Marčanska eparhija
Marčanska eparhija[1] je nekadašnja pravoslavne eparhija koja je u 17. vijeku nakon unijaćenja postala istočnokatolički vikarijat. Izraz je izveden od naziva srpskog pravoslavnog manastira u Marči (danas Stara Marča) kad Ivanić-Grada u Habzburškoj monarhiji (danas Republika Hrvatska).
Manastir Marča bio je od kraja 16. veka duhovni centar pravoslavnih Srba na austrijskoj Slavonskoj krajini kao sedište pravoslavnih episkopa. Nalazeći se u državi isključivo rimokatolicizma, i episkopi i manastirsko bratstvo i narod davali su otpor prozelitističkim nastojanjima zagrebačkih biskupa i bečkih vlasti. U tom otporu Marča je mnogo pretrpela i konačno bila pripojena katolicima, a pravoslavni su za ovo područje osnovali novu pravoslavnu eparhiju, Lepavinsko-severinsku eparhiju, sa sedištem u selu Severinu. Njeno osnivanje predstavljalo je organizovani otpor Marčanskoj uniji. Lepavisnko-severinska eparhija postala je u najtežem periodu istorije srpskog naroda i crkve u Zagorju i Slavoniji. To je doba posle 1671, kad su na katedru Marčanske eparhije, koja je okupljala sve pravoslavne Srbe od Mora do Dunava, nasilno dovedeni unijati. U to doba, kad se nisu birala sredstva da se srpskom narodu oduzme pravoslavna vera, uspelo je teškom mukom Srpskoj crkvi da u Varaždinskom generalatu ustanovi ovu Eparhiju sa ciljem da odbrani i očuva pravoslavlje i narodna prava. Dok su južni delovi nekada prostrane Marčanske eparhije već dobili pravoslavne episkope (1712. Karlovačko-senjska, 1713. Kostajničko-zrinopoljska eparhija), Varaždinski generalat to nije mogao postići, jer je, nalazeći se u neposrednoj okolini unijatima predane Marče, bio prvi na redu za unijaćenje. Trebalo je da prođu 63 godine uporne borbe, Pa da i Srbi u ovom Generalatu dobiju 1734. svoju, Lepavinsko-severinsku, eparhiju i svoga episkopa. Osnivanjem ove Eparhije nije pravoslavni verski život u ovom kraju više bio obezglavljen. Nova Eparhija postaje organizovana snaga u teškoj defanzivnoj borbi, u kojoj je pravoslavlje sačuvano blagodareći samo njenom postojanju[2].
Iako je srpski pravoslavni episkop Simeon Vretanja otputovao u Rim 1611. i formalno prihvatio jurisdikciju pape nad ovom eparhijom, srpski episkopi su sve do 1670. i dalje priznavali jurisdikciju srpske Pećke patrijaršije i borili se protiv preobraćanja koje su pokušavali rimokatolički zagrebački biskupi. Ova polu-unija opstala je do postavljanja Pavla Zorčića za episkopa 1670. godine. Svi srpski pravoslavni sveštenici koji su se protivili uniji su uhapšeni i osuđena na doživotni zatvor na Malti, gdje su i umrli. Eparhija je vremenom postala grkokatolička Križevačka eparhija.[3]
Nakratko je obnovljena 1734. kao Lepavinska, odnosno Severinska eparhija, u sastavu tadašnje Beogradsko-karlovačke mitropolije. Konačno je ukinuta 1750. i od tada se njeno područje nalazilo u sastavu susjednih srpskih eparhija. Njena današnja nasljednica je Mitropolija zagrebačko-ljubljanska, koja je obrazovana 1931. godine. U spomen na staru Marčansku eparhiju, Srpska pravoslavna crkva je ustanovila službu i naslov vikarnog „episkopa marčanskog”.
Naziv
urediNaziv Marča je nastalo od obližnjeg brda Marča. Drugi nazivi koji se koriste za ovu eparhiju su Vretanijska eparhija i Uskočka eparhija.[4]
Istorija
urediPozadina
urediNakon što su Osmanlije zauzele Smederevsku tvrđavu 1459. i s padom Bosne pod osmansku vlast 1463, različite populacije pravoslavaca doselile su se u Srem, a do 1483. u srednju Slavoniju i Srem se doselilo do 200.000 pravoslavaca. Početkom 16. vijeka osnivaju se naselja pravoslavnog stanovništva i u tim oblastima.[5] U prvoj polovini 16. vijeka Srbi su naselili osmanski dio Slavonije, dok su se u drugoj polovini doselili i u austrijski dio.[6] Manastir Lepavina je osnovan 1550. godine.[7] Pravoslavci koji su naselili Vojnu krajinu sa područja Osmanskog carstva najčešće su nazivani Vlasima,[a] dok većina dokumenata navodi da Vlasi dolaze „iz Bosne” ili „iz Turske”, odnosno Bosanskog pašaluka, bili su različitog etničkog porijekla, najčešće Srbi i od 1611. su stavljeni pod grkakatoličkog marčanskog episkopa.[13] Sela Mali Poganac i Veliki Poganac su označena kao vlaška naselja po nazivu i potpisom, a kao vlaška naselja se pominju od 1610. i Lepavina (Lipavina) i manastir Marča.[14] Krajem 16. vijeka grupa srpskih pravoslavnih sveštenika podigla je na temeljima (ili blizu njih) napuštenog i porušenog katoličkog manastira Svih Svetih manastir posvećen Svetom Arhanđelu Gavrilu.[15][16]
Vretanijska eparhija
urediNeki naučnici su zastupali stav da je Marča, kao eparhija Pećke patrijaršije, nastala krajem 16. vijeka (1578. ili 1597).[17] Ova teorija je korišćena kao dokaz[pojasniti] dugogodišnjeg prisustva Srba na sjevernoj obali rijeke Save.[17]
Srpski pravoslavni sveštenici su osnovali manastir Marču kod Ivanić-Grada 1609. godine. Iste godine manastir postaje sjedište Vretanijske eparhije. Eparhija je bila najzapadnija eparhija Pećke patrijaršije. Ime je dobila po Vretaniji (Vretanijski ostrov), koja je bila dio titule srpskog patrijarha.[18] Prvi episkop bio je Simeon Vretanja, koga je patrijarh Jovan imenovao 28. juna 1609. episkopom „zapadnih strana [zemalja]”, a od ugarskog kralja Matije II dobio je naslov episkop „svidnički”.[19] Prema istoričaru Aleksi Iviću, ovo imenovanje ujedno je i osnivanje Vretanijske eparhije.[20]
Uspostavljanje istočnokatoličke crkve
urediPod snažnim pritiskom hrvatskog katoličkog sveštenstva i državnih zvaničnika da priznaju papinu jurisdikciju i da stanovništva eparhije preobrate u grkokatoličanstvo, Simeon Vretanja posjećuje papu Pavla V 1611. i priznaje njegovu jurisdikciju, a možda i Ferarsko-firentinsku uniju.[21] Najjači uticaj na njegovu odluku imao je Martin Dobrović, koji je ubijedio Simeona da prizna papsku jurisdikciju i prihvati istočno katoličanstvo.[22][23]
Papa je novembra 1611. imenovao Simeona za episkopa Srba u Slavoniji, Hrvatskoj i Ugarskoj. Manastiru Marča je dodijelio i sve posjede koja su nekada pripadala katoličkom manastiru Svih Svetih.[24] Papa Pavle V je Simeonu dodijelio grkokatoličku episkopsku vlast u Hrvatskoj, Ugarskoj, Slavoniji i Žumberku, što su potvrdili nadvojvoda Ferdinand i zagrebački biskup Petar Petretić. Od „vlaškog” episkopa Simeona, kako su ga nazivale vlasti iz Beča, očekivalo se da se na području vojne krajine i Slavonske vojne krajine sprovede unija pravoslavnih Vlaha sa Katoličkom crkvom.[25] Marča je 21. novembra 1611. ustanovljena kao eparhija (biskupija) Istočne katoličke crkve,[26] sa oko 60.000 vjernika.[1]
Period poluunije (1611—1670)
urediSimeon je nastavio da koriste staroslovenski jezik kao liturgijski, julijanski kalendar i održava vezu sa Pećkom patrijaršijom.[21]
Benedikt Vinković je 1642. napisao pismo caru Ferdinandu III u kojem ga izvještava o „Vlasima” (pravoslavnim Srbima).[27] Vinkovićeve djelatnosti bile su uperene protiv marčanskog episkopa Maksima Predojevića, koga je prijavio Svetoj kongregaciji za širenje vjere kada je Predojević odbio da podrži pokatoličenje stanovništva svoje eparhije.[28] Vinković je namjeravao da smjeni Predojevića i umjesto njega postavi Rafaela Levakovića.[29]
Kralje je 1648. imenovao Savu Stanislavića za marčanskog episkopa, po želji slavonskih Srba, iako je zagrebački biskup Petar Petretić predlagao drugog kandidata.[30] Ovakav poluunijatski stav Srba marčanski episkopi su zadržali do 1670, kada je na mjesto episkopa postavljen Pavle Zorčić. Svi sveštenici Marčanske eparhije koji su se protivili uniji su uhapšeni i osuđena na doživotni zatvor na Malti, gdje su i umrli.[21]
Period unije (1670—1753)
urediManastir Marča je do 19. novembra 1735. bio sjedište grkokatoličkih episkopa kada su pravoslavni graničari protjerali tri posljednja grkokatolička monaha. Po presudi bečkih vlasti i odluci da manastir pripadne grkokatolicima, graničari su 28. jula 1739. spalili manastir Marču.[31] Oko 17.000 srpskih uskoka se 1754. pobunilo i znak podrške manastiru Marča, sjedištu uskočke eparhije. Manastir je napušten, po nalogu carice Marije Terezije, a manastirska riznica je opljačkana.[32]
Episkopi
urediPravoslavni
uredi- Simeon Vretanja (1609—1630),
- Maksim Predojević (1630—1642),
- Gavrilo Predojević (1642—1644),
- Vasilije Predojević (1644—1648),
- Sava Stanislavić (1648—1661),
- Gavrilo Mijakić (1661—1671).
- Vikarni episkopi marčanski
- Vikentije Prodanov (1936—1939),
- Emilijan Marinović (1949—1951),
- Danilo Krstić (1969—1988),
- Dositej Motika (1989—1991).
- Sava Bundalo (2021—).
Grkokatolički
uredi- Pavao Zorčić (1671—1685),
- Marko Zorčić (1685—1688),
- Isaija Popović (1689—1699)
- Gabrijel Turčinović (1700—1707),
- Grgur Jugović (1707—1709),
- Rafael Marković (1710—1726),
- Georg Vučinić (1727—1733),
- Silvester Ivanović (1734—1735),
- Teofil Pašić (1738—1746),
- Gabrijel Palković (1751—1758),
- Vasilije Božičković (1759—1777).
Napomena
uredi- ^ Termin „Vlasi” je korišten za Slovene koji su dijelili način života (kao stočari) sa romanskim narodima (Vlasi); korišten je za Srbe koji su se naselili u Vojnoj krajini.[8][9][10][11] Hrvatska nacionalistička istoriografija (uključujući ustašku propagandu[12]) tvrdi da doseljenici nisu bili Srbi nego Vlasi; da Srbi iz Hrvatske nisu Srbi.[11] Sve južnoslovenske etničke grupe imaju romansku komponentu, iako nema dokaza da su svi ili većina Srba u Hrvatskoj bili vlaškog porijekla.[12] „Raci” je bio još jedan termin koji se koristio za Srbe.
Reference
uredi- ^ a b Andor & Tóth 2001, str. 97.
- ^ Simrak, Janko. Marcanska Eparhija.
- ^ Letopis Matice srpske (na jeziku: srpski). U Srpskoj narodnoj zadružnoj štampariji. 1926. str. 319. Pristupljeno 19. 1. 2022. „Tako je na ruševinama srpske pravoslavne episkopije u Marči stvorena križevačka unijatska biskupija, koja i danas postoji.”
- ^ Ljušić, Radoš (2008). Srpska državnost 19. veka (na jeziku: srpski). Srpska književna zadruga. str. 449. ISBN 978-86-379-1028-2. Pristupljeno 19. 1. 2022. „Naseljavanjem i podizanjem crkava i manastira stvoreni su preduslovi za crkvenu organizaciju Srba, koja je nastala u manastiru Marči - marčanska, uskočka ili vretanщska episkopija, početkom 17. veka”
- ^ Frucht 2005, str. 535, "Population movements began in earnest after the Battle of Smederevo in 1459, and by 1483, up to two hundred thousand Orthodox Christians had moved into central Slavonia and Srijem (eastern Croatia)… In the early sixteenth century Orthodox populations had also been established in western Croatia.".
- ^ Glasnik, Tom 53 (na jeziku: srpski). Sveti arhijerejski sinod SPC. 1972. str. 55. Pristupljeno 19. 1. 2022. „Tridesetih godina XVI v. mnogi Srbi iz Bosne su se naselili u Kranjskoj, Štajerskoj i Žumberku… Seobe Srba u Slavoniju i Hrvatsku trajale su kroz ceo XVI, XVII i XVIII v. U prvoj polovini XVI v. su se najpre zaseljavali u turskom delu Slavonije, a u drugoj polovini istog veka su se preseljavali iz turskog u austrijski deo Slavonije”
- ^ Glasnik, Tom 89 (na jeziku: srpski). Sveti arhijerejski sinod SPC. 2007. str. 290. Pristupljeno 19. 1. 2022. „MANASTIR LEPAVINA, posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice, podignut 1550.”
- ^ Fowkes 2002, str. 12.
- ^ Lampe & Jackson 1982, str. 62.
- ^ Király & Rothenberg 1979, str. 301.
- ^ a b Trbovich 2008, str. 190.
- ^ a b Djilas 1991, str. 210.
- ^ Kudelić 2010, str. 138.
- ^ Slukan Altić, Mirela (1. 6. 2008). „Kartografski izvori za povijest etnokonfesionalnih odnosa na području Varaždinskog generalata i dijela Križevačke županije”. Podravina : časopis za multidisciplinarna istraživanja (na jeziku: hrvatski). 7 (13): 43. ISSN 1333-5286. Pristupljeno 19. 1. 2022.
- ^ Kolarić 2002, str. 77.
- ^ Kudelić 2002, str. 145.
- ^ a b Kudelić 2002, str. 147.
- ^ Cirkovic, Sima M. (2008). The Serbs (na jeziku: engleski). John Wiley & Sons. str. 137. ISBN 978-1-4051-4291-5. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Letopis Matice srpske, Tomovi 157-160 (na jeziku: srpski). U Srpskoj narodnoj zadružnoj štampariji. 1889. str. 11. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Kudelić 2002, str. 148.
- ^ a b v Miltojević, Milutin (2014). „Srpska istoriografija o unijaćenju Srba u sedamnaestom veku”. Istoriografija i savremeno društvo. Niš: Filozofski fakultet. str. 225.
- ^ Ivić, Aleksa (1909). Seoba srba u hrvatsku i slavoniju: prilog ispitivanju srpske prošlosti tokom 16. i 17. veka (na jeziku: srpski). Sremski karlovci. str. 45. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Vjesnik, Tomovi 18-20 (na jeziku: hrvatski). Državni arhiv Hrvatske. 1916. str. 89. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ „Manastir Marča”. mitropolija-zagrebacka.org (na jeziku: srpski). Mitropolija zagrebačko-ljubljanska. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Kudelić 2010, str. 136—138.
- ^ Kudelić, Zlatko (21. 6. 2007). „Isusovačko izvješće o krajiškim nemirima 1658. i 1666. godine i o marčanskom biskupu Gabrijelu Mijakiću (1663.-1670.)”. Povijesni prilozi (na jeziku: hrvatski). 26 (32): 121. ISSN 0351-9767. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Djela Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, Tom 28 (na jeziku: hrvatski). Tisak Dioničke tiskare. 1917. str. 37. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Kašić, Dušan Lj (1967). Srbi i pravoslavlje u Slavoniji i sjevernoj Hrvatskoj (na jeziku: srpski). Savez udruženja pravosl. sveštenstva SR Hrvatske. str. 49. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Kašić, Dušan Lj (1988). Srpska naselja i crkve u sjevernoj Hrvatskoj i Slavoniji (na jeziku: srpski). Savez udruženja pravoslavnih sveštenika SR Hrvatske. str. 144. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Spomenica o srpskom pravoslavnom vladičanstvo pakračkom (na jeziku: srpski). Muzej Srpske pravoslavne crkve. 1996. str. 74. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- ^ Kudelić 2010, str. 139.
- ^ Medaković, Dejan (1971). Putevi srpskog baroka (na jeziku: srpski). Nolit. str. 236. Pristupljeno 20. 1. 2022.
Literatura
uredi- Andor, Eszter; Tóth, István György (2001). Frontiers of Faith: Religious Exchange and the Constitution of Religious Identities 1400—1750 (na jeziku: engleski). Central European University. Pristupljeno 19. 1. 2022.
- Frucht, Richard C. (2005). Eastern Europe (na jeziku: engleski). ABC-Clio. ISBN 978-1-57607-800-6. Pristupljeno 19. 1. 2022.
- Kudelić, Zlatko (2010). Čaplovičeva povijest Marčanske biskupije. Povijesni prilozi (na jeziku: hrvatski). 29. str. 135—182. ISSN 0351-9767. Pristupljeno 19. 1. 2022.
- Kudelić, Zlatko (2002). „Prvi marčanski grkokatolički biskup Simeon (1611.-1630.)”. Povijesni prilozi (na jeziku: hrvatski). 21 (23): 145—191. ISSN 0351-9767. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- Kolarić, Juraj (2002). Povijest kršćanstva u Hrvata: Katolička crkva (na jeziku: hrvatski). Hrvatski studiji Sveučilišta u Zagrebu. ISBN 978-953-6682-45-4. Pristupljeno 20. 1. 2022.
Dodatna literatura
uredi- Grbić, Manojlo (1891). Karlovačko vladičanstvo. knj. 1. Karlovac.
- Grbić, Manojlo (1891). Karlovačko vladičanstvo. knj. 2. Karlovac.
- Grbić, Manojlo (1893). Karlovačko vladičanstvo. knj. 3. Karlovac.
- Đorđe Rajković, O namastiru Marči, Letopis Matice srpske, 123, Novi Sad 1880, 112—120.
- Grujić, Radoslav (1908). Propast manastira Marče. Zagreb: Srpska štamparija.
- Radoslav Grujić, Marčanska eparhija, u: Narodna enciklopedija, knj. 2, str. 698—699.
- Ivić, Aleksa (1917). Iz istorije crkve hrvatsko-slavonskih Srba : tokom XVII. veka. Štampa Kr. Zemaljske Tiskare. Pristupljeno 20. 1. 2022.
- Ivić, Aleksa (1923). „Migracije Srba u Hrvatsku tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 28: 1—158.
- Ivić, Aleksa (1923). „Marčanska episkopija od Simeona Vretanje do Gavrila Predojevića (1609—1642)”. Brastvo. 17: 156—165.
- Ivić, Aleksa (1924). „Marčanska episkopija od Gavrila Predojevića do Gavrila Mijakića (1642—1660)”. Brastvo. 18: 86—100.
- Ivić, Aleksa (1925). „Marčanska episkopija od 1662 do 1670”. Brastvo. 19: 196—216.
- Ivić, Aleksa (1926). „Marčanska episkopija: Tragedija episkopa Mijakića i njegovih kaluđera”. Brastvo. 20: 68—82.
- Ivić, Aleksa (1926). „Migracije Srba u Slavoniju tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 36: 1—228.
- Kašić, Dušan Lj. (1971). Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji. Beograd: Srpska Patrijaršija.
- Kašić, Dušan Lj. (1986). Otpor Marčanskoj uniji: Lepavinsko-severinska eparhija. Beograd: Pravoslavlje.
- Jevtić, Atanasije (1991). „O unijaćenju na teritoriji Srpske pravoslavne crkve” (PDF). Teološki pogledi. 24 (1—4): 131—146. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 10. 2020. g. Pristupljeno 23. 03. 2018.
- Veselinović, Rajko (1993). „Srbi u Hrvatskoj u XVI i XVII veku”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 427—490.
- Gavrilović, Slavko (1995). „O unijaćenju i pokatoličavanju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XIII-XIX vek)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 3: 7—44.
- Gavrilović, Slavko (1996a). „Unijaćenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)”. Srpski narod van granica današnje SR Jugoslavije od kraja XV veka do 1914. godine. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 37—47.
- Gavrilović, Slavko (1996b). „Problem unijaćenja i kroatizacije Srba”. Republika Srpska Krajina. Topusko-Knin-Beograd: Srpsko kulturno društvo „Sava Mrkalj”, Srpsko kulturno društvo „Zora”, Radnička štampa. str. 111—126.
- Gavrilović, Vladan (2012). „Primeri unijaćenja srpskog naroda u Hrvatskoj do kraja XVIII veka” (PDF). Srpske studije (3): 207—218. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2015. g. Pristupljeno 31. 07. 2017.
- Vukšić, Dragan (2015). Žumberački uskoci: Unijaćenje i odnarođivanje. Zagreb: Srpsko narodno vijeće.
