Operacija Mars

Operacija Mars je bila šifrovano ime za Drugu rževko-sičevsku ofanzivnu operaciju (rus. Вторая Ржевско-Сычёвская наступательная операция) koju su pokrenule sovjetske snage protiv nemačkih snaga tokom Drugog svetskog rata. Odigrala se između 25. novembra i 20. decembra 1942 oko rževske izbočine u blizini Moskve. Operacija Mars izvedena je koordinirano sa operacijom Uran - okruženjem nemačke 6. armije kod Staljingrada. Međutim, za razliku od uspeha u Staljingradu, sovjetska ofanziva kod Rževa nije imala veliki uspjeh .

Operacija Mars
Deo Istočnog fronta
Vreme 25. novembar − 21. decembar 1942. Mesto Ržev Ishod Nemačka pobeda
Sukobljene strane
Sovjetski Savez	Nacistička Nemačka
Komandanti i vođe
Georgij Žukov Ivan Konjev Maksim Purkajev	Valter Model Ginter fon Kluge

Ova malo poznata sovjetska ofanziva jedna je od najvećih bitaka Drugog svetskog rata. Operacijom Mars zapovedao je sovjetski maršal Georgij Žukov, kojem je to najteži poraz u vojničkoj karijeri.

Ova ofanziva je bila zajednička operacija Zapadnog fronta i Kalinjinskog fronta kojom je koordinirao Georgij Žukov. Ona je bila jedna u nizu naročito krvavih okršaja koje se zajedno u sovjetskim i ruskim istoriografijama nazivaju bitke za Ržev, koje su se odigrale oko Rževa, Sičevke i Vjazme između januara 1942. i marta 1943. Ove bitke su postalo čuvene i kao "Rževska mašina za mlevenje mesa" (rus. Ржевская мясорубка) zbog ogromnih gubitaka u njoj, naročito na sovjetskoj strani. Crvena armija je u operaciji Mars imala više od stotinu hiljada poginulih vojnika i 1800 uništenih tenkova. Neuspeh ofanzive kod Rževa u novembru 1942. godine je dugo godina u posleratnoj sovjetskoj istoriografiji marginalizivan, a pažnja je usmerena na trijumf kod Staljingrada.

Sovjetski planovi

Radnici na kolhozima predaju tenkove KV-1 njihovim posadama.

Crvena armija je u novembru 1942. godine na jugu Sovjetskog Saveza, kod grada Staljingrada, počela operaciju Uran kojom je opkoljena nemačka 6. armija u gradu. No, mnogo manje je poznata istovremeno preduzeta sovjetska ofanziva kod grada Rževa na središnjem delu fronta, severoistočno od Moskve, kojom je sovjetska vojska nameravala opkoliti nemačku 9. armiju generala Modela i dovesti u tešku poziciju nemačku grupu armija Centar feldmaršala Klugea. Ofanziva je nosila šifrovani naziv operacija Mars i za dalji tok rata je imala istu važnost kao i sovjetska klešta kod Staljingrada.

Nakon godinu i po dana defanzive Crvena armija je tim dvema ofanzivama trebalo da odseče i uništi dve snažne nemačke armije u tako ostvariti inicijativu na ratištu i preokrene tok rata. Najvažniji sovjetski komandant Drugog svetskog rata, Georgij Žukov verovao je da je za ostvarenje strateške inicijative presudan uspeh Operacije Mars, odnosno slamanje nemačke grupe armija Centar na središnjem delu fronta u izbočini kod Rževa. Iza operacije Mars trebalo je da sledi ofanziva pod nazivom Jupiter, u sklopu koje je trebalo da budu uništene nemačke snage na području Smolenska. Na jugu je okruženje nemačke 6. armije u Staljingradu, izvedeno pod kodnim nazivom operacija Uran, trebalo da nastavi operacija Saturn usmerena na uništavanje nemačkih snaga kod Rostova. Staljin je odobrio Žukovljev predlog i imenovao Žukova za komandanta ofanzive kod Rževa, dok je okruženje kod Staljingrada direktno vodio general Aleksandar Vasiljevski.

Njemačka izbočina kod grada Rževa bila je logičan izbor za sovjetski napad. Područje je bilo površine 150 puta 150 kilometara, udaljeno tek nekoliko stotina kilometara od Moskve, a branila ga je njemačka 9. armija kojom je komandovao sposobni general Valter Model. Izbočina je bila dobro utvrđena, a na desnom krilu prirodnu su prepreku činile reke Volga i Vazuza. Za Operaciju Mars Žukov je skupio oko milion i devet stotina hiljada vojnika iz sastava Kalinjinskog i Zapadnog front i moskovske odbramene zone sa ukupno 2 hiljade tenkova i hiljadu aviona. Poređenja radi za ofanzivu na području Staljingrada osigurano je oko milion vojnika i znatno manje tenkova i aviona. Sovjetska ofanziva kod Staljingrada počela je 19. novembra, nekoliko dana prije početka operacije Mars kako bi se odvratila njemačka pažnja od središnjeg dela ratišta i prisilili Nemci da odvoje deo snaga grupe armija Centar i pošalju ih na jug.

Izbočina kod Rževa

Operacija Mars je počela 25. novembra 1942. godine istvremenim napadom na sve tri strane nemačke izbočine. Teške borbe su vođene na svim delovima fronta i u predgrađima gradova Rževa i Belog. No, sovjetski napredak u dubinu njemačkih linija bio je zanemariv, s izuzetkom uspešnog prelaska zaleđene rijeke Vazuze, na južnom delu ratišta. Nakon neuspešnih sovjetskih pokušaja proboja linije fronta tokom prva tri dana ofanzive, postalo je jasno da ofanziva neće uspeti, ali uprkos tome Žukov je insistirao na nastavku masovnih napada na nemačke položaje. Produženje ofanzive rezultovalo je ogromnim žrtvama među Crvenom armijom, a slikoviti su i izveštaji njemačkih komandanata s ratišta koja govore o poljima prekrivenim telima sovjetskih vojnika.

Početkom decembra Nemci uspešno slamaju očajnički sovjetski pokušaj proširenja mostobrana na rijeci Vazuzi. Sredinom istog meseca, kod grada Bely, Nemci čak uspevaju preći u protivnapad, nanoseći teške gubitke sovjetskoj 41. armiji. Na kraju nakon tri nedelje borbi, Operacija Mars nije ispunila očekivanja što je postalo jasno i Moskvi. Uprkos Žukovljevu traženju da se borbe nastave, Staljin i sovjetski glavni štab naređujuu prebacivanje rezervnih snaga s rževskog ratišta na jug kao pojačanje snagama Vasiljevskog kod Staljingrada gdje su se događaji za Sovjete pozitivno razvijali. Zaustavljanje Operacije Mars je i za Vermaht bilo izuzetno skupo. Nekoliko nedelja kasnije general Model je, svestan činjenice da nemačke snage ne mogu izdržati još jednu takvu sovjetsku ofanzivu, zatražio i dobio dopuštenje od njemačkog vrhovnog štaba za povlačenje s izbočine kod Rževa.

Ignorisanje bitke u istoriografiji

Crna statistika koja je pratila većinu sovjetskih ofanziva došla je do izražaja u Operaciji Mars; poginulo je više od stotinu hiljada sovjetskih vojnika, a ranjeno oko 235 hiljada, izgubljeno je oko 1800 tenkova. Neke sovjetske divizije koje su učestvovale u operaciji imale su zapanjujuće gubitke od gotovo šezdeset posto vojnika izbačenih iz stroja. Razlozi neuspehu Operacije Mars leže u činjenici da je nemačka 9. armija bila znatno bolje pripremljena i kvalitetnije vođena od 6. armije u Staljingradu. Naime, 9. armija bila je dobro ukopana i utvrđena, bokove su joj čuvale nemačke jedinice dok je general Model raspolagao dobro pokretljivim snagama u rezervi kojim se spretno koristio, prebacujući ih na odseke ratišta gdje je to bilo najpotrebnije. Teški zimski uslovi i slaba vidljivost umanjili su učinak sovjetske artiljerijske pripreme dok su teško prohodne močvare i šumski teren onemogućavale kretanje tenkova i početni proboj pešadije. Sovjetski neuspeh posljedica je loše koordinacije pješadije i artiljerije, nedovoljne vazdušne podrške kao i nesposobnosti sovjetskih komandanata srednjeg ranga da do kraja iskoriste pogodnu situaciju.

Uprkos propasti Operacije Mars, Žukovljeva vojnička reputacija i dalje je uglavnom ostala netaknuta. U svojim memoarima, objavljenim nakon rata, Žukov je malo spominjao tu operaciju, nazvavši je tek akcijom za odvraćanje njemačke pažnje od borbi kod Staljingrada.

Za razliku od Operacije Mars, Operacija Uran, odnosno sovjetska ofanziva kod Staljingrada predstavljala je potpuni uspeh, uprkos činjenici da su za tu ofanzivu bile osigurane manje snage i da je imala sekundarno značenje u poređenju s prvom. Uspeh kod Staljingrada je istovremeno poslužio Moskvi za odvraćanje pažnje sa katastrofe kod Rževa. Skroman rezultat Operacije Mars je kao i većina sovjetskih poraza u Drugom svetskom ratu u sovjetskoj istoriografiji, bio zanemarivan i tek su nakon raspada Sovjetskog Saveza dokumenti o toj bici postali dostupni javnosti.