i trpeo oštećenja.[4] Manastirska crkva je obnovljena 1934.[2][5] ili 1926. godine[1], mada ima velikih zamerki na način na koji je to izvedeno[2]. Međutim crkva je pretrpela oštećenja od strane albanskih terorista tokom pobune protiv Republike Makedonije 2001. godine, kada je njegova neposredna okolina minirana [6], a sama manastirska crkva je korišćena kao glavni štab terorista i skladište za municiju [7]. Sama crkva je karakteristična po tome što je u svojoj unutrašnjosti posedovala manju prvobitnu crkvicu koja je porušena tokom restauracije u prvoj polovini 20. veka[1], kao i po činjenici da se u njoj nalazi jedna od fresaka loza Nemanjića[8] i prikaz loze vizantijskih careva[5], iako ima tumačenja da je u pitanju loza starozavetnog Jeseja[3]. Manastir je poznat i po tome što je u njemu živeo i stvarao srpski kompozitor duhovne muzike sa kraja 15. veka Isaija Srbin, kao i dijak iz sredine istog veka Vladislav Gramatik.
Izgled manastirske crkve uredi
Manastirska crkva u Matejču ima osnovu upisanog krsta sa pet kubeta, sa četiri manja u uglovima i velikim u sredini koje je svojom dvanaestostranošću jedinstven primer u sklopu tzv. vardarske stilske grupe[1], a po svojoj arhitekturi podseća na one u Starom Nagoričanu i Nerezima[5]. Dugačka je 23.5m i spada među veće građevine, a njenu izduženu osnovu pored četiri osnovna stuba, drže još po dva stuba na istočnom i zapadnom delu crkve. Dva dodatna stuba na zapadu sa još dva niža odvajaju središnji deo crkve i sa glavnim ulazom formiraju pripratu.[1]
Sama crkva je građevinski tako izvedena da je njen središnji deo najosvetljeniji među građevinama vardarskog stila.[1] Živopis u samoj manastirskoj crkvi pripada slikarstvu prve polovine 14. veka i izveden je neposredno posle Dušanove smrti[5]. Odlikuje ga visok realizam sa zanimljivom skalom boja i više živosti nego što se obično sreće na freskama, kao i dramatičnošću prikaza iz ondašnjeg života[2].
Pored glavnog ulaza na zapadu, crkva je imala i dva bočna ulaza na severu i jugu koji su kasnije zazidani. Na bočnim stranama se iznad prostora za vrata nalaze prozori u dva reda, dok se na zapadnom kalkanu iznad priprate nalazi jedan okulus. Građena je običnim pritesanim kamenom i sa njene spoljne strane nema naročitog ulepšavanja fasade ili šaranja opekama koji se mogu naći kod drugih spomenika. Kubeta su međutim izrađena od opeka, a sama crkvena apsida je ukrašena nišama[1].
Prvobitna crkvica uredi
Prvobitno se na mestu manastirske crkve nalazila omanja crkvica oko koje se najverovatnije vremenom razvio manastir i oko koje je podignuta, najverovatnije u 13. veku, manastirska crkva koja je opstala do danas. Pored ovog slučaja, ovakvih primera za podizanje nove veće crkve oko prvobitne manje ima i u Jermeniji u Mzhetu[1].
Prvobitna crkvica je bila mala jednobrodna građevina čiji je severozapadni ugao pretvoren u severoistočni centralni stub nove crkve. Imala je pravougaonu osnovu sa spljoštenim jugozapadnim temenom iz koje se otvarala polukružna apsida sa prozorom smeštenim na njenoj sredini. Po svojoj površini, prvobitna crkvica je zauzimala oko 1/3 površine glavnog prostora između središnje kupole i oltarske apside.
Prošlost manastira uredi
Nije poznato kada je podignuta prvobitna crkvica, ali se na osnovu najstarijih grčkih natpisa iz doba Isaka Komnina, može smestiti u prvu polovinu 11. veka, iako se najstariji pomen manastira nalazi u hrisovulji kralja Milutina iz 1300. godine. Sredinom 14. veka je Milutinov unuk Stefan Dušan otpočeo sa obnovom manastira koju su oko 1357. godine dovršili njegov sin Uroš i supruga Jelena. Manastir je u narednom veku postao značajan kulturni centar (Isaija Srbin), koji se odlikovao svojom prepisivačkom delatnošću (Vladislav Gramatik)[2].
Posle dolaska Osmanlija, počeo je da propada, a njegovom zarušavanju doprinelo je i skidanje olovnog krova u 18. veku da bi se njime pokrila Eski džamija u Kumanovu[2]. Posle Kumanovske bitke 1912. godine i Prvog balkanskog rata, ušao je u sastav Kraljevine Srbije odnosno Kraljevine SHS posle Prvog svetskog rata.
Starešina manastira, Matke, bio je 1934. godine jeromonah Trifun.[9]
Između dva svetska rata, izvršena je rekonstrukcija manastira, tokom koje je iz njegove unutrašnjosti sklonjena prvobitna crkvica[1]. Posle Drugog svetskog rata, na manastirskoj crkvi su ponovo izvedeni konzervatorsko-restauratorske radovi 1953. i 1960. godine.
Manastirska crkva je stradala 2001. godine od strane albanskih terorista koji su tokom svoje kratkotrajne pobune držali kontrolu nad samim selom i njegovom okolinom.[10] Prostor nekadašnjeg manastira je korišćen kao štab i centar za obuku, manastirska crkva kao skladište municije, a freske u njenoj unutrašnjosti su vandalizovane i dodatno uništene. Albanski teroristi su na taj način pokušali da svetost i ugled manastira iskoriste kao štit od dejstva bezbednosnih snaga Republike Makedonije.
Rimokatolička propaganda uredi
Zbog jakog kulta Bogorodice vezanog za ovaj manastir, katolička crkva je pri pokatoličavanju pravoslavnih u Letnici i okolini, stvorila kult Letničke Bogorodice, koju su nazvali Karadačkom Bogorodicom (Crnom ili Crnogorskom). Ivan Jastrebov je o tome pisao da je u Gornjoj Moravi živeo latinski (katolički) spahija Vicković, koji je uticao da se tamošnji pravoslavci pokatoliče. Po Jastrebovu, jedan od ukrasa njegove kuće bio je i kip mlade žene koja u levoj ruci drži dete, a desna joj je položena na desnom kolenu, u kojoj drži kamenu jabuku. Nakon njegove smrti, ta statua je ležala do dolaska Turaka na otvorenom polju, a kad se to zaboravilo, katolički popovi su je udostojili velike počasti. U doba Jastrebova, ona se nalazila u crkvi letničkoj, nad oltarom iznutra, obučena sa detetom u crkvenoj suknji i sa vencima na glavama. Raniji katolički popovi, koji su znali da je u Skopskoj Crnoj Gori bila velika crkva uspenja Bogorodice, a kada su crkvu u Letnici prisvojili, stavili su u nju ovaj kip i nazvali je Karadačkom Bogorodicom, umesto one u selu Matejiću. Govorili su da je statua doletela iz Skoplja. U doba Jastrebova u 6 sela Gornje Morave, sa 225 kuća, živeli su katolici, a tadašnji biskup je energično radio da i okolne pravoslavce pokatoliči. Privlačio je mnoge da idu na poklonjenje letničkoj Bogorodici. Tada su i pravoslavni počeli ići u Letnicu, gde su primali blagoslov revnosnog biskupa Fuljđenca Čareva.[11]
Vandalizmi uredi
Godine 2001, grupa Albanaca je oskrnavila manastir tako što je uništila živopis. Pored uništene freske Bogorodice sa malim Hristom, oskrnavljen je i živopis sveca (Svetog Petra) kojeg su išarali markerom.[12]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b v g d đ e ž z Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd.
- ^ a b v g d đ e „Jugoslavija — turistička enciklopedija (I knjiga)“, Beograd 1958.
- ^ a b v Vasilije Marković „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci 1920.
- ^ "Pravda", Beograd 1926. godine
- ^ a b v g „Spomenici kulture u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji“ Beograd 1978.
- ^ Nezavisne Novine, Pristupljeno 1. 4. 2013.
- ^ http://www.rastko.rs/cms/files/books/473610b9630a3
- ^ Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2001). Srpske dinastije. Novi Sad: Plantoneum. ISBN 86-83639-01-0.
- ^ "Pravda", Beograd 1934. godine
- ^ Čalija, Jelena. „Manastir Mateič: svedok vekova i nemara”. Politika Online. Pristupljeno 2021-06-06.
- ^ Jastrebov 2020, str. 296, 297, 298.
- ^ Ćirić, Jasmina. 20 godina od pogroma u Mateiču: Stradanje poslednje carske zadužbine Nemanjića.
Literatura uredi
- Marković, Vasilije (1920). Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji (I izd.). Sremski Karlovci.
- „Jugoslavija — turistička enciklopedija (I knjiga)“, Beograd 1958.
- Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd.
- Jastrebov, Ivan (2020). Podaci za istoriju srpske crkve i naroda. Službeni glasnik, Beograd. ISBN 978-86-519-2522-4.
