Omladinske radne akcije

Omladinske radne akcije su nastale još u toku NOB-a, a naročito su bile popularne nakon završetka Drugog svetskog rata i imale su za cilj da obnove i izgrade privredu, infrastrukturu, naučne, sportske, kulturne i zabavne objekte u Jugoslaviji. U prvim posleratnim Saveznim radnim akcijama milioni omladinaca gradili su auto-puteve, pruge, fabrike, čak i čitave gradove. Najveće Savezne radne akcije dešavale su se u periodu od 1946. do 1952. godine.

Značke omladinskih radnih akcija

Kao dan Omladinskih radnih akcija u SFRJ se obeležavao 1. april, dan kada su 1946. godine počele pripreme za organizovanje izgradnje pruge Brčko-Banovići.

Radne akcije u NOR-u

Polazak brigadira na seču Crni vrh 17. januar 1945.

Počeci radnih akcija mogu se vezati i za period Narodnooslobodilačke borbe. Omladinske radne brigade, radne čete i brojne grupe u svim krajevima Jugoslavije dale su tokom rata 35 miliona radnih dana.

Već od samog početka podizanja ustanka mladi su radili na prikupljanju vojne opreme i municije, u avgustu 1941. godine u selima oko Drvara omladinske radne čete prikupljale su letinu i obavljale ostale poslove za front, aktivno su pomagali borce prikupljajući im odeću i obuću. Prvom većom organizovanom radnom akcijom smatra se odlazak omladinske radne grupe (od oko 150 mladića i devojaka) iz tek oslobođenog Užica, oktobra 1941. godine, prema Višegradu i Dobrunu na berbu kukuruza.

Tokom 1942. godine snažno je rastao broj omladinskih radnih jedinica širom Jugoslavije. Omladinske radne jedinice iste godine su popravile prvu partizansku prugu Drvar-Ključ i napravile put Glamoč-Rore.

Najvećom radnom akcijom omladine u toku NOB-a smatra se „Žetva u Saničkoj dolini“ u kojoj je, tokom jula i avgusta 1942. godine, učestvovalo preko 7.000 mladića i devojaka. Rezultati ove akcije su bili veliki: sabrano je 270 vagona pšenice, ječma, zobi i kukuruza, osušena su 3 vagona šljiva i jabuka, izvađeno je i utrapljeno 17 vagona krompira, napravljeno je 4 vagona pekmeza od šljiva, sabrano je 5 vagona pasulja, u partizanske bolnice je dnevno otpremano po 3.000 kilograma voća i povrća, podeljeno je oko 150 vagona razne hrane, žita, voća i povrća, a u rezervu je stavljeno 750 vagona razne hrane. Kao poseban podvig ove akcije smatra se žetva 800 žetelaca, koja je obavljena 27. avgusta 1942. godine ispred samih ustaških bunkera. Omladina je tada u potpunosti ispunila zavet — „Ni zrno žita okupatoru“.

Tokom 1943. godine, godine najtežih borbi, omladina je na slobodnim, ali i na okupiranim, područjima svojim radom aktivno učestvovala u pomoći NOP-u. Sledeće, 1944. godine, omladina se svojim radnim rezultatima takmičila pred Drugi kongres USAOJ-a i dala oko 5 miliona radnih dana, a najbolje rezultate u tom periodu ostvarila je omladina Like.

U danima pred potpuno oslobođenje zemlje, mladi su radili na raščišćavanju ruševina, obnovi puteva, pruga i mostova, a posebno se svojim radom ističe na seči drva na Crnom vrhu (od polovine januara - do polovine marta 1945), gde je po dubokom snegu i jakoj zimi pripremano hiljade kubnih metara ogrevnog drveta za potrebe Beograda. U sličnim uslovima mladi seku drveće na Rudniku (od polovine januara do polovine februara 1945) koje je nošeno za Beograd, a naročito u bolnice na Sremskom frontu.

Prve posleratne radne akcije

U periodu nakon oslobođenja Jugoslavije omladinske radne akcije se proširuju na izgradnju ratom uništene zemlje i tako u periodu do 1952. godine nastaju velike Savezne akcije, gde mladi rade na gradilištima od opšteg društvenog interesa. Svojom masovnošću, iskazanom nesebičnošću i željom da se izgradi zemlja mladi ostvaruju niz vrednih rezultata, iako su u tim prvim radnim akcijama nakon rata vladali veoma teški uslovi rada i života. Akcijaši su radili sa malo mehanizacije i iskustva, često bez pijaće vode, bez dovoljno odeće i obuće.

Brčko - Banovići

Godine 1946. mladi iz svih krajeva Jugoslavije okupljaju se na izgradnji omladinske pruge Brčko-Banovići (od 1. maja do 7. novembra 1946), a u izgradnji 90 km duge pruge učestvuje 62.268 omladinaca. Sa mitinga u Brčkom, graditelji su uputili pismo maršalu Titu u kome su dali obećanje da će prugu završiti do 29. novembra 1946. godine. Da bi izgradili prugu mladi su iskopali 1.360.000 kubnih metara zemlje i probili tri tunela ukupne dužine oko 600 metara. Pruga se najviše gradila ručno, jer je bilo vrlo malo alata, a o mehanizaciji i da se i ne govori. Od provoznih sredstava najviše je bilo drvenih kolica. Najteži radni ispiti za mlade graditelje bili su: proboj tunela kroz Majevicu, na Kiseljaku i Orloviku. Prva velika omladinska pruga je bila završena 22 dana pre zadatog roka a na prvom vozu koji je krenuo iz Banovića prema Beogradu bilo je ispisano: „Mi gradimo prugu - pruga gradi nas“.

Pored izgradnje pruge Brčko-Banovići, tokom 1946. godine omladina je radila i na izgradnji Novog Travnika, završavanju radova na izgradnji rudarskog naselja u Banovićima, pripremnim radovima za izgradnju auto-puta Beograd-Zagreb, izgradnji 36 km koloseka između Foče i Kopača, i izgradnji 40 km dugog Posavskog kanala koji predstavljao prvi melioracioni objekt kojeg su gradili mladi.

Šamac - Sarajevo

Tokom 1947. godine započinje se s gradnjom druge velike omladinske pruge između Sarajeva i Šamca (od 1. aprila do 15. novembra 1947) čija dužina iznosi 242 km (skoro tri puta duža od prethodne), a gradilo ju je 217.234 omladinaca. Prilikom izgradnje ove pruge trebalo je izgraditi 17 mostova (dužina svakog je između 90 i 180 metara), 9 tunela ukupne dužine 2.525 metara i obaviti zemljane radove sa preko 5 miliona kubnih metara. U prugu je bilo ugrađeno 335.000 pragova i koloseka čija težina iznosi oko 22.000 tona, odnosno za izgradnju pruge je trebalo ugraditi 68.000 vagona materijala za što je bilo potrebno 3 miliona radnih sati.

Omladina je još jednom napravila veliki podvig završivši prugu 14 dana pre zadatog roka. Pored ovih radnih rezultata mladi su na stručnim kursovima sticali nova znanja, mnogi su ne samo naučili prva slova, nego su pročitali i više knjiga, mnogi su postali kvalifikovani radnici spremni da odu u fabrike.

Doboj - Banja Luka

Izgradnja pruge Doboj-Banja Luka je bio jedan od poslednjih velikih radova omladine na prugama u periodu obnove Jugoslavije. Od 1. marta do 20. decembra 1951. godine, 90 kilometara dugu prugu gradilo je više od 87.000 mladih. Zadatak je bio velik, jer je trebalo izgraditi 34 mosta i 3 tunela čija je dužina oko 3,5 km, a u nasipe je trebalo ugraditi oko 2 miliona kubnih metara zemlje i kamena. Poseban podvig ove pruge je izgradnja tunela Ljeskove vode, kojeg su kasnije nazvali „institut tunelogradnje“, jer su vrlo snažne podzemne Vode i često urušavanje ometali nesmetani rad. Slično je bilo i kod izgradnje tunela Tromeđa. I pored ovih nezgoda prvi voz je ovom prugom prošao 20. decembra 1951. godine.

Izgradnja fabrika

Pored izgradnje pruga omladina je učestvovala i u izgradnji velikih industrijskih objekata:

• fabika „Ivo Lola Ribar“ u Železniku (od aprila 1947. do početka 1948. uz učešće 15.566 omladinaca);
• fabrika hidrauličnih ležajeva i parnih kotlova u Žitnjaku, kod Zagreba;
• fabrika za prehrambenu i hemijsku industriju „Jedinstvo“ u Žitnjaku, kod Zagreba;
• fabrika za proizvodnju tempera i sivog liva „Titarf“ u Kamniku;
• fabrika magnezijskih opeka (današnji „Magnohrom“) u Kraljevu;
• hemijski kombinat u Vitkovićima, kod Goražda (od 1950. do 1951);
• fabrika „Maglić“ i „Sutjeska“ u Foči (1950);
• fabrika tekstila „Raška“ u Novom Pazaru (od 1951. do 1953);
• fabrika kablova „Moša Pijade“ u Svetozarevu (1952);
• fabrike u Aranđelovcu i Mladenovcu;
• fabrika „Krušik“ u Valjevu;
• železara u Zenici (od 1948. do 1953);
• valjaonica bakra u Sevojnu, kod Užica (od 1950. do 1952);
• železara u Nikšiću (1951).

Hidrocentrale

Kao i na izgradnji nekoliko hidrocentrala:

• u Jablanici (od 1947. do 1954);
• sistemu hidrocentrala u Mavrovu (od 1948. do 1952. uz učešće 37.000 omladinaca);
• hidrocentrali u Zvorniku (od 1950. do 1955);
• sistemu hidrocentrala na Vlasini (od 1950. do 1955);
• hidrocentrali u Vinodolu (od 1950. do 1954)

Novi Beograd

U ovome periodu mladi rade i na izgradnji Novog Beograda.

• Prva faza ove akcije traje od 1948. do 1951. godine, a u radovima učestvuje 140.000 omladinaca i omladinki, da bi
• druga faza bila u periodu 1968. do 1969. godine.

U periodu od 1948. do 1951. godine traje izgradnja Nove Gorice, a radovi se odvijaju i na izgradnji studentskih gradova u Zagrebu, Sarajevu, Ljubljani itd.

Period malih radnih akcija

Nakon velikih radnih akcija dolazi period koji se naziva „vreme malih akcija“ ili akcija koje su imale lokalni značaj. Taj zastoj u organizovanju velikih, saveznih radnih akcija ne znači da su radne akcije zamrle, jer je omladina kroz taj period ipak održavala svoju aktivnost radeći u svojoj lokalnoj sredini. U ovom periodu, između 1953. i 1958. godine računa se da je bilo oko 20.000 lokalnih omladinskih gradilišta. Radovi su se posebno odvijali na izgradnji objekata za razvoj nekoga grada ili kraja. Glavna tačka koja je činila prekretnicu jednom takvom stanju bio je poziv Josipa Broza Tita da se nastavi sa izgradnjom auto-puta, izrečen na Šestom kongresu Narodne omladine Jugoslavije 27. januara 1958. godine.

Izgradnja auto-puta „Bratstvo-Jedinstvo“

Brigadiri četvrte čete Studentske radne brigade „Jovan Popović“ u Loznici 1964. godine

Rukovodstvo vranjsko-pirotske brigade 1958. godine na RA Bratstvo-Jedinstvo

Omladina je oduševljeno prihvatila poziv Josipa Broza Tita i nastavkom radova na izgradnji auto-puta započinje nova faza radnih akcija u Jugoslaviji. Inače, izgradnja auto-puta „Bratstvo i Jedinstvo“ odvijala se u dve faze.

Prva faza u izgradnji auto-puta je išla paralelno s izgradnjom velikih omladinskih pruga, a cilj joj je bio da poveže putem Beograd i Zagreb. Prvi radovi na trasi započeli su još 1946. godine i sve do 1948. godine vršile su se pripreme za akciju koja će trajati naredne tri godine. Zvanični početak izgradnje deonice auto-puta između Zagreba i Beograda je bio 1. april 1948. godine, a radovi su trajali do 15. jula 1950. godine. U tom periodu omladina je izgradila 9 metara širok kolovoz u dužini od oko 400 km i tako povezala ta dva grada.

Nakon 8 godina započeo je nastavak izgradnje tog velikog puta. Omladini je povereno da u nekoliko etapa potpuno izgradi auto-put „Bratstvo i Jedinstvo“. Za nepunih šest meseci, do 23. novembra 1958. godine, 53.323 brigadira je izgradilo 80 km modernog auto-puta i tako povezalo Zagreb i Ljubljanu. U proleće 1959. godine započinje izgradnja dve deonice auto-puta: između Niša i Paraćina i između Demir-kapije i Negotina u ukupnoj dužini od 110 km, a te godine tu deonicu je gradilo 51.000 brigadira. Sledeće, 1960. godine grade se deonice Niš-Grdelica i Udovo-Đevđelija. Put u dužini od 113 km te godine je gradilo 48.557 omladinaca.

Deonicu auto-puta Grdelica-Skoplje 1961. godine u ukupnoj dužini od 138 km gradi 46.699 omladinaca. Godine 1962. započinju poslednji radovi na auto-putu da bi sledeće 1963. godine mladi završili poslednju deonicu auto-puta između Osipaonice i Beograda. Tako je 251.737 brigadira za šest godina povezalo Ljubljanu s Đevđelijom.

Na velikom mitingu u Beogradu, auto-put je pustio u rad Aleksandar Ranković

Radne akcije tokom 1960-ih i 1970-ih

ORA Morava77, ORB "Dragoljub Jovičić" Vladimirci

Sa radne akcije

Nakon pokretanja velike akcije na izgradnji auto-puta dolazi do ponovnog oživljavanja saveznih radnih akcija. Među brojnim akcijama koje se u tom periodu pokreću posebno se ističe ORA „Sava“, koja je pokrenuta 1960. godine i koja je okupila veliki broj mladih na izgradnji nasipa i uređenju Zagreba i okoline. Tokom 1963. godina omladina je radila na obnovi Skoplja, porušenog u zemljotresu, avgusta iste godine, a tokom 1964. godine na izgradnji Jadranske magistrale. Ali broj saveznih radnih akcija ostaje tek na njih nekoliko, tako da 1968. godine egzistira nekoliko većih radnih akcija: ORA „Novi Beograd '68“; ORA „Sava '68“; ORA „Zeleni pojas Đerdapa“; ORA „Motovun '68“ i nekoliko manjih. To je bio period kada ponovo opada broj brigada i brigadira.

Radne akcije iz 1969. i 1970. godine bile su začetak reafirmacije dobrovoljnog rada omladine. Tako su 1970. godine organizovane sledeće akcije: u Banjoj Luci na otklanjanju posledica od zemljotresa, Sava, Novi Beograd, Đerdap, a s radom počinju akcije u Nišu i na Tjentištu - ORA „Sutjeska“. Sledeće godine se pokreću uz ove i dve nove akcije: na regulaciji Morave i izgradnji pruge Beograd-Bar. U tom periodu sve veća pažnja se poklanja društvenim aktivnostima, a 1972. godine potpisan je Društveni dogovor o izvođenju radova na objektima od šireg društvenog značaja. U 1973. godini, uz već postojeće, izrastaju nove radne akcije: Kumrovec, Kozjansko, Kopaonik i Jasenovac. Sledeće 1974. godine ORA „Sava“ slavi svoju 15-godišnjicu postojanja i organizovanog okupljanja mladih, a od većih akcija te godine bile su ORA „Sutjeska“; ORA „Niš“; ORA „Morava“; ORA „Beograd-Bar“; ORA „Kozara“; ORA „Šabac“ itd. U 1975. godini organizujera se 15 saveznih omladinskih radnih akcija sa oko 15.500 brigadira.

Na osnovu vrlo masovnog učešća mladih na lokalnim omladinskim radnim akcijama izrasta sve veći interes omladine za učešće na akcijama saveznog značaja. Tako se u toku 1979. godine organizovalo 32 omladinske radne akcije saveznog značaja, sa ukupno 46.663 brigadira, a uz njih i 13 akcija republičkog i 3 akcije pokrajinskog značaja. U 1980. godini organizovane su 34 savezne omladinske radne akcije sa oko 43.000 brigadira, a istovremeno su organizovane 23 akcije republičkog i pokrajinskog značaja. Sledeće godine (1981) organizovano je 36 saveznih omladinskih radnih akcija i 60 omladinskih radnih akcija na republičkom i pokrajinskom nivou. U okviru tih akcija učestvovalo je oko 60.000 brigadira.

Aktivnosti i život na radnim akcijama

Omladinci su na akcijama ustajali rano i prvi deo dana su radili fizičke poslove na terenu. Nakon završetka rada vraćali su se u naselje gde su se bavili sportskim, kulturnim i idejno-političkim aktivnostima. Omladinci su mogli da pohađaju kino, foto i radio kurseve, da dobiju diplomu o položenom ispitu za sportskog sudiju, te da uče vožnju i to moped, automobil ili traktor. Kasnije su dodati kursevi kozmetike, ikebane, saobraćajne kulture, kao i elektrovarilački i daktilografski kurs. Ove aktivnosti su bile organizovane u okviru „tehničkog obrazovanja“ omladinaca koje su sprovodile institucije republike u kojoj se održavala akcija.

Galerija

• 
  Radna akcija na Bukovu kod Negotina šezdesetih godina 20. veka
• 
  Radna akcija na izgradnji melioracionog kanala u Negotinu, 1957.
• 
  Spremanje ručka za akcijaše, Negotin 1957.

Vidi još

• Radna brigada
• film „Prekobrojna“ iz 1962. godine, koji prikazuje život akcijaša

Literatura

• Tito na radnim akcija, Srećko Mihailović i Grujica Spasojević, Istraživačko-izdavački centar SSO Srbije, Beograd 1979. godina.
• Dr Slobodan V. Ristanović: TO SU NAŠIH RUKU DELA – Herojska i slavna epopeja omladinskih radnih akcija 1941–1990.

Spoljašnje veze

• Ura za ORA („Politika“, 2. april 2015)
• U Ruletovoj suzi 104 udarničke značke („Večernje novosti“, 2. maj 2015)
• Život u brigadi bio je škola za rad i red („Politika”, 2. april 2017)
• Nekadašnji brigadiri žele obnovu radnih akcija („Politika”, 1. april 2018)
• Jugoslavija i radne akcije: Ko je i kako gradio auto-put Bratstvo i jedinstvo, saobraćajnicu koja je spajala republike, gradove i omladinu (B92, 27. jul 2021)