Opera

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Opera (višeznačna odrednica).

Opera je oblik pozorišta u kojem se drama prenosi u celini ili uglavnom kroz muziku i pevanje. Opera se pojavila u Italiji oko 1600-e godine i uglavnom je povezana sa zapadnom klasičnom muzičkom tradicijom. Opera koristi mnoge od elemenata govornog pozorišta kao što su scenografija, kostimi i gluma. Međutim, uopšteno gledajući opera se razlikuje od drugih oblika dramatizacije po važnosti pesme i konvencija pevačke tehnike. Uz pevača su u pratnji muzički ansambl u rasponu od malog instrumentalnog ansambla do punog simfonijskog orkestra. Opera može imati ples, a ovo je posebno istinito kod francuske opere za veliki deo njene istorije.

Opera Garnije u Parizu, jedna je od najpoznatijih operskih kuća u svetu.

Boljšoj teatar

Teatar ala Skala u Milanu je jedna od najpoznatijih opera na svetu.

Zgrada Sidnejske opere je jedna od najprepoznatljivijih operskih zgrada na svetu.

Tradicionalna opera ima tri vrste pevanja: recitativ, deklamaciju i ariju, tj. otpevanu solo deonicu. Kratka pevna deonica naziva se i arioso. Sve vrste pevanja prate muzički instrumenti.

Pevači i njihove uloge razvrstavaju se prema rasponu glasa. Muški glasovu mogu biti bas, bas-bariton, bariton, tenor i kontratenor. Ženski glasovi mogu biti alt, mecosopran i sopran. Svaka od tih vrsta ima podvrste. (Na primer, podvrste soprana: lirski sopran, koloraturni sopran, spinto sopran, dramski sopran.) Te podvrste pomažu da pevač dobije uloge koje najbolje odgovaraju boji i kvalitetu njegovog glasa.

O relativnom značaju reči i muzike u operi se raspravlja još od 17. veka. Vizuelne umetnosti kao što je slikarstvo koriste se kako bi stvorio scenski spektakl, koji se smatra važnim delom izvođenja. Osim toga, u operi se često koristi ples. Zbog svega toga je slavni operski kompozitor Rihard Vagner dodelio operi znamenitu titulu Gesamtkunstwerk, što bi se moglo prevesti kao „zbirno umetničko delo“.

Pozadina opere

Istovremeno postoje umetnički oblici iz drugih delova sveta, a mnogi od njih su drevnog porekla, i takođe se ponekad nazivaju opere. Obično idu uz pridev koji označava regije (na primer, kineska opera). Ove nezavisne tradicije nisu proizvod zapadne opere, ali su veoma različit oblik muzičkog pozorišta. Opera isto tako nije jedini oblik zapadnog muzičkog pozorišta u antičkom svetu. U grčkoj drami se koristi pevanje i instrumentalna pratnja, a u modernim vremenima, pojavljuju se drugi muzički oblici.

Operska terminologija

Reči u operi su poznate kao libreto (doslovno „mala knjiga“). Neki kompozitori, posebno Rihard Vagner, napisali su svoja libreta, drugi su radili u tesnoj saradnji sa svojim libretistima, npr. Mocart s Lorencom da Ponteom. Tradicionalna opera se sastoji od dva načina pevanja: recitativa, prelaza tokom razvijanja radnje u operi, često pevani u nemelodijskom stilu karakterističnim za operu, i arija u kojoj likovi izražavaju svoje emocije u višeslojnom melodijskom stilu. Dueti, trija i druge vrste ansambla se često javljaju, a refreni se koriste za komentar na akciju. U nekim oblicima opere, kao što su singspiel, komična opera, operete, i poluopera, u recitativima je uglavnom zamenjen govornim dijalogom. Melodični ili polumelodijski odlomci se javljaju usred ili umesto recitacije, a takođe se nazivaju „arioso“. Tokom baroknog i klasičnog razdoblja recitativi se mogu pojaviti u dva osnovna oblika: secco (suvi) recitativ, u pratnji samo „kontinua“, koja je često bila ne više od čembala ili „accompagnato“ (takođe poznat kao stromentato) u kojem orkestar pruža pratnju. Od 19. veka muzička pratnja accompagnato se mnogo više koristi, a orkestar ima mnogo veću ulogu. Rihard Vagner je izvršio revoluciju u operi ukidanjem gotovo svih razlika između arija i recitacije u potrazi za onim što je on nazvao „beskrajne melodije“. Kasniji kompozitori slede Vagnerov primer, iako su neki poput Stravinskog u svom The Rake's Progress nadjačali silazni trend.

Istorija

Nastanak opere

Klaudio Monteverdi, kompozitor opere „Orfej“

Reč opera je skraćeni oblik italijanskog izraza opera in musica (muzičko delo), čime se želi opisati opera kao zbir muzičkih dela: solo pevanja, horskog pevanja, kao i igre u jednom delu. Prvo delo koje se smatra operom u današnjem smislu je opera Dafne (Daphne) italijanskog kompozitora Jakopa Perija iz 1597. godine, a tekst za tu operu je obnovio Otavio Rinučini. Napisana je za elitni krug firentinskih humanističkih umetnika koji su se okupljali u prostorijama "Camerata". Namera je bila da se operom Dafne oživi klasična grčka tragedija, kao deo celokupnog buđenja antičkih vrednosti u periodu renesanse. Sledeća Perijeva opera Euridika (Euridice) iz 1600. godine je najstarija sačuvana operska partitura.

Izgovoren ili deklamiran dijalog uz svirku orkestra, što se u operi zove rečitativ, jeste temeljna osobina melodrame u njenom izvornom smislu. Najpoznatiji primer takve muzike je Mendelsonova muzika za San letnje noći. Nevidljivi orkestar koji je u melodrami 19. veka naglašavao dramsku radnju danas se može prepoznati u filmskoj muzici. Filmski spektakli s ozbiljnom muzikom direktno nasleđuju tradiciju melodrame, a njihovi specijalni efekti mogu se smatrati naslednicima i konkurentima oblika velike opere.

Među ranim elementima iz 16. veka, koji se još nisu složili u prepoznatljivu operu, treba spomenuti dvorsku paradu zvanu maska. Novi elementi maske mogu se videti u drami Oluja Vilijama Šekspira (oko 1611. godine). Muzičko-dramski elementi mogu se videti i u madrigalima iz 16. veka, koji su se ulančavali kako bi se postigla dramska radnja.

Ako se osvrnemo na još starija razdoblja, videćemo da se muzika koristila već u srednjovekovnim misterijaima. Sačuvalo se jedno muzičko delo koje je starije od Dafne, Filoteja, koje je na verski tekst komponovao sveštenik po imenu Silberman. Osim toga, muzika Hildegarde iz Bingena izvodila se na sceni u dramskom obliku.

Barokna opera

Georg Fridrih Hendl. Njegova najpoznatija opera je "Julije Cezar“

Opera se ubrzo proširila izvan okvira dvorske publike. Oko 1637. godine u Veneciji se pojavila ideja „operne sezone“ (unutar karnevala), gde su se opere izvodile javno uz naplatu ulaznica. Istaknuti operni kompozitori 17. veka su Frančesko Kavali i Klaudio Monteverdi, čiji je Orfej (1607) najstarija opera koja se još uvek izvodi. Monteverdijevo kasnije delo Odisejev povratak (1640) takođe se smatra vrlo važnom ranom operom. U Veneciji se razvija vokalna deonica arije. Dalje se opera proširila na Rim, gde je scenografija i kostimografija postala uverljivija, s obzirom se na to ranije nije preterano obaziralo. Dolazak opere u Napulj je dovelo do nastanka numera kao posebnih muzičkih celina u operi. Te rane barokne opere mešale su komediju s elementima tragike, što je smetalo profinjenijim duhovima, pa je tako pokrenuta prva u velikom nizu opernih reforma. Vođa reforme je bio pesnik Pjetro Metastasio, čija libreta su uvela oblik opera seria ("ozbiljna opera"), pun moraliziranja. Komedija je u baroknoj operi dobila svoju granu: opera bufa ("smešna opera"), koja se razvijala zasebno, a delimično se zasnivala na tradiciji Komedije del arte.

Volfgang Amadeus Mocart. Najpoznatiji je po operama „Don Đovani“ i „Čarobna frula“.

Italijanska je opera postavila standarde za barok. Italijanska libreta bila su standard, čak i za Nemca Hendla, koji je pisao za Engleze, ili Mocarta, koji je pisao u Beču krajem 18. veka.

Belkanto

Pod bel kantom (ita., bel canto, lepo pevanje) podrazumevamo razvijeno, virtuozno pevanje koje je imalo ulogu da istakne sposobnosti i lepote ljudskog glasa i da izjednači jačinu glasa u svim registrima. Belkanto nastaje u Italiji i nakon nekog vremena je, zbog date slobode improvizovanja koju su imali pevači, deonica arije postala i previše razvijena i slobodna. Tada dolazi do nastanka velikog jaza između arije i rečitativa koji kasnije Francuzi "dovode u red" time što smanjuju virtuoznost arije a značajno rade na kvalitetu rečitativa.

Francuska opera

Đuzepe Verdi. Poznat je po operi "Aida“

Nasuprot operama uvezenim iz Italije, razvila se zasebna francuska tradicija, gde se pevalo na francuskom. Zasnovao ju je jedan Italijan, Žan-Batist Lili, koji je osnovao francusku muzičku akademiju i vladao francuskom operom od 1672. godine nadalje. Lilijeve uvertire, tečni i uredni recitativi, plesna intermeca, divertismani i orkestralni pasaži između scena postavili su shemu koju je promenio tek Gluk gotovo sto godina kasnije. Tekst je bio jednako važan kao i muzika: komplikovane alegorije služile su za laskanje kralju, a završetak je gotovo uvek bio srećan. Opera je u Francuskoj zatim uključila i baletne delove, kao i razrađenu scensku mašineriju.

Žan-Batist Lili je poznat po operi "Persej“

Francuska barokna opera, koju je razradio Ramo, dobila je jednostavniji oblik zbog reforme koju je sproveo Kristof Vilibald Gluk (Alkestida i Orfej) krajem 1760. ih godina. Francuska je opera bila pod uticajem škole bel kanto, koju su zastupali Rosini i drugi Italijani.

Opera bufa i opera comique

Opera bufa ili komična opera, nastala je iz italijanske uvertire. Francuska opera s govorenim dijalogom naziva se komična opera bez obzira na temu. Jedna vrsta komične opere je opereta. Opereta je zajedno s vodviljom dovela do mjuzikla, koji je dosegao vrhunac u Njujorku.

Romantična opera i velika opera

Đuzepe Verdi je glavni predstavnik romantične opere. Elementi francuskog oblika velike opere pojavili su se prvi put u Rosinijevoj operi Viljem Tel (1829) i Mejerberovoj operi Robert le Diable (1831).

Nemačka opera

Mocartov singspiel Čarobna frula (1791), napisan na nemačkom, uveo je tradiciju nemačke opere, koju su u 19. veku razvili Betoven, Veber, Hajnrih Maršner i Vagner.

Rihard Vagner. Poznat je po ciklusu od četiri opera "Prsten Nibelunga".

Vagner je stvorio stil u kojem se recitativ i arija mešaju uz stalnu pratnju orkestra. Vagner je takođe obilno koristio lajtmotive (iako ih je prvi koristio Veber), koji povezuju određenu melodiju s određenim likom ili pojmom tokom cele opere.

Ostale nacionalne opere

Španija je stvorila svoj oblik opere, nazvan zarzuela. Počevši od Mihaila Glinke, ruski kompozitori su napisali više značajnih opera (Modest Musorgski, Anton Rubinštajn, Petar Čajkovski i Nikolaj Rimski-Korsakov).

Petar Iljič Čajkovski. Poznat je po operi "Evgenije Onjegin“

Nakon Vagnera: verizam i modernizam

Nakon Vagnera, opera je krenula raznim putevima. Jedna reakcija kratkog veka bila je sentimentalna „realistična“ melodrama verizma. Tu možemo spomenuti veliko ime, Đakomo Pučini s operama Manon Lesko, Boemi, Toska, Madam Baterflaj, Turandot i dr. Druga reakcija na Vegnerov mitski srednji vek je psihološka snaga i socijalna analiza Riharda Štrausa.

Đakomo Pučini. Poznat je po operama „Madam Baterflaj“ i "Turandot".

Tokom 20. i 21. veka, iako je po čitavom svetu opera postala popularnija nego ikad, moderne opere koje su ušle u kanon mogu se nabrojiti na prste, a među njih spadaju: Wozzeck (Berg), Život razvratnika (Stravinski), Piter Grajms (Britn) i Razgovori karmelićanki (Poulenc).

Karakteristike

Pevanje predstavlja samu srž opere. U velikoj operi (grand opera), vrsti opere koja se najčešće izvodi u današnje vreme, čitav tekst je pevan. Ovakve opere obuhvataju kako solo pevanje, tako i horske deonice i igračke numere (uglavnom baletske), a često su i briljantni primeri likovne umetnosti u pogledu scenografije i kostima. Za razliku od ovoga, u komičnim operama (opera buffa) najčešće nema većih, grandioznih scena, a često ni hor nije toliko zastupljen, a radnja između arija je prikazana rečitativima (it. recitativo), polu-govornim polu-pevanim pasažima uz (uglavnom samo akordsku) pratnju najčešće redukovanog orkestra ili klavijaturnog instrumenta (klavir ili čembalo). Sam termin komična opera implicira zabavnu radnju. Ovaj naziv se odnosi na opere sa vedrijom temom od ozbiljnih opera (it. opera seria). Ova razlika se pojavila u 18. veku i smatralo se da komične opere treba da se bave običnim ljudima i mestima i da imaju srećan kraj, dok ozbiljne opere treba da se bave mitološkim ili istorijskim temama koje se završavaju tragično. Kasnije, tema komičnih opera je postala osnova za verističke opere, ali one su se najčešće završavale tragično (takve su Travijata Đuzepea Verdija, Kavalerija Rustikana Pjetra Maskanjija (Pietro Mascagni), Boemi i Madam Baterflaj Đakoma Pučinija i mnoge druge). Veselije teme su u 19. veku postale osnova za operete koje su se kasnije (u 20. veku) razvile u vodvilje i (najpre u SAD) mjuzikle.

Pevačke uloge se u operi razvrstavaju po rasponu i boji glasa.

Muški glasovi mogu biti (od najvišeg ka najnižem):

• kontratenor (it. contratenore),
• tenor (it. tenore),
• bariton (it. baritono),
• bas-bariton (it. baritono basso) i
• bas (it. basso).

Ženski glasovi su:

• sopran (it. soprano),
• mecosopran (it. mezzo[-]soprano) i
• alt (it. alto), koji se nekada nazivao i kontralt (it. contralto).

Svaki od ovih glasova ima i podvrste (na primer, kod soprana to su

• lirski sopran,
• dramski sopran,
• koloraturni sopran,
• spinto sopran, i kao posebna vrsta,
• vagnerijanski sopran).

Za detaljniji pregled fahova vidi Glasovni fahovi.

• Napomena - većina muzičkih primera iz opera je navedeno prema Opera kalauz - Kertész Iván – Fiesta-Saxsum 1997.

Savremeni, nedavni, i modernistički trendovi

Modernizam

Arnold Šenberg, 1948.

Možda najočiglednija stilska manifestacija modernizma u operi je razvoj atonalnosti. Taj korak dalje od tradicionalnih tonaliteta u operi počeo je s Vagnerom, a posebno sa „Tristan akordom“. Kompozitori kao što su Rihard Štraus, Klod Debisi, Đakomo Pučini, Paul Hindemit i Hans Pficner potisnuli su vagnerovsku harmoniju dalje s ekstremnijim korišćenjem hromatizma i većim korištenjem disonance.

Operski modernizam ima svoj pravi početak u operama dva bečka kompozitora, Arnolda Šenberga i njegovog pomoćnika Albana Berga. Oba kompozitora su bili zagovornici atonalnosti i njegovog kasnijeg razvoja (kao što je bilo kod Šenberga), dodekafonija. Šenbergovi rani muzičko-dramski radovi, „Očekivanje” (Erwartung) iz 1909, premijerno prikazan 1924. godine i „Sretna ruka“ (Die Glückliche Hand) prikazuju veliku upotrebu hromatske harmonije i disonance u celini. Šenberga takođe povremeno koristi „govoreći glas“ (sprechstimme), koji je opisao kao:

„Glas se diže i pada u odnosu na naznačene intervale, i sve što je vezano uz vreme i ritam muzike, osim gde je pauza označena.“

Dve opere Šenbergovog učenika Albana Berga, „Wozzeck“ i opere “Lulu” (ostavljene nepotpune zbog smrti kompozitora) dele mnoge iste karakteristike kao što je već opisano gore. Iako Berg kombinuje svoje visoko lično tumačenje Šenbergove dodekafonije, koja predstavlja načine sviranja raznih grupa po 12 tonova sa melodijskim prelazima koji su više tradicionalne tonske prirode (sasvim Malerijanskog karaktera). Ovo možda delimično objašnjava zašto su njegove opere ostale u standardnom repertoaru, uprkos svojoj kontroverznoj muzici i radnjama. Šenbergove teorije su uticale (direktno ili indirektno) na značajan broj operskih kompozitora sve do danas, čak i ako oni sami nisu komponovali koristeći njegove tehnike. Kompozitori koji su bili pod ovim uticajem su: Englez Bendžamin Britn, Nemac Hans Verner Henze, i Rus Dmitrij Šostakovič. Filip Glas takođe koristi atonalnost, iako se njegov stil može uopšteno opisati kao minimalizam, obično smatran kao još jedan od muzičkih razvoja iz 20. veka.

Stravinski, 1921. godine

Međutim, korištenje dodekafonije u operskom modernizmu izazvala je reakciju među nekoliko vodećih kompozitora. Istaknuti predvodnik ove reakcije je bio ruski kompozitor Igor Stravinski. Nakon sastavljanja očito modernističke muzike za balete „Petruška“ i „Posvećenje proleća“ u produkciji Sergej Djagiljeva, godine 1920. Stravinski se okrenuo neoklasicizmu, koji je kulminirao u njegovom operskom oratorijumu „Oedipus Rex“. Kada je komponovao celu operu koja je bila bez sumnje opera (nadahnuta radovima Rimskog-Korsakova „Slavuj“ iz 1914, i Mavra iz 1922), u „The Rake’s Progress“ on je nastavio da ignoriše serialističke tehnike i napisao „broj“ operu u stilu iz 18. veka, koristeći diatonicizam. Njegov otpor serijalizmu pokazao se kao inspiracija za mnoge druge kompozitore.

Ostali trendovi

Zajednički trend tokom celog 20. veka, kako u operi tako i uopšte orkestarskom repertoaru, je smanjenje orkestara. Kako se pokroviteljstvo za umetnost smanjuje, narudžbine i nastupi sa novim muzičkim radovima se ostvaruje sa manjim budžetima, vrlo često rezultirajući manjim delima poput kamernih dela ili opera u jednom činu. Mnoge opere od Bedžamina Britna su napisane za samo 13 instrumentalista, Mark Adamova opera u dva čina „Male žene“ je napisana za 18 instrumentalista.

Još jedna karakteristika opera u 20. veku je pojava savremene istorijske opere. „Smrt Klinghofera“ i opera „Nikson u Kini“ Džona Adamsa, i „Dead Man Walking“ opera Džejka Hedžija potcrtavaju dramatizaciju nedavnih događaja na sceni, gde su likovi opisani u operi bili živi u vreme premijere same opere. Raniji modeli opere uglavnom su se bavili više udaljenom istorijom, ponovna obrada savremenih izmišljenih priča (obrade popularnih predstava), ili priče iz mitova i legendi.

Metropoliten opera u Njujorku izvještava da je prosečna starost njenih pokrovitelja sada 60 godina. Mnoge operske kompanije, su imale sličan trend, i internet stranice operskih kompanija su prepune pokušaja da privuku mlađu publiku. Ovaj trend je deo šireg trenda „prosede“ publike za evropsku klasičnu muziku u poslednjoj deceniji 20. veka.

Od mjuzikla nazad prema operi

Od kasnih 1930-ih, neki pozorišni mjuzikli počinju se pisati s više operske strukture. Ovi radovi uključuju složene polifone ansamble i odražavaju muzička događanja svog vremena. „Porgy i Bess“, pod uticajem džez stilova, i operete „Candide“ sa svojim otvorenim, lirskim odlomcima i farsičnim parodijskim operama, obe prvo izvedene na Brodveju, ali su postale prihvaćene kao deo operskog repertoara. "Priča sa zapadne strane“, „Brigadoon“ u mjuziklima „Sweeney Todd“, „Evita“ i druge dramatične priče sa složenom muzikom i sada se ponekad mogu videti u operama. Neki mjuzikli, počevši sa rok operom „Tomi“ iz 1969. i „Isus Hrist superzvezda“ iz 1971. su potpuno sastavljeni i napisani sa recitativom umesto dijaloga, govoreći svoje emotivne priče uglavnom kroz muziku, u stilu rok opera.

Operski glasovi

Pevači i uloge koje oni igraju se prvo razvrstavaju prema njihovim vokalnim rasponima. Muški pevači su razvrstani po vokalnom rasponu kao: bas, bas-bariton, bariton, tenor i kontratenor. Ženski pevači su razvrstani po vokalnom rasponu kao: kontraalt, mecosopran i sopran. Osim toga, pevački glasovi se labavo prepoznaju po karakteristikama osim raspona, kao što je boja zvuka ili boje, vokalnog kvaliteta, okretnost, snaga, i prilagođenost glasa muzičkom instrumentu. Tako se sopran može nazvati lirskim sopranom, coloratura, soubrette, spinto, ili dramatični sopran. Ovi pojmovi definišu uloge najpogodnije za vokalne osobenosti pevača. Nemački Fač sistem je posebno organizovan sistem, iako ne opisuje u potpunosti pevački glas, povezujući pevački glas s vokalnom klasifikacijom. Poseban pevački glas može se promeniti drastično u toku njegovog/njenog života, retko dostižući vokalnu zrelost do tridesete godine, a ponekad tek u srednjim godinama.

Zanimljivosti

• Za početke opere se obično smatraju drame iz antičke Grčke. Međutim, Egipćani su izvodili „Heb-Sed“ (egipatski, Praznik repa) 2000 godina ranije. Heb-Sed je prerastao u „Pasije“ u kojima su Egipćani glumili u pričama iz slavne prošlosti Egipta uz muziku i pevanje.
• Prva javna operska kuća (San Cassiano) otvorena je u Veneciji 1637. godine gde je „otac opere“, Klaudio Monteverdi (1567—1643), napravio pomak u naglasku na više muzičku operu u odnosu na operu zasnovanu na dijalogu. Monteverdi je pomogao u ustoličenju Venecije kao glavnog svetskog operskog grada.
• Posle 13 godina opereta „Vesela udovica“ austro-ugarskog kompozitora Franca Lehara, ponovo se vratila na scenu Narodnog pozorišta Sarajevo. Godine 2013. je održana premijera kojom je dirigovao Dario Vučić, a režirao Krunoslav Cigoj - priznati operski pevač iz Hrvatske. Naslovnu ulogu je tumačila sopranistkinja Aida Čorbadžić. Bariton beogradskog Narodnog pozorišta Dragutin Matić glumio je grofa Danila Daniloviča. Matiću je ovo bila prva saradnja sa Sarajevom.
• Čuvena švajcarska operska pevačica Liza Dela Kaza, jedna od najvećih interpretatorki Mocartovih i Štrausovih dela u prvoj polovini 20. veka, preminula je u ponedjeljak 10. decembra 2012. u 93. godini u švajcarskom gradu Minsterlingen, saopštila je Bečka državna opera.

Vidi još

• Spisak poznatih opera
• Međunarodno takmičenje solo pevača „Lazar Jovanović”
• Vodvilj
• Kabare
• Opereta
• Mjuzikl
• Varijete
• Zingšpil

Литература

• Downing, Thomas A. (1995). Music and the Origins of Language: Theories from the French Enlightenment. Cambridge University Press. стр. 148. ISBN 978-0-521-47307-1. 
• Apel, Willi, ed. (1969). Harvard Dictionary of Music, Second Edition. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 674375017 .
• Cooke, Mervyn (2005). The Cambridge Companion to Twentieth-Century Opera. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78009-4. 
• Leopold, Silke (2006). „The Idea of National Opera, c. 1800”. Ур.: Hagen Schulze. United and Diversity in European Culture c. 1800. New York: Oxford University Press. стр. 19—34. }-
• The New Grove Dictionary of Opera, edited by Stanley Sadie, 5,448 pages, is the best, and by far the largest, general reference in the English language. ISBN 978-0-333-73432-2. and. 1992. ISBN 978-1-56159-228-9.
• The Viking Opera Guide, edited by Amanda Holden, 1,328 pages. 1994. ISBN 978-0-670-81292-9.
• The Oxford Illustrated History of Opera, ed. Roger Parker (1994)
• The Oxford Dictionary of Opera, by John Warrack and Ewan West, 782 pages. 1992. ISBN 978-0-19-869164-8.
• Opera, the Rough Guide, by Matthew Boyden et al, 672 pages. 1997. ISBN 978-1-85828-138-4.
• John Louis DiGaetani: An Invitation to the Opera, Anchor Books, 1986/91. ISBN 978-0-385-26339-9.
• Dorschel, Andreas, 'The Paradox of Opera', The Cambridge Quarterly 30 (2001), no. 4. pp. 283–306. ISSN (printed): 0008-199X. ISSN (electronic): 1471-6836. Discusses the aesthetics of opera.
• MacMurray, Jessica M. and Allison Brewster Franzetti (1996). The Book of 101 Opera Librettos: Complete Original Language Texts with English Translations. Black Dog & Leventhal Publishers. ISBN 978-1-884822-79-7. 
• Rous, Samuel Holland (1919). The Victrola Book of the Opera. Stories of The Operas with Illustrations.... Camden, New Jersey, U. S. A.: Victor Talking Machine Company. View at Internet Archive.
• Simon, Henry W.: A Treasury of Grand Opera, Simon and Schuster, New York, 1946.
• Howard Mayer Brown, "Opera", The New Grove Dictionary of Music and Musician. 2001. Oxford University Press
• "Louis II", Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/348741/Louis-II}-
• "Opera", Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/429776/opera}-
• Grout, Donald Jay (1947). A Short History of Opera. New York: Columbia University Press. 

Spoljašnje veze

• Narodno pozorište Sarajevo - Opera
• Život i karijera: Jasmina Trumbetaš Petrović, RTS Umetnička muzika - Zvanični kanal
• Život i karijera: Sofija Pižurica, RTS Umetnička muzika - Zvanični kanal
• Operabase - Baza podataka opera predstava
• StageAgent – synopses & character descriptions for most major operas
• What's it about? – Opera plot summaries
• Vocabulaire de l'Opéra Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. februar 2009) (jezik: francuski)
• OperaGlass, a resource at Stanford University
• HistoricOpera – historic operatic images
• "America's Opera Boom" By Jonathan Leaf, The American, July/August 2007 Issue
• Opera~Opera article archives
• „A History of Opera”. Theatre and Performance. Victoria and Albert Museum. Pristupljeno 15. 2. 2011.