Nacionalizacija

Nacionalizacija imovine ili nacionalizovanje imovine je proces prinudnog (na osnovu akta vlasti) prelaza u državnu svojinu krupnih ili svih privrednih preduzeća određene privredne grane ili celokupne industrije, koja je do tada bila u privatnom vlasništvu.

Ova mera može uključiti odgovarajuću ili delimičnu naknadu, a može biti i bez ikakve naknade.

Predmet nacionalizacije imovine osim industrijskih objekata može biti i sva druga pokretna i nepokretna imovina u vlasništvu građana - stambene zgrade, poslovni prostor, zemljište, vozila itd.

Nacionalizacija imovine predstavlja jednu od prvih i najradikalnijih privredno-političkih mera gotovo svih totalitarnih država, posle preuzimanja vlasti. Oduzeta sredstva za proizvodnju i druga nepokretna imovina postaju materijalna baza za izgradnju totalitarne države i sredstvo podupiranja takvog sistema.

Ova mera može se sprovesti u slučajevima rata ili prirodnih katastrofa kada obično ima privremeni karakter.

Nacionalizacija imovine u Jugoslaviji

U Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji, a potom u socijalističkoj Jugoslaviji (SFRJ), nakon 1944. godine započela je bezrezervna i sistematska haranga na sve ono što se ne uklapa u njenu ideološko-političku matricu. Nakon preuzimanja imovine Kraljevine Jugoslavije, prva se na udaru našla privatna imovina domaćih i stranih lica, koja je merama državne prinude kao što su konfiskacija, sekvestracija, agrarna reforma, kolonizacija, eksproprijacija i nacionalizacija imovine, bez obzira na volju vlasnika i bez ikakvog obeštećenja, oduzimana i pretvarana u državnu, odnosno društvenu svojinu.

Zakonom o agrarnoj reformi i kolonizaciji 1945. godine su od privatnih vlasnika (seljaci i drugi vlasnici, banke, preduzeća, akcionarska društva, crkve) u korist države oduzeti brojni zemljoradnički i nezemljoradnički posedi poljoprivrednog i šumskog zemljišta, kao i zemljišni posedi crkava, manastira, verskih ustanova i zadužbina.

Nacionalizacija imovine se pravdala „oduzimanje imovine ratnim profiterima“, kao i poznatim levičarskim stavom „Imovina je krađa!"

U socijalističkoj Jugoslaviji, u dva maha je rađena nacionalizacija imovine.

Nacionalizacijom imovine iz 1946. godine, koja se nastavila na već uveliko sprovođenu ratnu i poratnu konfiskaciju, došlo je do podržavljenja pokretne i nepokretne imovine, kao i patenata, licenci, službenosti, rudarskih i drugih prava privatnih privrednih preduzeća u 42 privredne grane, tako da nakon toga ni jedno preduzeće koje je bilo od značaja za državu i njenu privredu, nije ostalo u privatnim rukama.

Preostala privatna preduzeća manjeg, lokalnog, značaja podržavljena su, takođe, neposredno posle toga (1948. godine) donetom novelom Zakona o nacionalizaciji, čime je okončana imovinska nacionalizacija u privredi.

Drugi talas nacionalizacije imovine usledio je 1958. godine kada su u državno vlasništvo prešli stanovi, privatne zgrade i građevinsko zemljište u broju, odnosno površini većim od zakonskog maksimuma.

Privatna svojina na nekretninama preko zakonom utvrđenog limita nije se mogla sticati ni pravnim poslom, ni nasleđivanjem niti kroz bračnu tekovinu.

Nacionalizacija imovine se odnosila na imovinu kako fizičkih, tako i građanskopravnih lica, kako domaćih, tako i stranih, uključujući i društvene organizacije i udruženja građana.

Imovinska denacionalizacija

Imovinska denacionalizacija je proces suprotan nacionalizaciji imovine. To je proces vraćanja privatnim vlasnicima imovine (u naturalnom obliku ili u vidu novčanog obeštećenja) koja im je oduzeta na osnovu imovinske nacionalizacije.

U sličnom značenju koriste se i termini "reprivatizacija" i "restitucija". Imovinska denacionalizacija se u svom usko semantičkom smislu odnosi na proces inverzan nacionalizaciji, ali se u legislativi i praksi uporednog prava ovim terminom, u širem smislu, označava i dekonfiskacija i restitucija/vraćanje bivšim vlasnicima imovinskih dobara i prava podržavljenih po raznim drugim osnovama, obeštećenje za tu imovinu, kao i privatizacija državne imovine.

Imovinska denacionalizacija u zemljama bivše SFRJ

Države nastale na području bivše SFRJ, osim Srbije i Federacije Bosne i Hercegovine, tokom devedesetih godina 20. veka donele su svoje zakone o restituciji i obeštećenju, ali nisu još konačno sprovele te zakone, osim Slovenije koja taj proces privodi kraju.

Slovenija je Zakon o denacionalizaciji donela 1991. g.- „Uradni list“ Republike Slovenije br. 27/1991, 31/1993, 65/1998, 66/2000, kao i odluke Ustavnog suda Slovenije u br.56/92, 13/93, 24/95, 20/97, 23/97, 76/98.

Hrvatska je svoj zakon donela 1996. godine - Hrvatski „Zakon o naknadi za imovinu oduzetu za vrijeme jugoslavenske komunističke vladavine“ objavljen je u službenom glasilu Republike Hrvatske „Narodne novine“, br. 92/1996, a potom više puta menjan - »Narodne novine«, br. 92/1996, 39/1999, 42/1999, 92/1999, 43/2000, 131/2000, 27/2001, 65/2001, 118/2001. i 80/2002. Značajnu izmenu ovaj zakon je pretrpeo 1999. godine (NN 39/1999) i to ne novelom zakonodavca, već Odlukom Ustavnog suda Hrvatske broj U-I-673/1996 od 21. aprila 1999. godine. koja je ozakonjena poslednjom novelom Zakona od 5. jula 2002. godine.

U Makedoniji Zakon o denacionalizaciji usvojen je 1998. godine - „Služben vesnik na Republika Makedonija“ broj 43/2000-prečišćen tekst;

Republika Srpska je donela Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju 2000. godine - „Službeni glasnik“ Republike Srpske, br. 13/2000, ali je isti suspendovan odlukom Visokog predstavnika za BiH.

I Crna Gora je 23. marta 2004. godine donela svoj Zakon o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju – »Službeni list RCG«, br. 21/2004 kojim je derogiran dve godine ranije doneti Zakon o pravednoj restituciji.

U Federaciji Bosni i Hercegovini je sačinjen nacrt „Zakona o restituciji“ i 5. maja 2002. godine prosleđen u parlamentarnu proceduru, ali je potom povučen iz procedure radi dorade.

U Srbiji je 2006. godine usvojen Zakon o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i verskim zajednicama i osnovana je posebna državna organizacija – Direkcija za restituciju koja sprovodi u praksi samo jedan segment imovinske denacionalizacije – vraća bez naknade oduzetu imovinu samo crkvama i verskim zajednicama, njihovim društvima i zadužbinama. Međutim, 2011. godine donet je Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju („Službeni glasnik RS“, br. 72/2011, 108/2013, 142/2014, 88/2015 – odluka US, 95/2018 i 153/2020), koji reguliše pitanje povraćaja i obeštećenja oduzete imovine građanima i određenim pravnim licima u korist države.

Imovinska denacionalizacija kao nova filizofija

Imovinska denacionalizacija nije samo pravna procedura. Ona je proces, nova filozofija koja treba da preoblikuje shvatanja o pojmu svojine i da privatnu svojinu ustoliči na mesto koje joj prirodno pripada. To je multipolaran proces koji se, kad je reč o materijalnim dobrima, tiče dobara od opšteg i zajedničkog interesa - poljoprivrednog zemljišta, šuma i šumskog zemljišta, građevinskog zemljišta, kao i objekata u državnom vlasništvu, pa i prirodnih resursa. Zato je to pitanje koje dotiče duboke korene ekonomskog i pravnog sistema jer, unekoliko, pokreće i preraspodelu dela ekonomske i društvene moći.