Mitropolija zagrebačko-ljubljanska

Mitropolija zagrebačko-ljubljanska je eparhija Srpske pravoslavne crkve koja obuhvata severni deo Hrvatske i veći deo Slovenije.

Mitropolija zagrebačko-ljubljanska Srpska pravoslavna crkva
Saborni hram Preobraženja Gospodnjeg u Zagrebu
Osnovni podaci
Sedište	Zagreb
Država	/ Jugoslavija (1931—1991) Italija (1994—2011) Hrvatska (1991—danas) Slovenija (1991—danas)
Osnovana	1931.
Broj namesništava	4
Broj manastira	4
Zvanični veb-sajt
Arhijerej
Arhijerej	Kirilo Bojović (administrator)
Čin arhijereja	episkop
Titula arhijereja	episkop buenosajresko-južno-centralnoamerički i administrator mitropolije zagrebačko-ljubljanske

Srpska patrijaršija u 16. i 17. veku

Mesto nadležnog arhijereja bilo je upražnjeno do maja 2023. budući da je doskorašnji mitropolit Porfirije (Perić) dana 18. februara 2021. izabran za 46. patrijarha Srpske pravoslavne crkve. Sedište mitropolije je u Zagrebu gde se nalazi i Saborna crkva. Tada je za novog administratora mitropolije izabran Kirilo (Bojović).

Istorija

Prvi pomeni o srpskom pravoslavnom sveštenstvu na području današnje eparhije potiču iz 15. veka, odnosno iz vremena Katarine Branković, kćerke srpskog despota Đurđa Brankovića. Godine 1434. ona se udala za grofa Ulriha II Celjskog, te je sa sobom povela pravoslavnog sveštenika iz Smedereva. Na njen je zahtev u Varaždinu 1454. prepisana bogoslužbena knjiga „Apostol” na srpsko-slovenskom jeziku, a čuva se u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu.

Marčanska eparhija

Nakon obnove Srpske patrijaršije 1557. godine u vreme patrijarha Makarija Sokolovića, na području donje Slavonije, koja je bila pod turskom vlašću, ustanovljena je srpska pravoslavna Požeška eparhija čiji su mitropoliti imali sedište u manastiru Orahovici. Tokom čitave druge polovine 16. veka, između Srba u turskoj (donjoj) Slavoniji i Srba u habzburškoj (gornjoj) Slavoniji postojale su žive veze koje su bile osnažene čestim preseljavanjem stanovništva. U jesen 1595. godine požeški mitropolit Vasilije napušta tursku donju Slavoniju i prelazi pod okrilje habzburške vlasti u gornju Slavoniju (Varaždinski generalat). Njegov dolazak prihvatile su i vojne vlasti. Time je postavljen temelj za stvaranje posebne srpske pravoslavne eparhije na području Varaždinskog generalata.

Pretpostavlja se da su upravo u to vreme učinjeni i prvi koraci ka stvaranju manastira Marče. Novostvorena srpska pravoslavna Marčanska eparhija koja je kasnije nazivana i „Vretanijskom” postojala je tokom većeg dela 17. veka. Naslednici vladike Vasilija morali su da izdrže tešku borbu protiv nasilnog nametanja unije sa Rimokatoličkom crkvom. Vladika Gavrilo Mijakić je 1671. godine optužen i zatočen pod navodnom krivicom za učešće u protivdržavnoj zaveri hrvatskih grofova Zrinskog i Frankopna. Život je završio 1686. godine, a u međuvremenu Srbi u Varaždinskom generalatu nisu imali svog pravoslavnog episkopa.

Tokom 17. veka, uz manastir Marču, drugo glavno središte pravoslavlja na ovim prostorima bio je i manastir Lepavina. Tokom 1692. i 1693. godine, na tom području boravio je srpski patrijarh Arsenije III Crnojević, koji se najduže zadržao upravo u Lepavini. Pošto državna vlast u to vreme nije dozvoljavala postavljanje posebnog srpskog episkopa za područje Varaždinskog generalata, patrijarh Arsenije je pronašao drugo rešenje. Prilikom imenovanja Sofronija Podgoričanina za pakračko-slavonskog episkopa (1705), pod njegovu nadložnost je pored donje Slavonije (Mala Vlaška) potpala i gornja Slavonija sa Varaždinskim generalatom. Međutim, čak ni ovo rešenje nije bilo po volji državnim vlastima, usled čega su pakračko-slavonski episkopi nailazili na brojne poteškoće prilikom ostvarivanja svoje nadležnosti u oblastima gornje Slavonije. Upravo zbog toga, tamošnji pravoslavni narod je zajedno sa svojim sveštenstvom pokrenuo borbu za obnovu posebne eparhije na području Varaždinskog generalata.

Lepavinska eparhija

Godine 1734. uspostavljena je Lepavinska eparhija sa prvim sedištem u manastiru Lepavina, a potom u Severinu. Njen prvi i jedini episkop bio je Simeon Filipović (1734—1743). Nakon njegove smrti, eparhija je tokom nekoliko godina bila administrirana. Godine 1750. ova je eparhija je sjedinjena sa Kostajničkom eparhijom, koja je 1771. ukinuta i podeljena, tako da je područje nekadašnje Lepavinske eparhije priključeno Slavonskoj eparhiji u čijem je sastavu ostalo sve do 1931. godine.

Zagrebačka mitropolija

Godine 1931. osnovana je Zagrebačka eparhija u rangu mitropolije, sa sedištem u Zagrebu. Prvi mitropolit bio je Dositej Vasić. Dana 11. maja 1941. ustaške su vlasti uhapsile mitropolita Dositeja, te ga u zatvoru u Petrinjskoj ulici mučile, a onda i otpremile u Beograd, gde je 14. januara 1945. i umro.

Nakon Drugog svetskog rata, prilikom popunjavanja upražnjenih eparhija, na prvom posleratnom redovnom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora 1947, izabran je Damaskin Grdanički za mitropolita zagrebačkog. Posle njegove smrti 1969, eparhija dugo nije imala sopstvenog mitropolita, nego su njome upravljali episkopi drugih eparhija, sve dok na zasedanju Svetog arhijerejskog sabora 1977. godine nije poverena tadašnjem episkopu lepavinskom Jovanu Pavloviću, koji je 1982. izabran i za mitropolita zagrebačkog. Na njegov predlog, sledeće godine mitropolija je preimenovana u Zagrebačko-ljubljansku.

Nakon što je ovoj mitropoliji 1994. poverena briga i za pravoslavne Srbe u Italiji, nazvana je „Mitropolijom zagrebačko-ljubljanskom i cele Italije”. Kasnijim arondacijama eparhija, Italija je izuzeta iz njene nadležnosti i stavljena pod upravu Eparhije srednjoevropske, a potom Eparhije austrijsko-švajcarske sa sedištem u Beču.

Mitropolija od 2007. dodeljuje orden Kantakuzine Katarine Branković, od 2005. U Zagrebu postoji Srpska pravoslavna opšta gimnazija istog imena.

Vaseljenski patrijarh Vartolomej I je posetio mitropoliju u Hrvatskoj septembra 2016. godine.

Episkopi i mitropoliti

Manastir Lepavina

Srpski jerarsi koji su tokom istorije imali nadležnost nad područjem današnje Mitropolije zagrebačko-ljubljanske:

Episkopi marčanski

• Maksim Predojević (1630—1642),
• Gavrilo Predojević (1642—1644),
• Vasilije Predojević (1644—1648),
• Sava Stanislavić (1648—1661) i
• Gavrilo Mijakić (1661—1671).

Nakon 1705. godine, episkopi pakračko-slavonski.

Episkopi lepavinski

• Simeon Filipović (1734—1743)
• Simeon Filipović kao administrator eparhije (1743—1750)

Episkopi kostajnički

• Arsenije Teofanović (1750—1753),
• Josif Stojanović (1754—1771).

Nakon 1771. godine, ponovo episkopi pakračko-slavonski.

Mitropoliti zagrebački i zagrebačko-ljubljanski

Portret	Ime i prezime	Vreme starešina	Napomene
	Dositej Vasić	1931—45
	Arsenije Bradvarević	1945—47, administrirao mitropolijom
	Damaskin Grdanički	1947—69
	Emilijan Marinović	1969—77, administrirao mitropolijom
	Jovan Pavlović	1977—2014	administrirao mitropolijom do 1982.
	Fotije Sladojević	2014, administrirao mitropolijom
	Porfirije Perić	2014—2021	2021. izabran za patrijarha Srpske pravoslavne crkve i administrira mitropolijom do 2023.
	Kirilo Bojović	administrator od 2023.

Ustrojstvo mitropolije

Namesništva:

• Zagrebačko
• Bjelovarsko
• Grubišnopoljsko
• Ljubljansko

U Zagrebačko namesništvo spadaju crkvene opštine: Zagrebačka, Vojakovačka i Sisačka.

Mitropolitu u upravljanju eparhijom pomažu Eparhijski savet i Eparhijski upravni odbor. Tu je i Eparhijski crkveni sud, a na čelu svih ovih tela nalazi se mitropolit.

Saborni hram

Saborna crkva Mitropolije zagrebačko-ljubljanske je Crkva Preobraženja Gospodnjeg na tzv. Cvjetnom trgu ili Trgu Petra Preradovića u Zagrebu. Radi se o nekadašnjoj rimokatoličkoj Crkvi Sv. Margarete koja je pripadala Zagrebačkoj biskupiji, a spominje se na ovom mestu od 1334. kao župna crkva uz koju su se održavali „margaretski sajmovi” (održavali su se od 1337). Kasnije je crkva pripala župi Sv. Marka, a 1794. prodana je grčkim pravoslavnim trgovcima koji su tada kao trgovci i novčari boravili u Zagrebu. Kad Grka više nije bilo, crkva je počela služiti pravoslavnim Srbima. Zbog ovakve istorije sabornog hrama, ulica koja prolazi iza crkve i danas se zove Margaretska, a ona koja prolazi ispred nje zove se Preobraženska.

Dana 4. maja 2007. dovršen je ikonopis u unutrašnjosti crkve, a izradio ga je ruski ikonopisac Nikolaj Aleksandrovič Muhin.

Manastiri

1. Bršljanac,
2. Lepavina,
3. Marča,
4. Sveta Petka.

Crkve

• Crkva Blagoveštenja Presvete Bogorodice, Novoseljani
• Crkva Vavedenja Presvete Bogorodice, Brezovac
• Crkva Vaznesenja Gospodnjeg, Rovište
• Crkva Prenosa moštiju svetog Nikole, Velika Bršljanica
• Crkva Prenosa moštiju svetog Nikole, Gornje Sredice
• Crkva Prenosa moštiju svetog Nikole, Lipnica
• Crkva Prenosa moštiju svetog Nikole, Osijek Vojakovački
• Crkva Preobraženja Gospodnjeg, Bedenik
• Crkva Rođenja Presvete Bogorodice, Kupinovac
• Crkva Rođenja Presvete Bogorodice, Mali Zdenci
• Crkva Rođenja svetog Jovana Krstitelja, Veliki Pašijan
• Crkva Rođenja svetog Jovana Krstitelja, Križ
• Crkva Rođenja svetog Jovana Krstitelja, Sveti Ivan Žabno
• Crkva svete Marije Magdaline, Donja Kovačica
• Crkva svete Petke, Bolfan
• Crkva svete Petke, Velika Peratovica
• Crkva svete Petke, Podgorci
• Crkva svete Petke, Salnik
• Crkva svete Petke, Sisak
• Crkva svete Petke, Trnovitički Popovac
• Crkva svete Trojice, Bjelovar
• Crkva svete Trojice, Veliki Grđevac
• Crkva svete Trojice, Duga Rijeka
• Crkva svete Trojice, Koprivnica
• Crkva svete Trojice, Povelić
• Crkva svetih apostola Petra i Pavla, Gudovac
• Crkva svetih apostola Petra i Pavla, Severin
• Crkva svetih apostola Petra i Pavla, Sibenik
• Crkva svetih arhanđela Mihaila i Gavrila, Bolč
• Crkva svetih Otaca Prvog vaseljenskog sabora, Mala Črešnjevica
• Crkva svetog apostola i jevanđeliste Luke, Veliko Vukovje
• Crkva svetog apostola i jevanđeliste Luke, Ribnjačka
• Crkva svetog apostola i jevanđeliste Marka, Velika Barna
• Crkva svetog apostola Pavla, Novi Pavljani
• Crkva svetog apostola Tome, Dišnik
• Crkva svetog apostola Tome, Čađavac
• Crkva svetog arhanđela Mihaila, Velika Mučna
• Crkva svetog arhiđakona Stefana, Turčević Polje
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Varaždin
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Veliki Poganac
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Vojakovac
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Glogovac
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Grubišno Polje
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Klokočevac
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Kutinica
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Narta
• Crkva svetog velikomučenika Georgija, Srpska Kapela
• Crkva svetog velikomučenika Dimitrija, Rastovac
• Crkva svetog velikomučenika Dimitrija, Stupovača
• Crkva svetog velikomučenika Pantelejmona, Pavlovac
• Crkva svetog Lazara Četvorodnevnog, Velika Pisanica
• Crkva svetog Lazara Četvorodnevnog, Plavšinac
• Crkva svetog Nikole, Kabo
• Crkva svetog Nikole, Čukovec
• Crkva svetog proroka Ilije, Mikleuška
• Crkva svetog proroka Ilije, Podbrđani Vojakovački
• Crkva svetog proroka Ilije, Široko Selo (Mala Mučna)
• Crkva svetog Save, Križevci
• Crkva Uspenja Presvete Bogorodice, Donja Rašenica
• Crkva Uspenja Presvete Bogorodice, Srijedska
• Kapela Vaskrsenja Hristovog, Zagreb (Mirogoj)
• Kapela Rođenja svetog Jovana Krstitelja, Sredice
• Kapela svetih apostola Petra i Pavla, Zagreb (Mirogoj)
• Kapela svetih Otaca Prvog vaseljenskog sabora, Javorovac
• Kapela svetog velikomučenika Georgija, Breza (Prgomelje)
• Kapela svetog proroka Amosa, Grabovnica
• Kapela svetog proroka Amosa, Zrinjska
• Kapela svetog proroka Ilije, Berek

Vidi još

• Srpska pravoslavna crkva u Hrvatskoj
• Srpska pravoslavna crkva Svetog Nikole u Rijeci
• Crkva Svetih Ćirila i Metodija u Ljubljani
• Pravoslavlje u Italiji

Literatura

• Veselinović, Rajko (1993). „Srbi u Hrvatskoj u XVI i XVII veku”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 427—490. 
• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd: Evro. 
• Gavrilović, Vladan (2012). „Primeri unijaćenja srpskog naroda u Hrvatskoj do kraja XVIII veka” (PDF). Srpske studije (3): 207—218. Arhivirano iz originala (PDF) 06. 05. 2019. g. Pristupljeno 17. 12. 2018. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Hrvatskoj od bečkog rata do rata 1716—1718”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 62—77. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Hrvatskoj od austro-turskog rata 1716—1718. do rata 1737—1739”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 176—191. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Hrvatskoj od Beogradskog mira do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 217—232. 
• Gavrilović, Slavko (1995). „O unijaćenju i pokatoličavanju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XIII-XIX vek)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 3: 7—44. 
• Gavrilović, Slavko (1996a). „Unijaćenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)”. Srpski narod van granica današnje SR Jugoslavije od kraja XV veka do 1914. godine. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 37—47. 
• Gavrilović, Slavko (1996b). „Problem unijaćenja i kroatizacije Srba”. Republika Srpska Krajina. Topusko-Knin-Beograd: Srpsko kulturno društvo „Sava Mrkalj”, Srpsko kulturno društvo „Zora”, Radnička štampa. str. 111—126. 
• Grujić, Radoslav (1908). Propast manastira Marče. Zagreb: Srpska štamparija. 
• Grujić, Radoslav (1909). Apologija srpskoga naroda u Hrvatskoj i Slavoniji i njegovih glavnih obeležja. Novi Sad. 
• Ivić, Aleksa (1909). Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju: Prilog ispitivanju srpske prošlosti tokom 16. i 17. veka. Sremski Karlovci. 
• Ivić, Aleksa (1923). „Migracije Srba u Hrvatsku tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 28: 1—158. 
• Ivić, Aleksa (1923). „Marčanska episkopija od Simeona Vretanje do Gavrila Predojevića (1609—1642)”. Brastvo. 17: 156—165. 
• Ivić, Aleksa (1924). „Marčanska episkopija od Gavrila Predojevića do Gavrila Mijakića (1642—1660)”. Brastvo. 18: 86—100. 
• Ivić, Aleksa (1925). „Marčanska episkopija od 1662 do 1670”. Brastvo. 19: 196—216. 
• Ivić, Aleksa (1926). „Marčanska episkopija: Tragedija episkopa Mijakića i njegovih kaluđera”. Brastvo. 20: 68—82. 
• Ivić, Aleksa (1926). „Migracije Srba u Slavoniju tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 36: 1—228. 
• Kašić, Dušan Lj. (1967). Srbi i pravoslavlje u Slavoniji i sjevernoj Hrvatskoj. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva Hrvatske. 
• Kašić, Dušan Lj. (1971). Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji. Beograd: Srpska Patrijaršija. 
• Kašić, Dušan Lj. (1986). Otpor Marčanskoj uniji: Lepavinsko-severinska eparhija. Beograd: Pravoslavlje. 
• Kašić, Dušan Lj. (1988). Srpska naselja i crkve u sjevernoj Hrvatskoj i Slavoniji. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnih sveštenika Hrvatske. 
• Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848—1914. Beograd: Politika. 
• Milošević, Slobodan D. (1985). „O prekrštavanju pravoslavnog stanovništva u NDH u vreme Drugog svetskog rata” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 3 (2): 71—92. 
• Raković, Aleksandar (2007). „Istočno-pravoslavni bogoslovski fakultet Sveučilišta u Zagrebu 1920—1924” (PDF). Srpska teologija u dvadesetom veku. 2: 221—238. Arhivirano iz originala (PDF) 07. 10. 2019. g. Pristupljeno 07. 10. 2019. 
• Raković, Aleksandar (2013). „Short Existence of the Faculty of Eastern Orthodox Theology at the University of Zagreb 1920—1924” (PDF). Teološki pogledi. 46 (3): 951—956. 
• Raković, Aleksandar (2017). „Biskupi i sveštenici Rimokatoličke crkve u Hrvata i njihovo de facto priznanje „Hrvatske pravoslavne crkve” u drugoj deceniji 21. veka” (PDF). Kultura polisa: Časopis za negovanje demokratske političke kulture. 14 (32): 27—33. Arhivirano iz originala (PDF) 28. 03. 2019. g. Pristupljeno 07. 10. 2019. 
• Škiljan, Filip (2014). „Preveravanje Srba na području sjeverozapadne Hrvatske 1941. i 1942. godine” (PDF). Tokovi istorije: Časopis Instituta za noviju istoriju Srbije (1): 135—173. 

Spoljašnje veze

• Zvanična stranica Mitropolije zagrebačko-ljubljanske
• Zagrebačko-ljubljanska mitropolija