Okružni zatvor Novi Sad

Okružni zatvor Novi Sad je jedan od najvećih zatvora u Srbiji u kojem se pored pritvorenika koji su pod istragom u Opštinskom i Okružnom sudu smeštaju i osuđenici na kraće zatvorske kazne. U objektu u proseku boravi oko 450 zatvorenika, među kojima ima i žena.

Istorija Okružnog zatvora uredi

Tokom skoro 300-godišnje istorije Novog Sada lokacija gradskog (okružnog) zatvora se menjala nekoliko puta, a do 1986. godine nalazio u se nalazio u samom centru grada u Dunavskoj ulici. Najduže je kao zatvor služio kazamat u okviru Petrovaradinske tvrđave, mada su u njemu manje smeštani osuđenici iz Novog Sada, nego mnogo češće zatvorenici iz drugih krajeva Austrougarske, među njima i potonji predsednik SFRJ Josip Broz Tito. Sadašnji Okružni zatvor na Klisi je jedan od mlađih zatvora u zemlji pošto je sagrađen 1986. godine, a poznat je po tome što jedini u svom sastavu ima Crkvu, sagrađenu 2003. godine.

Od 1748. do 1900. godine uredi

Novog Sada tokom svog razvoja dugo nije imao zatvor, nego samo neku vrstu pritvora smeštenu u improvizovanim prostorijama najčešće u objektima koje je koristio Magistrat za svoje potrebe. Sudska vlast je redovno obavljala svoj posao i izricala kazne, među kojima su bile i smrtne, pri čemu je Novog Sada imao i dželata koji je posao obavljao za redovnu platu, a koristile su ga i vojne vlasti iz Petrovaradinske tvrđave. Kako zatvora nije bilo, osuđenici na duže kazne su išli u druge zatvore širom Austro-ugarske monarhije, a retko u samu Petrovaradinsku tvrđavu. U okviru tvrđave zatvor je smešten u prostoru kod Beogradske kapije (desno kada se dolazi iz pravca Novog Sada). Danas je malo toga je ostalo kao od tragova zatvora u okviru Petrovaradinske tvrđave, jer je vojska posle 1918. godine te prostorije koristila za druge namene. Iz spisa koji su govorili o samim ćelijama, govori da su bile samo sa drvenim krevetima i potpuno neuslovne za boravak ljudi. Ono što se zna je i da su u njima uglavnom boravili ratni zarobljenici i politički zatvorenici iz raznih krajeva monarhije i da su radili sve moguće fizičke poslove u okviru utvrđenja, ali i na njivama kao radna snaga. Navodi se i da su svi bili vezani lancima, pa su stanovnici podgrađa uvek znali kada prolaze jer se čuo zveket lanaca. U kazamatima Petrovaradinske tvrđave je boravilo prema raznim podacima najmanje 100 zatvorenika, a češće dva do tri puta više.

Među poznatijim zatvorenicima Tvrđave su bili vođa Prvog srpskog ustanka Đorđe Petrović Karađorđe. On nije bio u zatvoru Petrovaradinske tvrđave, nego je sa porodicom, kao i delom svojih sledbenika držan u kućnom pritvoru u drugim objektima. On je 3. oktobra 1813. godine bio smešten u Gornju tvrđavu i do 22. januara 1814. godine je stanovao u Oficirskom paviljonu gde je bio pod stalno bio pod prismotrom, sa ograničenim kretanjem i kontrolom prepiske. Međutim, neki drugi su bili u zatvoru poput Vladimira Jovanovića i Ljubena Karavelova, koji su bili 1868. godine optuženi za učešće u zaveri ubistva kneza Mihaila Obrenovića. Jedan od prvih socijalista u Vojvodini Vasa Pelagić, takođe je bio zatočen u kazamatima Petrovaradinske tvrđavei novembra 1872. godine uhapšen, okovan, ali je posle izvesnog vremena, pušten i proteran iz Ugarske. Među zatvorenicima u tvrđave krajem XIX veka bio je i Antun Gustav Matoš, kasnije poznati hrvatski književnik. Među zatvorenicima nalazili su se i rodoljubi koji su 1914. godine streljani u tvrđavskom rovu, kao žrtve besa i osvete Austro-ugarske vojske. U to vreme u Tvrđavi je bio zatvoren i potonji vođa KPJ I doživotni predsednik Jugoslavije Josip Broz Tito. Kao podoficir, Broz je došao u zimu 1914. godine u Tvrđavu gde je javno je izneo svoje antiratno raspoloženje, priznao da je socijalista i da će sa fronta u Galiciji pobeći Rusima. Kada se za ovo doznalo bio je uhapšen i zatvoren u jednoj ćeliji kod Beogradske kapije, što je do 1993. pokazivala i spomen ploča koja je potom uklonjena sa te lokacije.

Od 1900. do 1986. godine uredi

Prvi pravi zatvor Novi Sad će dobiti 1900. godine, kada će Magistrat po projektu arhitekte Đule Vagnera u stilu klasicizma sagraditi zgradu suda i zatvora u Dunavskoj ulici 35. Zatvor će na ovoj lokaciji ostati do 1986. godine kada će se premestiti na Klisu, a u njega će se useliti Arhiv Vojvodine, pri čemu je još 1965. godine zgrada suda iseljena i u nju će se smestiti Muzej Vojvodine. Tragova nekadašnjeg zatvora u centru nema, sem što je jedan manji deo zida sačuvan kao spomenik, ali se stariji Novosađani i dalje sećaju pa zgradu i dalje zovu „zatvor“. Novosađani pričaju su zapravo samo visoki zidovi i stražara ispred ulaza svih tih godina govorili da je tu takva objekat, ali da mnogi koji nisu bili iz grada nisu ni znali šta je unutra. Zgrada je potpuno rekonstruisana i preuređena za potrebe Arhiva Vojvodine, tako da se slabo može naslutiti da je tu nekada i bio zatvor. Inače, u krugu zatvora su svojevremeno obavljane i smrtne kazne, a treba pomenuti da se priča i da je u jednoj od bivših ćelija koja sada služi za čuvanje arhivske građe namerno ostavljana alka na kojoj je bio vezan jedan od poslednjih ljudi nad kojim je u SFRJ izvršena smrtna kazna Dimitrije Gavrilović zvani Gavra (5. jula 1977. ubio dva policajca prilikom pljačke trafike u ulici Novosadskog sajma u Novom Sadu).

Ratni zatvori od 1941. do 1944. godine uredi

Tokom Drugog svetskog rata pripadnici partizanskog pokreta, rodoljubi, Novosađani i mnogi drugi su bili zatvarani u kasarnama koje je koristila mađarska fašistička vojska i žandarmerija. U kasarni u Futoškoj ulici je bilo malo zatvorenika i tamo su se uglavnom obavljala streljanja, kao i u kasarni u ulici Vojvode Bojovića, dok je glavni istražni pritvor i mučilište bila “Armija” (zgrada Komande grada) koja se nalazila prekoputa tadašnjeg zatvora u Dunavskoj ulici.

Okružni zatvor Novi Sad uredi

Sadašnji Okružni zatvor se nalazi na Klisi na samom kraju grada u ulici Proleterska 16a. Mada je kategorisan kao okružni zatvor poluotvorenog tipa u arhitektonskom smislu predstavlja zatvoreni tip ustanove. Iza visokih betonskih ogradnih zidova sa karaulama i integralnim sistemom video nadzora smeštena su dva slična objekta - jedan pritvora i drugi za izdržavanje kazne. Unutar zatvorenog dela zatvora smešteni su i prateći objekti: crkva sagrađena 2003. godine, odeljenje za lečenje lica lišenih slobode, pogon za izradu proizvoda od kartona i drugi objekti i sadržaji za upošljavanje osuđenih lica. Van ovog dobro obezbeđenog kruga nalazi se pogon za izradu betonskih elemenata i betonske galanterije i objekti za uzgoj stoke i živine. Mada po stepenu obezbeđenja i izgledu podseća na kaznenopopravni zavod zatvorenog ili strogo zatvorenog tipa, ipak je po režimu, organizaciji i drugim parametrima reč o ustanovi poluotvorenog tipa. Kapacitet odeljenja za izvršenje mere pritvora projektovan je za smeštaj 164 lica i odeljenja za izdržavanje kazne 140 lica, što ukupno iznosi 304 mesta za smeštaj lica lišenih slobode. Prosečno brojno stanje je 143 osuđena lica, 180 pritvorenih i 20 kažnjenih u prekršajnom postupku, odnosno u objektu boravi u proseku oko 450 zatvorenika. U okviru Zatvora funkcioniše privredna jedinica „Novi putevi“ u čijem je sastavu pogon betonjerke, pogon kartonaže i ekonomija.

Zanimljivosti o Okružnom zatvoru uredi

Mada je Okružni zatvor u Novom Sadu bio više puta u žiži javnosti zbog bekstva osuđenika ili drugih incidenata, postao je mnogo poznatiji po tome što je postao prvi zatvor u Srbiji koji ima Crkvu i slučaju “bika Mićka”. Naime, sakralni objekat je sagrađen 2003. godine na inicijativu klisanskog paroha Branka Ćurčina, koji je još od početka devedestih redovno obilazio zatvorenike. Crkva “Vozdiženja Časnog krsta” je sagrađena uz pomoć donatora, pri čemu su sami zatvorenici obavili najveći deo građevinskih i drugih radova. U ovom objektu, sem pravoslavnih vernika, službu imaju i predstavnici ostalih konfesija. Što se tiče bika Mićka, on je od polovine 2007. do februara 2008. godine bio pritvoren u zatvoru uz svog vlasnika Hamdiju Durića, kasnije osuđenog zbog pokušaja ubistva. Naime, nakon što je Durić priveden zbog pokušaja ubistva, policija nije znala šta da radi sa bikom, jer grad Novi Sad nema azil za životinje. Na kraju je uz posredovanje nekoliko udruženja za zaštitu životinja nađeno rešenje u tome da Mićko bude uz svog gazdu u zatvoru, a obojica su nakon suđenja napustila pritvor. Poslednje informacije su govorile da je Mićko potom otišao u Bačku Palanku, ali je njegova sudbina ostala nepoznata.

Literatura uredi

Enciklopedija Novog Sada, Novi Sad, 1996.