Martina (Iraklijeva supruga)
Martina je bila sestričina i supruga istočnorimskog (vizantijskog) cara Iraklija (610—641) i majka i regentkinja maloletnog cara Iraklione (641.). Ostala je upamćena kao prva u nizu carica koje su u dugoj vizantijskoj istoriji vladale u ime svojih maloletnih sinova, ali i kao jedna od najomraženijih vladarki u vizantijskoj istoriografiji.
| Martina | |
|---|---|
| Lični podaci | |
| Mesto rođenja | Rodos, |
| Mesto smrti | Rodos, |
| Porodica | |
| Supružnik | Iraklije |
| Potomstvo | Iraklona |
| Roditelji | Marija |
| Prethodnik | Eudokia |
| Naslednik | Gregoria |
Mladost i udaja uredi
Martina je bila kći Marije, ćerke afričkog egzarha Iraklija Starijeg, i izvesnog Martina. Marijin (stariji?) brat Iraklije je 610. predvodeći afričku i egipatsku flotu svrgnuo surovog cara Foku i postao novi vladar Istočnog rimskog carstva (Vizantije). Iraklije je zatim 5. oktobra 610. krunisan u crkvi Presvete Mudrosti (Aja Sofija), a istog dana se oženio Fabijom Eudokijom. Supruga mu je rodila dvoje dece, ćerku Epifaniju i sina Iraklija Konstantina, ali je zatim umrla 13. avgusta 613. godine posle teškog napada epilepsije.
Nedugo posle smrti prve žene, najkasnije 615./616. godine, Iraklije se oženio po drugi put. Njegov izbor rođene sestričine za drugu suprugu izazvao je glasno negodovanje u širokim krugovima. Carigradski patrijarh Sergije I, inače carev verni savetnik, nazvao je takav brak incestuoznim i nezakonitim, ali je ipak pristao da obavi ceremoniju venčanja. Neposredno nakon obreda, Iraklije je krunisao Martinu i svečano joj dodelio titulu avguste koju je nosila i pokojna carica. Fabija Eudokija je izgleda bila popularna među stanovnicima Konstantinovog grada i Iraklije i njegova nova supruga su dočekani pogrdama na gradskom hipodromu prilikom prvog zajedničkog pojavljivanja u javnosti. Opozicija je dočekala cara i u redovima rođene porodice. Po Kratkoj istoriji carigradskog patrijarha Nićifora I (806—815), najglasniji u kritikama bio je Iraklijev brat Teodor koji je neretko govorio da je "carev greh stalno pred njim".
Iraklije je sa Martinom imao devetoro dece, ali su dva najstarija sina rođeni hendikepirani, a još četvoro dece je umrlo u ranom detinjstvu, što je u javnosti tumačeno kao još jedna potvrda grešnosti braka. Pored toga, Martina je stalno putovala sa Iraklijem tokom njegovih ratova sa Persijancima i kasnije muslimanskim Arapima, pa je i tim običajem iritirala javnost, naročito oficire. Upravo tokom jednog od carevih pohoda, u Laziki (danas zapadni deo Gruzije), Martina je 626. godine Irakliju rodila zdravog sina Iraklija Mlađeg, poznatijeg pod nadimkom Irakliona.
Pitanje nasleđa uredi
Iraklije je još za Fabijinog života dodelio visoke titule i razne počasti svojoj deci iz prvog braka: Epifanija je oktobra 612. proglašena za avgustu, a Iraklije Konstantin je promovisan u avgusta januara 613. godine. Tokom teških, ali uspešnih pohoda protiv Persijanaca tokom treće decenije 7. veka, Iraklije i Martina su konstantno odsustvovali iz Konstantinopolja. U samom gradu počele su da kolaju glasine da je car, koji je bio prilično stariji od Martine, potpuno potpao pod njen uticaj. Drugi razlog Martinine nepopularnosti ležao je u opštem uverenju da po svaku cenu želi da obezbedi presto svojoj deci i potisne u drugi plan omiljenog Iraklija Konstantina.
Iraklije je odneo konačnu pobedu nad Persijancima 628. godine i 630. godine je svečano vratio Istinski krst u Jerusalim. Bio je to vrhunac careve vladavine, ali je, iz nepoznatih razloga, lik carice Martine uklonjen sa novca upravo 629. godine. Možda je u pitanju bio ustupak javnom mnjenju pre nego što je upravo popularni Iraklije Konstantin obavio 632. proglašenje malog Iraklione za cezara. Međutim, za Iraklija, ali i samo Carstvo ubrzo je došlo do novog, ovoga puta težeg i odlučnijeg preokreta, pošto su nakon bitke na Jarmuku u jesen 636. godine muslimanski Arapi oduzeli Vizantiji njene provincije na Istoku (Siriju, Jermeniju, Mesopotamiju i Egipat). Iraklije je naglo ostario i počeo i psihički da poboljeva i 638. se najzad vratio u Carigrad. Istovremeno, njegov najstariji sin Iraklije Konstantin je počeo da pokazuje sve ozbiljnije simptome tuberkuloze. Možda upravo zbog toga, poslednjih godina Iraklijeve vlade ubrzan je proces promocije Martinine dece: Irakliona je proglašen za avgusta u julu 638. godine, a istom prilikom je njegov brat David proglašen za cezara. Iraklije je i dve svoje ćerke Avgustinu i Martinu Mlađu proglasio za avguste.
Carica-majka uredi
Iraklije je umro 11. februara 641. godine i sahranjen je, upadljivo, u crkvi sv. Apostola pored svoje prve žene Eudokije. Za sobom je ostavio testament po kome je trebalo da Iraklije Konstantin i Irakliona (zvanično Konstantin III i Iraklije II) vladaju kao ravnopravni savladari, ali je isto tako trebalo da poštuju Martinu kao majku i caricu. Ovakav ishod se svakako nije dopadao senatu i vojsci, a verovatno ni carigradskoj svetini, pošto je po prvi put u rimsko-vizantijskoj istoriji jedna žena istaknuta kao potencijalni savladar i regent u vršenju vlasti. Kako je u pitanju bila omražena Martina, time su prilike bile još zapletenije. Sa druge strane, Iraklije Konstantin je imao 28 godina i Martinin nadzor mu svakako nije bio potreban, a pritom je imao i dva sina, Iraklija i Teodosija, čime je položaj Martine i njenog potomstva bio u perspektivi još nepovoljniji.
Po Iraklijevoj smrti, Martina je sazvala senat i patrijarha Pira i pokazala im Iraklijev testament zahtevajući za sebe prvi položaj u Carstvu. Senatori su joj učtivo, ali odlučno odgovorili da se zadovolji počašću majke careva koji su ipak vladari i gospodari. Pored toga, za ženu je bilo neprilično da prima strana poslanstva. Posle ovakvog šamara, Martina se, po nekim izvorima, povukla u posebnu rezidenciju. Ipak, u Carigradu je došlo do oštre podele između sledbenika dva cara, a Iraklije Konstantin je izgleda uživao širu podršku. Osećajući da mu se kraj približava, Iraklijev najstariji sin je preko patrijarha Pira preuzeo novac koji je njegov otac ostavio Martini. Taj novac je zatim isplaćen vojnicima uz molbu umirućeg cara da posle njegove smrti zaštite njegovo potomstvo.
Martinino regentstvo uredi
Posle vlade od svega 103 dana, Konstantin III je umro 24. maja 641. godine. Iako je bilo dobro znano da je godinama bolovao od tuberkuloze, u Carigradu se proširila vest da je Martina otrovala Iraklijevog najstarijeg sina. Navodno u tome je imala pomoć patrijarha Pira koji je nešto ranije pomogao Konstantinu III da se domogne novca svoje pomajke. I Pir i Martina su bili sledbenici monotelitskog učenja koje je docnije osuđeno kao jeretičko na Šestom vaseljenskom saboru u Carigradu (680—681), dok je Iraklije Konstantin, po Mihailu Pselu koji je živeo u 11. veku, bio pristalica pravoslavlja.
Po Konstantinovoj smrti, Iraklije II, dečak od petnaest godina, je proglašen za jedinog cara, a pošto je bio na granici punoletstva, Martina je preuzela vođenje vladarskih poslova u njegovo ime. Sveštenstvo se odmah izjasnilo protiv nove vlade podržavajući Konstantinove sinove. Martina je ubrzo pokušala da pridobije vojsku i svaki vojnik je dobio dar od po tri srebrnjaka. Ipak, nekolicina oficira vernih Konstantinu su naterani da se zamonaše i poslati su u progonstvo. Među njima je bio i popularni vojskovođa Filagrije. Pored toga, Martina je obnovila politiku podrške monotelitima. Aleksandrijski patrijarh Kir, koga je Iraklije proterao zbog pada Egipta u ruke Arapa, opozvan je i poslat u svoju mitropoliju. U novembru 641. Kir je kao carski emisar potpisao predaju Aleksandrije muslimanskim Arapima koji su već držali ostatak Egipta.
Čim je Kir poslat u Egipat u septembru 641. godine postalo je jasno da će carska vlada i definitivno prepustiti nekada najbogatiju provinciju Carstva Muhamedovim sledbenicima. Opšte nezadovoljstvo Martininom vladom, podgrejano nameravanom predajom Aleksandrije, iskoristio je vrhovni zapovednik Istoka i Filagrijev prijatelj, Valentin Aršakuni. Sposobni Jermenin je odrede iz Male Azije doveo u Halkedon, grad na azijskoj obali Bosfora nasuprot Carigradu odakle je objavio da dolazi kako bi zaštitio Konstantinove sinove. Irakliona se zatim odvažno pojavio u Halkedonu sa desetogodišnjim sinovcem Iraklijem i obećao vojnicima da će usiniti dečaka i učiniti ga svojim savladarem. Vojska je samo trenutno umirena i Valentin je ubrzo počeo da pustoši useve u azijskim predgrađima Carigrada. U prestonici su izbili nemiri i Iraklije II je bio prinuđen da kruniše malog Iraklija kome je okupljeni narod izvikao vladarsko ime Konstantin. Zbog svoje mladosti Iraklije Konstantin je prozvan deminutivom Konstans i ostaće upamćen kao Konstans II. Međutim, dalji nemiri su rezultovali povlačenjem Martininog saradnika Pira sa patrijaršijskog trona, ali je Valentinova pobuna umirena. Vojskovođa je primirio vojsku nakon što je promovisan u zapovednika carske garde eskubitora, a zatim je ozvaničio svoj uticaj na dvor tako što je udao svoju ćerku Faustu za Konstansa. Najviše što je Martina mogla da učini bilo je proširivanje carskog kolegijuma još jednim njenim sinom. Cezar David, koji je bio Konstansov vršnjak, proglašen je avgustom pod imenom Tiberije.
Pad uredi
Martina je izgleda uspela da se sporazume sa vojskom, ali je vlast njenog sina, tačnije njeno regentsvo, sada ugroženo od strane senata. Među vojskom u Kapadokiji pojavilo se falsifikovano pismo, koje su navodno sastavili Martina i Pir, u kome se izvesni dostojanstvenik David poziva da oženi Martinu i ukloni sinove Konstantina III. Vojska u Maloj Aziji se ponovo pobunila i u novembru 641. godine u Carigradu je izbila pobuna protiv Martininih sinova. U dotada nezabeleženim događajima, carigradski senat je proglasio zbacivanje Iraklija II i njegovog brata Tiberija u korist mladog Konstansa II (641—668). Suprotno rimskom pravu, možda pod uticajem orijentalnih običaja sada odomaćenih u Vizantiji, senat je naredio sakaćenje zbačenih vladara i njihove majke. Iraklioni i Davidu Tiberiju su rasečeni nosevi, Martini je odsečen jezik, a njen najmlađi sin Marin je izgleda kastriran. Sakaćenje je preduzeto kako bi se Martina i njeni sinovi fizičkim nedostacima diskvalifikovali od vladarskih pretenzija. Nakon toga, proterani su na ostrvo Rodos. Nije poznato kako su Martina i njeni sinovi okončali svoje živote, ali jermenski hroničar Sava, koji je živeo u 7. veku, je zapisao da su sve četvoro pobijeni nakon sakaćenja.
Martina je već za života važila za nepopularnu vladarku, pre svega zato što ju je javnost smatrala odgovornom za sklapanje rodoskrvnog braka sa ujakom Iraklijem. Supruga je verno pratila na vojnim pohodima, ali je to svakako uticalo da se otuđi od carigradskog javnog mnjenja. Uprkos tome, Iraklije ju je ipak smatrao doraslom državničkim poslovima pošto ju je testamentom imenovao majkom i caricom svojih sinova naslednika. Međutim, podrška monotelitima i gubitak Egipta su učinili Martinu omraženom kod stanovnika Carigrada, u krugovima vojske i senata. Kada su se ova tri, pojedinačno moćna faktora, ujedinila Martinino kratkotrajno regentstvo je nasilno i brzo okončano. U kasnijoj tradiciji (episkop Nikua Jovan, carigradski patrijarh Nićifor I, Teofan Ispovednik...) Martina je prikazana kao vinovnik incestuoznog braka i dželat Konstantina III, a samim tim i posredni krivac za teške poraze koje je Vizantijsko carstvo u tom periodu pretrpelo od muslimanskih Arapa.
