Manastir Studenica

Manastir Studenica
Manastir Studenica
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Manastir Studenica
Mesto	Srbija
Koordinate	43° 29′ 12″ S; 20° 31′ 54″ I / 43.48672° S; 20.53164° I
Površina	116 ha (12.500.000 sq ft)
Kriterijum	kulturna: I, II, IV, VI
Referenca	389
Upis	1986. (10. sednica)
Dodatni upis	upravnik arhimandrit mr Tihon (Rakićević)
Veb-sajt	manastirstudenica.rs

Manastir Studenica je muški manastir Srpske pravoslavne crkve. Osnovao ga je 1186. godine srpski župan Stefan Nemanja.^[1] Godine 1206. na mesto igumana dolazi princ Rastko — u monaštvu prvi arhiepiskop srpski, Sveti Sava — i pod njegovim starateljstvom Studenica postaje kulturno, umetničko, bolničko i duhovno središte srpske države.

Starešina manastira je arhimandrit Tihon (Rakićević), sa bratstvom na čelu od 2004. godine.^[2]

Nalazi se na 57 kilometara južno od Kraljeva, i na 44 kilometra severno od Raške. Pripada Eparhiji žičkoj Srpske pravoslavne crkve.

Manastirski kompleks sastoji se od konaka i četiri crkve — Bogorodične, Kraljeve (crkve Svetih Joakima i Ane), crkve Svetog Nikole, i još jedne, očuvane u temeljima. Bogorodičina crkva u Studenici poznata je kao začetnica i najreprezentativniji nosilac raškog stila u arhitekturi, koji je nastao kao mešavina romaničkih i vizantijskih, tj. zapadnih i istočnih srednjovekovnih arhitektonskih uticaja. Crkvu i dan−danas krasi najbogatija romanička fasadna plastika u srpskoj kulturi.^[3] Pored toga, manastir je poznat i po svojoj zbirci fresaka iz 13. i 14. veka,^[4]^[5] od kojih je daleko najpoznatija freska Raspeće Hristovo iz 1207. godine, jedno od najvećih dostignuća umetnosti srednjeg veka.

Zamišljena kao svojevrsni mauzolej rodonačelnika vladarske loze Nemanjića, Bogorodičina crkva danas čuva mošti velikog župana Stefana Nemanje, velike županice Ane (Anastasije) Nemanjić, prvog srpskog kralja, Stefana Prvovenčanog i kralja Stefana Radoslava. Kao jedan od najstarijih i najvećih srpskih srednjovekovnih manastira, Studenica predstavlja nepokretno kulturno dobro Republike Srbije i spomenik kulture od izuzetnog značaja. UNESKO je 1986. godine uvrstio Studenicu u listu Svetske baštine čovečanstva. Često se navodi kao prvi po dostojanstvu, najugledniji srpski manastir.^[6]

Istorija uredi

Vreme Nemanjića uredi

Manastirska crkva Uspenja Presvete Bogorodice nalazi se 12 kilometra od ušća Studenice u reku Ibar, Svetska baština (Unesko) od 1986. godine. Zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, koja je izgrađena oko 1186. godine. Gradili su je najbolji majstori kamenoresci iz srpskih primorskih zemalja, odnosno sa jugoistočne jadranske obale dok su freske oslikali najbolji grčki majstori oko 1208. godine.

Manastir Studenicu je gradio veliki župan Stefan Nemanja, rodonačelnik dinastije Nemanjića. Radovi su trajali od 1183. do 1196. godine.^[7] Smatra se da je glavna manastirska crkva, posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, izgrađena 1186. godine.^[7] Gradili su je najbolji majstori romanike sa jadranske obale. Kompleks je nastao na severnim padinama Golije, u predelu „koji beše lovište zverova”.^[8]

Freska sa likovima Svetog Save i Svetog Simeona

Kada su radovi zaokruženi u proleće 1196. godine, Stefan Nemanja je sazvao državni sabor, na kome je prepustio presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom i povukao se u svoju zadužbinu.^[9] Veliki župan je 1198. godine otišao u svoju drugu zadužbinu, manastir Hilandar, gde je primio monaški postrig i uzeo ime Simeon. Tu je i umro 1199. godine.^[7] Za to vreme o Studenici se brinuo kralj Stefan.

Studenički tipik (1208), detalj

Nemanjin treći sin, Sava Nemanjić, preneo je 1207. godine mošti svoga oca iz Hilandara u Studenicu, gde su položene u već pripremljenu grobnicu. Sveti Sava je nad očevim moštima izmirio svoju zavađenu braću, Stefana i Vukana Nemanjića. Pod njegovim starateljstvom, Studenica je postala politički, kulturni, medicinski i duhovni centar srednjovekovne Srbije. On je upravo tu napisao Studenički tipik, u kom je zadao ustrojenje monaškog života u manastiru Studenica. U njemu piše da je iguman Studenice po starešinstvu iznad igumana svih drugih manastira i da vladar nema vlast nad manastirom, već je tu samo kako bi bratstvo zaštitio od napada neprijatelja.^[10] Ovim su udareni temelji autokefalnosti buduće Srpske pravoslavne crkve.^[10] U drugom delu, Žitije Svetog Simeona, ostavio je izvore o duhovnom i monaškom životu u njegovom vremenu. Zajedničkim ulaganjima Stefan i Vukan doveli su početkom 13. veka najbolje grčke slikare, koji su završili živopis Bogorodičine crkve oko 1207. godine. Kruna tih radova bila je već tada monumentalna freska Raspeće Hristovo, koja se nametnula kao jedno od najvećih dostignuća u srednjovekovnoj umetnosti Evrope.^[7] Dve godine kasnije Bogorodičina crkva bila je u potpunosti završena, u celosti oslikana freskama koje su je činile jednim od najlepših hramova na svetu.^[7] Sveti Sava je sredinom druge decenije 13. veka otišao iz Studenice. Iste godine, kako beleže letopisi, iz Simeonovog sarkofaga počelo je da teče lekovito miro, uz koje se beleže još i isceljenja i druga čuda, pa Stefan Nemanja postaje Simeon Mirotočivi.

Priprata Bogorodičine crkve je zadužbina kralja Radoslava, koja je sagrađena oko 1230. godine.

Studenica je uživala pažnju i drugih članova dinastije Nemanjića. Kralj Radoslav je 1245. dodao crkvi pripratu, a kralj Milutin je sagradio malu crkvu posvećenu svetim Joakimu i Ani.

Vreme Turaka uredi

Od pada poslednje srpske srednjovekovne države 1459, Turci su često napadali manastir. Prva značajna restauracija je izvršena 1569, kada su freske Bogorodičine crkve ponovo naslikane. Početkom 17. veka, požar i zemljotres su oštetili manastir, a istorijski dokumenti i značajni delovi umetničke baštine su uništeni i izgubljeni zauvek.

U okolini se nalaze Gornja Savina isposnica i Donja Savina isposnica.

U manastiru se nalazi plaštanica Antonija Iraklijskog iz 14. veka.^[11]

Uz južni portal Bogorodične crkve u Studenici nalazi se najstariji srpski časovnik, u pitanju je sunčanik kod koga senka umesto na brojke pada na slova.^[12]

Moderno doba uredi

Početkom 19. veka Studenica je bila razorena i opustošena, ali tada postepeno počinje i njena rekonstrukcija. Najpre je, za vreme vladavine kneza Miloša, bila ograđena, da bi knez zatim 1839. godine podigao jedan konak,^[6] a kralj Petar i drugi, 1912 godine.^[8] Međutim, do prave obnove manastira dolazi i sa obnovljenim interesovanjem naučne javnosti prvom polovinom 19. veka, čemu su prvenstveno doprineli istraživački radovi Feliksa Kanica, i kasnije Mihaila Valtrovića i Dragutina Milutinovića,^[13] članovima Srpskog učenog društva.^[6] Obavljena su prva snimanja Bogorodičine crkve i reprodukcije hramovne mermerne plastike.^[6]^[14]

Manastir je tokom četvrte decenije 20. veka, neposredno pred rat, ponovo bio osiromašen i zapušten.^[15] Za vreme arhimandrita Viktora (Gizdavića), U blizini je 1938. podignuta česma i zasađen orašar od 500 stabala i mešoviti voćnjak od 1.000, radilo se na opravci pristupnog puta.^[16]^[17]

Drugo razdoblje u obnovi manastira počelo je posle Drugog svetskog rata, kada država preuzima na sebe aktivnije staranje o kulturnom nasleđu.^[18] U vreme uprave igumana Aleksija (Jovanovića), 1949. godine osnovana je Služba za zaštitu spomenika, na čiju inicijativu su započeta ponovna istraživanja oko manastira.^[18]^[19] Prema Popoviću, ona zapravo ni nisu bila prava arheološka istraživanja, koliko konzervatorski radovi.^[18] Između 1952. i 1956. godine rekonstrusina je srednjovekovna studenička Trpezarija, obnovljeni su konaci i zalečena je kamena plastika glavne crkve.^[18] Povodom 800 godina manastira, 1986. godine su o Studenici objavljene dve monografije, dva zbornika radova, a 1988. i katalog izložbe Blago manastira Studenica.^[20]

Zaslugom posleratnih igumana Studenice: arhimandrita Julijana (Kneževića) i Tihona (Rakićevića), manastir je unapređen i obnovljen.^[21]

Umetnost uredi

Arhitektura uredi

Crkva posvećena Bogorodičinim roditeljima Svetom Joakimu i Ani, zadužbina je kralja Milutina podignuta oko 1314. godine.

Bogorodičina crkva je jednobrodna crkva s kupolom. Na njenom istočnom kraju je trostrana apsida, a na zapadnom je kralj Radoslav dozidao veliku pripratu. Na severnoj i južnoj strani su predvorja. Fasade su izgrađene od blokova belog mermera. Iznutra je crkva obložena tufom. Spolja gledano, u crkvi se skladno mešaju romanički i vizantijski stil. Mešavina ta dva stila će na kraju proizvesti poseban stil arhitekture poznat kao raška škola.

Severozapadno od Bogorodičine crkve je crkva Svetog Joakima i Ane, poznata i kao Kraljeva crkva po svom ktitoru kralju Milutinu. Crkva je sagrađena 1314, u obliku sažetog krsta s oktogonalnom kupolom. Izgrađena je od kamena i tufa, a fasade su obložene gipsom.

Kompleks manastira obuhvata i crkvu Nikoljaču, jednobrodnu crkvicu bez kupole, iznutra oslikana u 12. ili početkom 13. veka. Između crkve Nikoljače i Kraljeve crkve nalaze se temelji crkve posvećene Svetom Jovanu Krstitelju. Zapadno od Bogoridičine crkve je trpezarija, sagrađena od kamena za vreme arhiepiskopa Save. Na zapadnoj strani kompleksa je zvonik podignut u 13. veku. Nekada je u njemu bila kapela, a sada se mogu videti samo fragmenti fresaka. Ostaci fresaka, koji prikazuju rodoslovno stablo Nemanjića, mogu se takođe naći na spoljašnjem delu priprate.

Severno od trpezarije su konaci iz 18. veka. Danas se u njima nalazi muzej, u kome su izložene brojne dragocenosti iz riznice Studenice,^[22] iako je ona znatno osiromašena čestim ratovima i pljačkama.

Arheološkim istraživanjima 2012. godine otkrivene su ostaci još dve crkve iz 13. veka,^[23] a deo objavljenih nalaza otkriven je ranije.^[24]^[25]

Višegodišnji proces obnavljanja starih fresaka u Studenici uspešno se sprovodi tokom 21. veka.^[26]

Manastirska riznica uredi

Arheološka istraživanja uredi

Arehološka istraživanja oko Studenice mogla bi se podeliti u nekoliko etapa.^[18] Nažalost, iskopavanja su često vršena bez prisustva arheologa, pa čak i šezdesetih godina, kada su u porti kraj jugoistočnog dela bedema otkriveni ostaci srednjovekovnog zdanja, nikakva stručna dokumentacija nije napravljena.^[18] Konzervatorsko−restauratorski radovi nastavljeni su posle zemljotresa na Kopaoniku 1979. godine, kada su u ispitivanjima korišćene sonde.^[20]

Pa čak i s tim u vidu, ni na jednom drugom srpskom manastiru nisu rađena tolika sistematska istraživanja kao što su na Studenici. Njima je otkriveno da je manastir građen planski, tj. da je Stefan Nemanja angažovao tim majstora da najpre osmisle, pa zatim izgrade manastir.^[8] O bogatstvu manastira i životnom standardu višem od narodnog, svedočili su ostaci pronađenih krčaga, buklija, vrčeva, dekorisanih zdela i pehara, ali i stakla iz Murana.^[8] Dokazano je da su monasi jeli raž i pšenicu, i od njih pravili hleb i kašu. Krompir i paradajz nisu imali, ali su zato imali baštensku repu, koja je čak oslikana i na freskama. Od mesa su jeli uglavnom ovčetinu i jaretinu, a od ribe dunavsku morunu, ribu iz okolnih potočića, ali i ribu iz studeničkih metoha na Skadarskom jezeru.^[8]

Na osnovu istih istraživanja pretpostavlja se da je u najsrećnije vreme u manastiru živelo oko 60 monaha, ali se to više ne može pouzdano utvrditi, budući da su na starim izgrađeni novi konaci. Ista misterija obavijena je i oko vladarske rezidencije, od koje je samo sačuvan njen prizemni deo.^[8]