Википедија

Opština Varvarin

општина у Расинском округу у средишњој Србији

Opština Varvarin je opština u Rasinskom okrugu u središnjoj Srbiji. Središte opštine je grad Varvarin. Prema podacima sa poslednjeg popisa 2022. godine u opštini je živelo 14.217 stanovnika[1] (prema popisu iz 2011. bilo je 17.966 stanovnika).[2]

Opština Varvarin

Zgrada Opštinske uprave
Grb opštine Varvarin
Grb
Osnovni podaci
Država  Srbija
Upravni okrug Rasinski
Sedište Varvarin
Stanovništvo
Stanovništvo Pad 14.217 (2022)[1]
Geografske karakteristike
Površina 249 km2
Ostali podaci
Vremenska zona UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Predsednik opštine Violeta Lutovac Đurđević (SNS)
Poštanski broj 37260
Pozivni broj 037
Veb-sajt www.varvarin.ls.gov.rs
Opština Varvarin u Rasinskom okrugu

Geografske karakteristike uredi

Geografski položaj uredi

 
Pogled na Varvarin sa obale Morave

Teritorija opštine Varvarin zahvata najveći deo znatno prostranije regije Temnić, smeštene između Velikog i Zapadnog Pomoravlja. U užem smislu, njoj pripadaju južni i jugoistočni delovi planine Juhor, istočni obronci Gledićkih planina, te delovi aluvijalnih ravni na levim obalama Velike i Zapadne Morave. Gledano šire, međutim, ovaj prostor zahvata najjužniji deo Šumadije, južni deo gornjevelikomoravske kotline i krajnji istočni deo zapadnomoravske kotline. Iz ovakve teritorijalne pripadnosti navedenim geografskim celinama proističe centralna pozicija teritorije opštine Varvarin u odnosu na celokupan prostor Republike Srbije. U administrativno-regionalnoj podeli teritorije Srbije ova oština pripada Rasinskom okrugu.

Prostor koji pripada opštini Varvarin na istoku i jugoistoku skoro u potpunosti je omeđen prirodnim granicama — koritom Velike Morave (delom starim tokom) i Zapadne Morave (prema Ćićevcu). Ostali deo granice ima čisto administrativni karakter i deli ovu opštinu od susednih opština — Paraćina, Jagodine i Rekovca na severoistoku, severu i severozapadu, Trstenika na zapadu i Kruševca na jugu. Ovako prostorno definisana, teritorija opštine Varvarin zahvata površinu od 249 km², što čini 4,7% površine okruga kome pripada (5.336 km²). Prema popisu iz 2002. godine, na ovom prostoru živi 20.066 stanovnika (7,7% stanovnika okruga — 258.983 stanovnika), razmeštenih u 20 seoskih naselja i u gradu Varvarinu kao administrativnom, privrednom, obrazovnom, kulturnom, zdravstvenom i saobraćajnom centru opštine.

Reljef uredi

Po veličini teritorije i po broju stanovnika opština Varvarin spada u manje opštine Srbije, a po morfološkoj strukturi reljefa u manje složene. Veći deo teritorije ove opštine leži u dolinskoj ravni Velike Morave i njene pritoke Kalenićke reke, sa prosečnom nadmorskom visinom oko 140 m. Zapadni deo teritorije čini izdignutije pobrđe Temnića, a na severozapadnom i severnom delu teren se postepeno izdiže u blaže padine, pa u strmije planinske strane Juhora. Tako su na teritoriji ove opštine zastupljene tri morfološki i visinski različite prostorne celine, od kojih je dolinska ravan Velike Morave najprostranija, a planinski deo Juhora najmanji deo teritorije.

Na nastanak i oblikovanje ovakvog reljefa glavni uticaj imali su tektonski odnosi, rečna erozija i denudacija. Konstatovane su glavne rasedne poprečne linije dolinom zapadne Morave i Kalenićke reke i uzdužna rasedna linija na istočnim padinama Juhora. Prostrana dolinska ravan Velike Morave je ostatak dna neogenog jezera. U njemu su u postjezerskoj fazi usekle svoja korita Velika Morava i Kalenićka reka. Desna obala Morave je jače erodirana i snižena. Prirodni tok reke na ovom sektoru pun je meandara i mrtvaja koji su regulacijom reke pretežno isušeni, a uz korito je niska aluvijalna terasa. Zato je podloga aluviona rečnog korita različitog sastava, od šljunka, peska i muljevitih aluvijalnih sedimenata u mrtvajama. Glavni deo dolinskog dna neogenog jezera ostao je sa leve strane Morave, a iznad leve obale održala se vrlo očuvana terasa od Bošnjana do Obreža, prosečne visine oko 20 — 25 m, na jugu pa joj visina postepeno opada i iščezava neposredno na kraju atara Obreža, što je potvrda usecanja reke po dnu nekadašnjeg jezera. Podlogu ove dolinske ravni čine neogeni jezerski sedimenti sa peskovima i glinama na kojima su razvijena duboka i plodna zemljišta, pretežno sa smonicama.

Manji zapadni deo teritorije predstavljen je izdignutim niskim pobrđem Temnića. Ovo pobrđe zasečeno je na severnom delu klisurom Kalenićke reke i prirodno odvojeno od planinskog područja Juhora. Planina Juhor, kao i područje Temnića, predstavljaju ostatke stare gromadne Rodopske planinske mase, paleozojske starosti, pa su u geološkom sastavu najviše zastupljeni kristalasti škriljci, uglavnom gnajsevi, amfiboliti, peščari i ponegde kvarcni pesak i bentoliti. Zato su i oblici reljefa sa ovakvim geološkim sastavom manje razuđeni. U višim delovima tereni su zaobljenih vrhova i strmijih strana, a u nižim delovima pretežno zatalasani i malih nagiba. Otuda je i pobrđe Temnića blago raščlanjeno plitkim dolinama rečica i potoka, a između njih se izvijaju kose i prevoji, pa u celini područje ima oblik niske disecirane površi koja je nagnuta od severa ka jugu i postepeno prelazi u niže Temnićko polje. Ova površ predstavlja i krajnji jugoistočni obod Šumadije.

Na severozapadu, od klisure Kalenićke reke, i na severu opštine teren se, prvo postepeno, pa onda strmije izdiže u planinsko područje Juhora. Zahvata njegove južne i jugozapadne delove do temena planinskog bila (kota 734 m), pa zatim uzani pojas planinskog bila do najvišeg vrha planine — Veliki vetren (775 m). Pošto su ovo glavni i dominantni položaji ovog planinskog venca, sa njega se otvaraju i najbolji vidikovci ove planine, u odnosu na okruženje.

Na zaravnima i udolinama temnićke površi, pod uticajem podloge, hidroloških i klimatskih faktora formirana su dosta plodna zemljišta, uglavnom, tipa gajnjača, veoma pogodna za poljoprivredne kulture. Međutim, na planinskom području Juhora, zbog strmijih strana i jačeg spiranja,

Sastav Skupštine opštine Varvarin prema rezultatima izbora 2020.
20
7
5
3
20 7 5 3 
Od ukupno 35 mandata na pojedine partije otpada:

Zastupljena su osiromašena i plitka skeletoidna zemljišta, uglavnom pod šumskim biljnim pokrivačem.

Razlike u reljefu i sastavu zemljišta najviše su uticale na odlike vegetacije, a gustina naseljenosti i načini obrade zemljišta na stepen izmenjenosti flore i degradaciju pojedinih predela. U reljefu su izdiferencirana tri tipa predeonih morfoloških celina. To su:

  • Niska dolinska ravan Velike i Zapadne Morave, čiji je glavni deo na levoj strani Velike Morave i u donjem toku njene pritoke Kalenićke reke;
  • Prostrane, zatalasane i denivelisane zaravni Temnića (koji pripada ivičnom delu Šumadije) do 503 m nadmorske visine (iznad Male Kruševice). Područje je prema jugu nagnuto i postepeno prelazi u Temnićko polje. Ove zaravni su na severnom delu oivičene Kalenićkom rekom;
  • Severno od Kalenićke reke i sela Orašje i Izbenica uzdiže se treća i najmanja brdsko planinska celina južnog dela Juhora. Zahvata uži pojas izdignutog pobrđa, visine iznad 400 m i strmije planinske strane Juhora do njegovog razvršja (kota 734 m) i najvišeg vrha Veliki vetren (775 m).

Klima uredi

Na ovim prostorima Pomoravlja i Šumadije vlada kontinentalna umereno topla klima, sa prelaznim uticajima kotlinske — toplije i suvlje klime, kod koje su srednje januarske temperature ispod -1°C, a leta topla. U višim obodnim delovima klima je nešto svežija, leta manje topla, u avgustu i septembru suva, a zime hladnije sa negativnim prosečnim januarskim temperaturama.

S obzirom da u Varvarinu ne postoji meteorološka stanica, za sagledavanje klimatskih elemenata na teritoriji opštine korišćeni su podaci meteoroloških stanica u Ćupriji i Kruševcu, tako da oni imaju ulogu orijentacionih pokazatelja, sa približno jednakim vrednostima za teritorije sve tri opštine.

Srednje mesečne i srednja godišnja temperatura vazduha (Ćuprija i Kruševac)
Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godišnje
Ćuprija -0,8 0,8 5,6 11,7 16,8 20,1 22,2 21,4 17,4 11,9 6,6 1,8 11,3
Kruševac -1,0 0,8 5,8 11,5 16,4 20,0 22,0 21,4 17,4 11,7 6,7 1,8 11,2

Iz ove tabele vidi se da se srednje januarske temperature kreću do -1°C, što je pokazatelj umereno hladnih zima. Srednje mesečne temperature najviše su u julu i u avgustu — između 21 i 22°C, što pokazuje da su leta na ovom prostoru dosta topla.

Godišnje količine padavina su relativno male, oko 620 mm. To je odlika čitavog Pomoravlja i jugoistočnog dela Šumadije, kome pripada i teritorija ove opštine. Ovde je zastupljen kontinentalni pluviometrijski režim, sa najmanje padavina u zimskom periodu, odnosno u februaru i martu, a najviše u maju i junu (što se vidi iz naredne tabele). Mada je mala godišnja količina padavina, njihov mesečni raspored je povoljan za poljoprivredu, jer najviše padavina izluči se u prolećnim i letnjim mesecima, odnosno u periodu najintenzivnijeg vegetacionog ciklusa.

Srednja mesečna i srednja godišnja suma padavina (u mm)
Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godišnje
Ćuprija 42 35 37 53 83 68 56 47 46 53 48 51 619
Kruševac 41 35 37 54 82 74 59 46 40 56 55 47 626

S obzirom na male količine ukupnih padavina u zimskom periodu, male su i snežne padavine. Srednja maksimalna visina snežnog pokrivača iznosi oko 20 cm, ali je njegovo zadržavanje malo. Srednji godišnji broj dana sa snežnim pokrivačem od 10 cm kreće se od 20 do 40 dana, a visine od 30 cm ne zadržava se u proseku duže od 5 dana.

Vlažnost vazduha, kao i ostali klimatski elementi, može se pratiti posredno preko podataka sa meteoroloških stanica Ćuprije i Kruševca, mada su za Varvarin, s obzirom na otvorenost doline Velike Morave i položaj grada, merodavniji klimatski podaci za Ćupriju.

Srednja mesečna i srednja godišnja vlažnost vazduha (u%)
Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godišnje
Ćuprija 84 83 78 71 69 66 69 72 70 78 78 84 75
Kruševac 88 87 80 72 68 66 66 70 69 76 78 83 75

Kao što se iz prethodne tabele vidi, srednja godišnja vlažnost vazduha je dosta visoka i iznosi 75%, na šta ima uticaj dolinsko-kotlinski položaj ovih mesta. Istina, najveća vlažnost vazduha je u zimskim mesecima (83 — 84%), a najmanja u letnjim (66 — 70%), što je povoljno za letnji turizam, jer suvlji vazduh smanjuje letnju omorinu i čini ovaj prostor klimatski pogodnijim za turistički boravak u ovom periodu godine.

Oblačnost je, takođe, jedan od značajnijih klimatskih elemenata, jer utiče na nivo osunčanja, količinu padavina i kolebanje temperature. Izražava se u desetinama pokrivenosti neba.

Srednja mesečna i srednja godišnja oblačnost
Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar Godišnje
Ćuprija 7,1 8,4 7,5 6,2 5,1 4,3 3,9 3,7 3,8 5,7 4,4 6,9 5,6
Kruševac 7,4 8,5 7,9 7,0 7,9 4,5 3,8 4,4 3,8 6,0 7,9 7,1 5,8

Iz podataka izloženih u prethodnoj tabeli vidi se da je prosečna godišnja oblačnost 5,7 desetina, što predstavlja umerenu oblačnost. Međutim, godišnji tok oblačnosti vrlo je promenljiv, od visoke oblačnosti u zimskom periodu (7 — 8,4) do vrlo male oblačnosti od juna do septembra (3,7 — 4,3).

Hidrografija uredi

U hidrografskoj mreži opštine Varvarin glavni vodeni tokovi su Velika Morava, Zapadna Morava i Kalenićka reka, koja se uliva u Veliku Moravu u samom gradu. Od manjih rečnih tokova Zapadna Morava prima Vratarsku reku u koju se uliva Zalogovački potok, a Kalenićka reka prima Cerničku i Izbeničku reku. Velika Morava na ovom sektoru nema pritoka.

Zapadna Morava na svom graničnom delu od desetak kilometara, do sastava sa Južnom Moravom, ima odlike ravničarske reke niskih obala.

Srednji mesečni proticaji Zapadne i Velike Morave (m3/s)
Stanica Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Novembar Decembar
Varvarin 234 356 403 440 360 228 129 86 72 111 134 213
Jasika 113 177 193 193 186 105 77 44 38 54 81 103

Velika Morava, kao najveća nacionalna reka, čini vodoprivredni, energetski i rekreativno-turistički potencijal koji se malo koristi, a na ovom delu toka najmanje. Ona je već od sastava dveju Morava velika reka, širine korita oko 100 m, brza reka promenljivog proticaja i dosta bujičava, naročito u periodu velikih voda, krajem zime i u toku proleća. Kalenićka reka izvire sa Gledićkih planina na oko 900 m nadmorske visine. Duga je oko 37 km, a uliva se u Veliku Moravu kod Varvarina (na L30 m). Većim delom toka reka pripada ovoj opštini. Preseca površ Temnića i odvaja ga od padina Juhora, obrazujući klisurastu dolinu sve do Orašja, gde ulazi u dolinsku ravan Velike Morave. Do Orašja teče kao bistra, brza i bujičava reka velikog pada, a od Orašja postaje mirna reka. U donjem toku prima Cerničku reku sa Temnića i Izbeničku reku sa Juhora. Klisura Kalenićke reke obrasla je šumskom vegetacijom koja formira pejzažno lep ambijent. Ona je, međutim, reka malog proticaja vode, pa joj i srednji godišnji proticaj kod ušća iznosi oko 1 m/s, a najmanji je u avgustu i septembru.

Mineralna voda „SOKO“ uredi

U okviru hidrografskih objekata posebnu pažnju zavređuje pojava mineralne vode, poznata pod nazivom „Soko voda“. Naime, u ataru sela Orašje, neposredno ispod podnožja Juhora, nalazi se izvorište mineralne vode na nadmorskoj visini od 220 m. Po geološkom sastavu ovaj lokalitet je sastavljen od stena koje čine osnovnu geološku građu planinske mase Juhora, a to su stare paleozojske škriljaste stene gnajseva, mikašista, amfibolita, liskunovitih i sličnih stena. Izvorište mineralne vode u ovim stenama leži ispod glinovito-peskovitih kvartarnih naslaga debljine oko 10 m, a na kontaktu ovih stena sa neogenim naslagama moravske dolinske ravni. Utvrđeno je da kontaktnu zonu ovih različitih stena (škriljaca i neogena) presecaju rasedne linije različitih pravaca, tako da za ove rasede geolozi vezuju pojavu mineralne vode u Orašju, kao i u selu Svojnovu na istočnim padinama Juhora.

Ova voda svrstava se u grupu hladnih kalcijum-magnezijum-hidrokarbonatnih-ugljenokiselih mineralnih voda, temperature od 12-140C, ukupne mineralizacije 0,8 — 1,4 g/l i pH vrednosti od 6,08. Sadržaj CO2 u vodi iznosi 1,1 g/l, a sadržaj radioaktivnih elemenata je nizak. Počeci eksploatacije ove vode datiraju još od 1929. godine, tako da se ona smatra jednom od najstarijih mineralnih voda na teritoriji Srbije koja je flaširana i koja je dobila širu tržišnu upotrebu (korišćena je i na Dvoru u Beogradu). Još 1932. godine kralj Aleksandar I Karađorđević proglasio je ovu vodu za opšte korisnu lekovitu mineralnu vodu.

Voda se dobija iz kaptiranog bunara (lociran pored crkvenog dvorišta), ustaljenog kapaciteta oko 1 l/s. Međutim, na prostoru izvorišta, posle Drugog svetskog rata, dva puta su vršena istraživanja bušenjem više bušotina, od kojih su dve dublje (37 i 40 m). Zatim, početkom 90-ih godina izvedene su 3 duboke bušotine do 150, 200 i 300 m dubine, ali je izdašnost tih bušotina bila mala, od 0,1 do 0,3 l/s. To znači da treba računati sa postojećim kapacitetom od 1 l/s.

Analizom fizičko-hemijskog sastava vode, koju je izvršio 1997. godine Zavod za zaštitu zdravlja Srbije „Dr Milan Jovanović — Batut“ utrvrđeno je prisustvo sledećih elemenata (mereno u g/l vode): natrijuma 34,80, kalijuma 9,28, kalcijuma 159,18, magnezijuma 60,00, selena 0,0014, bikarbonata 579,00, hlorida 25,00, sulfata 134,00 i fluorida 0,80 g/l. Međutim, analizom lekovitih svojstava, koju je izvršio Medicinski fakultet u Beogradu — Institut za balneologiju, utvrđeno je da se ova voda može koristiti kao terapijsko sredstvo u lečenju sledećih hroničnih oboljenja: upale želuca i žučnih puteva, peska u mokraćnim putevima, stanja posle hirurškog odstranjenja kamena iz žučnih i mokraćnih puteva. Pored toga, veoma je efikasna u pogledu brze nadoknade tečnosti u organizmu i utoljavanja osećaja žeđi, zbog čega se preporučuje osoboma koje su izložene povećanim gubicima tečnosti, kao i onima koje se podvrgavaju kontrolisanim procedurama mršavljenja. Inače, može se koristiti bez ograničenja kao stona mineralna voda.

Ova mineralna voda i danas se flašira pod nazivom „Soko“ i prodaje kao stona osvežavajuća ugljenokisela voda, a delom se koristi i za proizvodnju gaziranih sokova. Distribuira se, uglavnom, na regionalnom tržištu.

Biljni i životinjski svet uredi

Na teritoriji opštine biljni i životinjski svet je vrlo izmenjen, degradiran i osiromašen vrstama. Tako stanje je posledica jakih antropogenih uticaja u prošlosti i sadašnjosti. Glavni faktori degradacionih uticaja su dosta velika i dugotrajna naseljenost teritorije i korišćenje poljoprivrednog zemljišta.

I pored značajnih geomorfoloških razlika izdvojenih predeonih celina, opština Varvarin je, u celini gledano, prvenstveno agrarna i gusto naseljena teritorija.

Prirodni biljni svet je, uglavnom, zamenjen poljoprivrednim kulturama, a preostali deo je osiromašen i degradiran. Time su, naravno, nestala ili poremećena i staništa nekih životinjskih vrsta koje najčešće migriraju, proređuju se ili nestaju sa takvih područja.

(1) Najgušća naseljenost stanovništva zastupljena je u nizijskom — ravničarskom delu Velike Morave i delimično Zapadne Morave. Na ovom, manjem, delu teritorije opštine nalazi se 10 većih seoskih naselja, zajedno sa gradom Varvarinom. U njima je nastanjeno oko 72% stanovništva opštine, a prirodna sredina je preoblikovana u poljoprivredno i građevinsko zemljište i utrine seoskih atara.

Samo se u uzanoj aluvijalnoj ravni Morave nalaze guste sastojine hidrofilnih šuma, topoljaka, vrbaka i niskog šiblja. Većinom su i isušeni meandri, posle regulacije Morave, pretvoreni u poljoprivredna zemljišta, oivičena bagremarima. Izuzetak je aluvijalni sektor uzvodno od Varvarina do sastava dveju reka, koji je obrastao ritskim šumama i predstavlja zeleni pojas Velike Morave, sa veštačkim jezerom na Moravištu. Na njemu je zastupljen i bogat ptičji svet.

(2) Predeo prostranih zatalasanih zaravni i platoa Temnića je deo niske Šumadijske plastike. Relativno je male naseljenosti sa 8 manjih i jednim većim seoskim naseljem (Zalogovac), a u tih devet sela živi oko 19,5% stanovništva opštine. Sela su razbijenog tipa, svako sa više zaseoka razmeštenih po prevojima pobrđa i u dolinskim proširenjima rečica i potoka. I u ovom predelu dominantno je učešće poljoprivrednih površina, ali je osetno povećano učešće šumskih površina. Ovde su poljoprivredne kulture raznovrsnije. Pored žitarica i povrća, u većoj meri je zastupljeno voćarstvo, zatim vinogradarstvo, a u novije vreme vrlo je popularno gajenje jagoda, kupina i malina zbog ekonomske rentabilnosti.

Šumske površine su razbijene u manje pojedinačne komplekse, enklave i grupe drveća, a održale su se na strmijim stranama potoka, na višim terenima iznad naselja i na istaknutim zaobljenim visovima i kosama većih nagiba. Najčešće su isprekidane proplancima sa livadama i pašnjacima, pa deluju mozaično i dekorativno. Ovo su, uglavnom, proređene i degradirane izdanačke šume — panjače koje obrazuju kserotermne zajednice hrasta sladuna i cera, uz značajno učešće jasena, graba, klena, lipe i posebno čestih bagremovih sastojina, gloga i raznih šibljaka. Prema tome, na ovom području najviše su zastupljene poljoprivredne kulture, koje su kombinovane sa voćnjacima i vinogradima. Autohtona flora i vegetacija fragmentarno je zastupljena mešovitim listopadnim hrastovo-grabovim degradiranim šumama, malim obimom livada i pašnjaka i sekundarnim sastojinama bagremara.

Ovako vegetacijski oblikovanom predelu, sa dominantnim udelom poljoprivrednih kultura, umerenom naseljenošću, osiromašenim i fragmentarno zastupljenim šumskim zajednicama i pašnjacima, prilagođen je i današnji životinjski svet. On je, takođe, proređen vrstama i osiromašen brojnošću populacija. Od lovnih vrsta najviše su zastupljeni: zec, lisica, jarebica, prepelica, fazan, srna i divlja svinja.

(3) U brdsko-planinskom delu opštini Varvarin pripada uzani pojas planinskog bila Juhora do najvišeg vrha (Veliki vetren, 775 m), južne i jugozapadne planinske strane koje postepeno prelaze u nisko pobrđe Izbenice na jugu i na atar Pajkovca, do Kalenićke reke na jugozapadu. Ovo područje je skoro nenaseljeno, a vegetacijski je bogato. S obzirom da je planina ostatak starog rodopskog kopna, sastavljena je od paleozojskih škriljaca, gnajseva, mikašista, amfibolita, peščara i drugih liskunovitih stena. Zato na njoj ima dosta površinskih voda u vidu pištalina, slabih izvora i potočića koji se sabiraju u veće potoke, pa su planinske strane izbrazdane duboko usečenim potocima i jarugama.

Primarna šumska vegetacija na Juhoru je hrastovo-grabova i bukova. Na planinskim razvršjima — visovima, prevojima i uvalama zastupljene su kompaktne visoke i bogate bukove šume, kroz koje su prosečeni lokalni javni i šumski putevi.

Na Juhoru se nalaze i već poznata izletišta Dobra voda i Đurđevo brdo, kao i veći broj izvora, od kojih su poznatiji: Zmajevica, Dobra voda, Nikolin kladenac, Hajdučki i Todorov kladenac.

Na planinskim stranama i padinama nižeg dela Juhora danas je zastupljena kserotermna vegetacija mešovitih šumskih zajednica, karakteristična za niskoplaninska područja Šumadije. Te zajednice ovde su floristički raznovrsne, ali su šume sečom i degradacionim procesima osiromašene, zapuštene i zašikarene. U njima preovlađuju izdanačke (panjače) hrastovo-cerove i hrastovo-grabove šumske zajednice, sa učešćem jasena, klena, bresta, lipe i jove oko potoka, a na vlažnijim delovima zastupljena je i bogata zeljasta i travna vegetacija. Na nižim delovima padina šumska vegetacija je još više degradirana i zašikarena, pa su u većem obimu zastupljene sastojine bagrema, gloga, šibljaka i osiromašenih pašnjaka.

Kao i na površima Temnića i na ovom delu teritorije zastupljene su, uglavnom, iste vrste divljači, s tim što su ovde češće divlje svinje i srna, jer su na Juhoru povoljniji prirodni stanišni uslovi za visoku divljač zbog kompaktnosti šumske vegetacije i manje izloženosti uznemiravanju.

Na teritoriji opštine Varvarin postoje dva lovišta — „Zelenik“ i „Juhor“. Lovište „Juhor“ prostire se na teritorijama opština koje dele ovu planinu, a njime gazduje JP „Srbijašume“. Lovištu „Zelenik“ pripada ostali deo teritorije ove opštine, sa izuzetkom naseljenih i drugih prostora koji se ne smatraju lovnim površinama. Ovo lovište ima ukupnu površinu od 23.470 ha, od čega 21.500 ha čini lovna površina. U okviru njega formiran je rezervat na površini od 4.700 ha (oko 20% ukupne površine lovišta). Najveći deo lovnoproduktivne površine pripada III bonitetnom razredu, što upućuje na zaključak da ovo lovište ima srednji nivo kvaliteta. Stanišni uslovi najviše pogoduju gajenju sledećih vrsta divljači: srna, zec, fazan i poljska jarebica. Međutim, na lovnoproduktivnim površinama prisutni su relativno povoljni prirodni i ekološki uslovi za egzistenciju i drugih vrsta interesantnih za lov, kao što su: divlja svinja, divlja plovka, divlja guska, prepelica i dr.

Istorija uredi

Na području opštine Varvarin bile su formirane ljudske zajednice još u vreme starčevačke kulture. O načinu sahranjivanja najstarijih stanovnika ovih krajeva zaključujemo na osnovu nekropole koja je otkrivena u selu Obrež. O Tribalima (Srbima) kao najstarijim stanovnicima na ovim prostorima pišu i helenski istoričari Herodot i Tukidit (5. v. p. n. e.).

U drugom veku Srbija je pripala Gornjoj Meziji, rimskoj provinciji. Na tragove Rimljana upućuje i naselje u selu Maskare na lokaciji Bedem, zatim temelji rimske građevine tipa villa rustica u naselju Bačina, rimski sud sa drškom ukrašen reljefom orla sa zmijom u kanxama pronađen u Bošnjanima, zatim ostave Rimskog novca u Varvarinu, oruđa, oružja, nožići, grivne, ostaci puteva … Za vreme Rimljana Morava je bila plovna sve do Niša, a od rimskog puta via militaris put je vodio u Italiju i Rim, od Paraćina preko Striže, Vidova, Morave kod Obreža, Varvarina, Jasike, Drenove i Medveđe.

U VII v. Sloveni naseljavaju ove prostore i priznaju Vizantijsku vlast.

U srednjem veku je Levač igrao važnu ulogu u životu srpske države. Kralj Milutin se nakon desetogodišnjeg ratovanja protiv Dragutina (1301—1311) na zemljištu današnjeg Orašja miri sa bratom i na mestu pomirenja podiže 1321. god. manastir.

Značaj Temnića  (Donji Levač) posebno je porastao kada je knez Lazar uzeo Kruševac za svoju prestonicu.

Putni pravac Kruševac-Jasika-Bošnjane-Maskare-Varvarin-Katun-Obrež-Potočac-Jovac-Jagodina dobio je na značaju kada je despot Stevan sa sedištem prešao u Beograd.

Putopisac Bertrandon de la Brokijer, vraćajući se 1433. god. sa putovanja po istoku, idući od Kruševca, prešao je na levu obalu, Zapadne Morave i zapisao da je naišao na veoma lep i dobro naseljen kraj.

U legendama se Temnić najčešće vezuje za kneza Lazara. O tome pored ostalog Felik Kanic piše: “Brežuljkasto zemljište na drugoj strani Kalenićke reke zove se Temnić, a svoje ime dobilo je prema predanju, tako što je knez Lazar, obilazeći svoje rudnike na visovima Juhora, video taj predeo obavijen gustom maglom i uzviknuo: – Ala je tamnić”…

Ime Varvarin pominje se prvi put u XV v. Godine 1473. za vreme Đurđa Brankovića, vojskovođa mađarskog kralja Stigmunda, Jovan Marsoni, dopreo je do Stalaća i Kruševca, razbio tursku vojsku, zapalio Kruševac i tursku flotilu kod Stalaća i povukao se na prostore oko Varvarina.

Naziv Varvarin pojavljuje se u Kočinoj Krajini sa zapisima sa kraja XVIII veka.

Selo Varvarin nastalo je sastavcima Zapdne i Južne Morave i pominje se u XVIII v. kao Bela Crkva sa 8 domova. Oto Ferdinad Dubislav plemeniti Pirh u svom delu “Putovanje po Srbiji godine 1829.”, opisuje mesto pored reke Morave sa imenom Varvarin, u kome su kuće pokrivene ćeremidom.

Godine 1824. podignuta je crkva, koju pominje Joakim Vujić kao Bela Crkva.

Početkom XIX v. u vreme Karađorđa, kneževina Srbija je bila podeljena u nahije. Varvarin i naselja oko Varvarina pripadali su Jagodinskoj nahiji, koja je bila podeljena na Gornji i Donji Levač.

Bune, ustanci i ratovi nisu mimoilazili ovaj kraj, građani Temnića učestvovali su u njima dajući svoj doprinos borbama za slobodu.

Obor knez Jevta iz Obreža vodio je svoje junake kroz mnoge borbe sa Turcima u Prvom srpskom ustanku. Sa svojom vojskom učestvuje i u boju na Deligradu 1806. godine. Njegovo junaštvo ostaje u narodnom sećanju o čemu svedoče stihovi Vukovog pevača guslara Rastka; Simo Milutinović Sarajlija peva o „levačkom knezu Jevti“ stavljajući ga među najznačajnije aktere bitke na Deligradu. Velika pobeda na Gramadi delo je Obor-kneza Jevte i njegovih junaka.

Mnogi Temnićani daju svoje živote za slobodu. U boju na Kamenici 1809. godine svojom hrabrošću naročito se ističe Stojan Milićević, sin Milića Tomića Kneza ražanjske nahije. Serdar i hajduk, neustrašivi junak Nikola Mandrda hrabro se borio protiv Turaka. Interesantan je podatak da je Mandrda je sam pravio puščani barut. Varvarinski vojvoda Stevan Kara junački gine pred zidinama Soko grada.

U istoriji Varvarina posebno mesto zauzima 1810. godina. Te godine je izvojevana jedna od najblistavijih pobeda Prvog srpskog ustanka. U borbi kod Varvarina udruženi Srbi i Rusi pobedili su 23. septembra tri puta brojniju tursku vojsku koju je predvodio turski vojskovođa Kuršid paša. Devet hiljada Srba i tri hiljade Rusa predvodio je pukovnik grof Josif Kornilovič Orurk. U to vreme 1810. god., na varvarinskom polju kod mesta “sastavci” odigrala se čuvena bitka izmeću Karađorđa i ruske vojske sa jedne strane i turske vojske koju je Kuršid paša pokrenuo sa juga i pošao na Srbiju. Srpsku vojsku je predvodio Stanoje Glavaš, a rusku vojsku grof Orurk. Pobedila je srpska vojska. Konačno oslobođenje nastupilo je posle II srpskog ustanka. Pod knez Milošem ovi krajevi-okrug Temnić, obuhvatao je sva sela Pomoravlja, Levač, teritoriju do Kragujevca. U Drugom srpskom ustanku Temnićane predvodi vojvoda Mileta Radojković koji je imao hrabrosti da nakon ustanka povede borbu protiv samovolje Miloša Obrenovića. Miloš se Milete bojao, tako da je pobuna okončana primirjem.

Kasnije je okrug Temnić podeljen na srezove Belički, Temnićki i Levački sa centrima u Jagodini za Belički srez, Varvarin za Temnićki i Rekovac za Levački srez.

Napredak čitave oblasti nastaje od vremena kada Varvarin postaje sresko mesto. Temnićki srez je imao 43 naselja i 22506 stanovnika. Jedna crkva opsluživala je 3751 stanovnika, a jedna škola dolazila je na 2250 žitelja. U to vreme Temnićki srez je imao 10 škola i 6 crkava.

Naselja su se intenzivno razvijala posle oslobađanja ovih krajeva od Turaka. Migracijom je stanovništvo iz južnih krajeva zemlje koja je bila pod Turcima, krčeći šume naseljavala ove oblasti.

Stanovništvo se isključivo bavilo poljoprivredom i stočarstvom. Zanati su se upražnjavali samo u domenu kućnih potreba. Sa razvojem naselja razvijale su se i druge potrebe, tako da su pored važnijih drumova (prema Jagodini i Kragujevcu) otvarane mehane sa štalama za konje, razne trgovine u kojima su se prodavale osnovne namirnice.

Varvarin je kao centar sreza dobio mnoge ustanove kao: sresku upravu, sud, nižu gimnaziju (4 razreda), poštu i dr.

Karakteristika naselja u oblasti Temnić je da su ona često raseljavana i novo formirana. Ova pomeranja vršena su iz više razloga. Velike poplave reka Velike i Zapadne Morave uticale su na preseljenja naselja na sigurnije prostore, ujedno Morave su često menjale svoj tok. Sva naselja u oblasti Temnić bila su na levoj obali reka, koje su činile istočnu granicu. Godine 1886. prilikom velike poplave, vode Velike Morave probile su novo korito i tom prilikom uništile staro selo Katun. Veći deo stanovnika sagradio je svoje domove na levoj obali reke, a mnogo manji broj ostao je u okviru starog sela. 1905. god. Staro selo sada na desnoj obali reke dobilo je naziv Donji Katun, a novoformirano selo na levoj obali Gornji Katun.

Ostala sela Bošnjane, Obrež kao i selo Varvarin pomerena su takođe zbog velikih poplava Morave.

U planinskom delu su pomerena mnoga naselja, ili su se formirala kao nova i to: Izbenica, Suvaja, Mala Kruševica, Srednji i Gornji Krčin i Marenovo.

U Balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu ratnicima Temnića komandovao je p. pukovnik Stojan Popović iz Selo Varvarina. U tim ratovima izginulo je preko dve hiljade Temnićana, o čemu svedoče dugi spiskovi izginulih na crkvenim pločama i spomenicima širom opštine. Moravska divizija je nosila slavu Temnića preko Albanije, Kajmakčalana i Bregalnice. Mnogobrojne humke Varvarinaca ostaju na Zejtinliku, Mačkovom kamenu… Četrdeset Varvarinaca je stiglo do Soluna, među njima kapetan Dolić iz Varvarina kome je u borbi sa Bugarima na Turskom Livađu sav šinjel izgoreo od kuršuma, Ljubisav Čabrić, konjički poručnik iz Varvarina i major Dušan Dodić iz Milutovca koji je na belom konju prvi ušao u Varvarin 1918. godine.

Privredni razvoj u međuratnom periodu ovog područja tekao je vrlo sporo. Stanovništvo se i dalje bavilo zemljoradnjom i stočarstvom na malim posedima.

Posleratni razvoj, posle Drugog svetskog rata, opštine Varvarin karakteriše demografski i privredni rast, što predstavlja rezultat spontanih pojedinačnih aktivnosti, naročito aktivnosti stanovništva da se otrgne od zaostalosti. U Varvarinu je izvršena koncentracija stanovništva, privrede i društvene delatnosti.

Proslavljeni operski pevač Miroslav Čangalović[3], koji se za vreme Drugog svetskog rata krio u Varvarinu i pevao u Varvarinskom horu, u nameri da se oduži za ukazano gostoprimstvo 1979. od svoje Sedmojulske nagrade poklonio je Narodnoj biblioteci u Varvarinu 250.000 dinara za nabavku knjiga.

Najznačajniji datum u novijoj istoriji Varvarina je 30. maj 1999. godine kada je u nedelju na dan verskog praznika Svete Trojice i velike nedeljne pijace, oko 13 h i nekoliko minuta, sa četiri projektila bombardovan most na Velikoj Moravi od vazdušnih snaga NATO pakta. Prilikom bombardovanja poginulo je 10 ljudi, 17 teško, a više desetina lakše ranjeno.

Kulturno-istorijski spomenici uredi

Na teritoriji opštine Varvarin, prema dosadašnjim istraživanjima, nema nepokretnih kulturnih dobara od međunarodnog i nacionalnog značaja, ali postoji veliki broj raznovrsnih kulturnih dobara regionalnog i lokalnog značaja. Ovi ostaci objekata graditeljske baštine na teritoriji opštine zastupljeni su iz svih istorijskih perioda — praistorije, antike, srednjeg veka i novog veka. Praistorijski period

  • Đerđelin — nekropola
  • Keltski grad na Juhoru[4]
  • Poljanka
  • Selište — praistorijsko naselje
  • Selište — nekropola
  • Gornji Katun — nekropola

Antički period uredi

  • Đerđelin — građevinski materijal iz rimskog perioda
  • Maskare — ostaci rimskog utvrđenja
  • Selište — ostaci rimske građevine

Srednji vek uredi

  • Bačina — srednjovekovni nadgrobni spomenici
  • Obronci Juhora iznad Pajkovca — ostaci srednjovekovnog utvrđenja
  • Crkva u Orašju
  • Videnovac kod Izbenice — ostaci građevine
  • Maskare — nekropola
  • Zalogovac — stari drum

Period 16 — 18. veka uredi

  • Groblja sa nadgrobnim spomenicima u Zalogovcu, Orašju i na Selištu

Period 19 — 20. veka uredi

  • Crkva Uspenja Sv. Bogorodice i groblje u Varvarinu
  • Crkva Sv Jovana u Orašju
  • Crkva Sv. Nikole u Bačini
  • Crkva Sv. Petke u Pajkovcu
  • Crkva Sv. Ilije u Obrežu
  • Crkva Sv. Bogorodice u Karanovcu (Donji Krčin)
  • Crkva u Parcanu
  • Kapela u Videnovcu kod Izbenice
  • Kneževa vodenica — objekat narodnog graditeljstva na Kalenićkoj reci kod Varvarina

Više spomenika i spomen obeležja, stavljeno je odlukama SO Varvarin u status zaštite:

  • Spomenik grofu Orurku (Selište, na ušću Zapadne i Južne Morave);
  • Spomenik Jovi Kursuli u Varvarinu;
  • Spomenici izginulim u ratovima 1912-1918. u Varvarinu i Selo Varvarinu, Maskaru, Bošnjanu i Donjem Katunu;
  • Spomenici izginulim u NOB 1941-1945. u Varvarinu i Selo Varvarinu, Donjem Katunu, Bačini, Orašju, Toljevcu, Karanovcu, Maloj Kruševici, Parcanu i Zalogovcu;
  • Spomenici izginulim u Prvom i Drugom svetskom ratu u Selo Varvarinu, Obrežu, Izbenici i Donjem Krčinu;
  • Spomen ploče u Varvarinu — grad, Maskarama, Bošnjanu, Donjem Katunu, Obrežu, Bačini, Orašju, Cernici, Donjem Krčinu, Gornjem Krčinu, Karanovcu i Zalogovcu;
  • Spomen česme u Obrežu, Karanovcu, Maloj Kruševici i Parcanu;
  • Zapis (hrast u Bošnjanu).

Za razliku od materijalne, tradicionalna duhovna etno-kultura na teritoriji opštine nešto je bolje očuvana, posebno u običajima i folkloru. U gradu Varvarinu se dvaput godišnje održavaju vašari — 12. jula (Petrovdan) i 28. avgusta (Velika Gospojina). Posebno je značajan avgustovski vašar, s obzirom da je istog dana slava manastira Kalenić i početak manifestacije „Prođoh Levač prođoh Šumadiju“.

Obrazovanje uredi

Srednja škola Varvarin uredi

Srednja škola u Varvarinu sa radom je počela 1965. godine u okiviru kruševačke Gimnazije. Od 1972. godine postaje samostalna pod nazivom Gimnazija Varvarin a školske 1977-1978. transformisana je u Obrazovni centar, kada je reformom školstva transformisana u Obrazovni centar i uvodi usmereno obrazovanje. Veliki broj transformacija tokom postojanja i rada Srednje škole Varvarin događale su se tokom godina. Od 24. septembra 1990. registrovana je kao Tehnička a od 1. septembra 2005. postaje mešovita škola i menja naziv u Srednja škola Vrvarin.

Od osnivanja, škola je u potpunosti ispunila ulogu svojim radom i zalaganjem profesora na obrazovanju, vaspitanju i osposobljenosti tehničara, gimazijalaca i radnika u više struka, zanimanja (bravara, metalostrugara, automehanuičara, izrađivača hemijskih proizvoda). Preko 5.000 učenika u ovoj školi steklo je srednje obrazovanje i uključilo aktivno u život i rad šire društvene zajednice na prostori bivše Jugoslavije i današnje Srbije.

Mnogi od bivših učenika Varvarinske Gimnazije, nastavili su školovanje na višim i visokim školama na svim univerzitetima u Jugoslaviji i Srbiji, završili ih uspešno i danas su poznati u javnom i privrednom životu i radu. Ovako uspešni bivši učenici, od kojih su mnogi i uspešni u samostalnim delatnostima, izrasli su u kvalietne i vredne ljude jer škola uvek imala sluh za ideje mladih i potrebe vremena u kojima su generacije pohađale školu, sa porebama i željama učenika, a koje su bile u skladu sa osnovnom vaspitno-obrazovnom funkcijom škole.

Za sve obrazovne profile i gimnaziju škola ima rešenje o verifikaciji, izdatu od Ministratsva prosvete, koja potvrđuje da potpuno ispunjava uslove za obavljenje obrazovne delatnosti u pogledu školskog prostora, opreme, nastavnih sredstava, broja radnika i dovoljnog broja učenika da ostvare nastavni plan i program.

Škola trenutno obrazuje učenike u 4 područna odeljenja rada, odnosno 4 obrazovnih profila i to :

  • Područje rada: Mašinstvo i obrada metala:

Mašinski tehničar motornih vozila

  • Područje rada : Ekonomija, pravo i administracija

Obrazovni profil : Ekonomski tehničar

  • Gimnazija smer: Prirodno-matematički
  • Područje rada: Hemija, nemetali i grafičarstvo

Obrazovni profil: Izrađivač hemijskih proizvoda

OŠ "Jovan Kursula", Varvarin uredi

Prema dostupnoj dokumentaciji kao privatna ustanova osnovna škola u Varvarinu osnovana je 1839. godine, da bi posle tri godine 1842. postala državna. Prema podacima iz 1851. godine imala je 77 učenika i to uglavnom muške dece, a početkom 20. veka, u predratnom periodu privredni život tadašnje Srbije i razvoj proizvodnje zahtevali su širenje školske mreže posle Drugog svetskog rata počelo se sa radom na poboljšanju kvaliteta rada u školi kroz uređenje školskog prostora i njegove opremljenosti.

U svom sastavu osnovna škola Jovan Kursula ima i dve četvororazredne škole u Gornjem i Donjem Katunu.

U Varvarinu osmogodišnja škola, odnosno prva osmoletka, izrasla je iz varvarinske Državne nepotpune gimnazije spajanjem, kao i u drugim mestima tadašnje Narodne Republike Srbije, sa Oosnovnom školom, odlukom Ministarstva prosvete izdatog 21. jula 1950. godine. Školske 1950-1951. godine od 1. do 4. razreda učenici su pohađali niže razrede osomoljetke a u starije razrede tada je upisano 273 učenika, u tada postojeća sedam razreda.

Pre početka rada Osmoletke u Varvarinu održan je masovni roditeljski sastanak posvećen roditeljima na kome je dnevni red bio „Autoritet roditeljski“ nakon čega su roditelji upoznati sa Parvilima o vladanju učenika i Parvilnikom o kažnjavanju istih, a objavljen je i izbor 6 predstavnika roditelja u Savet škole. Izabrani su : Mirko Blagojević iz varošice Varvarin, Živka Pavić iz sela Varvarin, Bora Aleksić iz Donjeg Katuna, Dušan Veselinović iz Gornjeg Katuna Branko Miletić iz Maskara i Dobrosav Petronijević iz Bošnjana.

Osnovna i srednja škola u Varvarinu nalaze se u istoj zgradi ali je zbog povećanja broja učenika 2018. godine nadograđen sprat na novom delu zgrade škola za koej je sredstva u iznosu oko 54 miliona dinara, obezbedili Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, čime je dobijeno još oko hiljadumetara kvadratnih dodatnog prostora za obe škole.

Školske 2020- 2021. godine Osnovnu školu Jovan Kursula u Varvarinu i četvororazrednim u Gornjem i Donjem Katunu pohađa 402 učenika u 22 odeljenja. Iz ove škole veliki broj bivših učenika postizao je vrhunske rezulate u daljem školovanju u srednjim školama ali i unuverzitetskim centrima Srbije. O nihovom uspehu gvoore i brojni rezultati postignuti na takmičenjima.

U malom pomoravskom naselju Varvarin, ali i u selima koja joj pripadaju, zalaganjem tadašnjih meštana koji su želeli da im deca budu pismena, svrše visoke škole, znanjem modernizuju poljoprivredu Temnićkog kraja, već dva veka brinu o obrazovanju mladih naraštaja u malim školama velikih ambicija, koje su i poput osnovne škole Jovan Kursula opredeljene da u svakom trenutku u rad unesu novine kako bi najbolje obrazovanje bilo dostupno učenicima, a kvalitet rada omogućilo nastavnicima u sredini u kojoj rade, odnosno Temićkom kraju i opštini Varvarin.

O tome svedoči i veliki broj uspešnih ljudi koji su prva slova naučili u školama temnićkog kraja od prvih škola pre dva veka do današnjih dana a s obzirom da poslednjih godina rukovodstvo opštine Varvarin dosta ulaže u kvalitet obrazovanja u smislu poboljšanja uslova za rad i narednih godina generacije koje trenutno pohađaju neku od osnovnih ili srednju školu u Varvarinu, svojim znanjem doprineće boljem životu građana Srbije i opštine Varvarin.

OŠ "Mirko Tomić", Obrež uredi

Školstvo u Obrežu pominje se u okviru izveštaja Jagodinskog sreza kao najopremljenija škola u to vreme, ali o tačnoj godini kada je počela sa radom do februara 2018. godine bilo je dosta polemika. Do tog datuma zvanično je osnovana školske 1857 – 1858 godine. Prema podacima Istorijskog arhiva Jagodina koji je i izdavač knjiga autora magistra Dobrivoja Jovanovića „Osnovne škole u Jagodinskom okrugu 1850. i 1851. do 1890. godine“, nalazi se podatak da je za učitelja u Obrežu 13. novembra 1842. godine postavljen Vule Jovanović iz Karanovca.

Deca su išla u bačinsku ili varvarinsku školu sve do 24. maja 1847. godine kada je za učitelja u Obrežu postavljen Pavle Popović koji je odmah obilazio domaćine kako bi upisali decu u školu. Iamo je ukupno trinaest učenika i to četiri u mlađoj kategoriji, šest srednjoj i tri starijoj. U Obrešku školu 1858. godine na mesto učitelja dolazi bogoslov iz Jasike Miladin Popović koji je imao 13 učenika.

Škola je sa radom počela u zgradi opštine, a zatim je podignuta školska zgrada sa dve učionice u kojoj se nastava održavala do 1937. godine, kada je završena nova školska zgrada čija je izgradnja počela 1931. godine. Ova zgrada imala je 6 učionica, 2 kancelarije, podrum, a za učitelja je izgrađen stan.

Posle 23. godine, 1960. dograđene su još tri učionice, a 1976.  kuhinja, trpezarija, magacinski prostor, kancelarija, sanitarni čvor i zbog povećanog broja dece dve učionice, tako da se i danas nastava odvija u dograđenoj školi iz 1937. godine, koja je poslednji put renovirana 2001. godine. Krajem 2019. godine na osnovu konkursa kod Kancelarije za javna ulaganja Vlade Srbije odobrena su sredstva za kompletnu rekonstrukciju i izgradnju Balon sale, ali je zbog koronavirusa odložena za naredni period.

Škola svoj dan obeležava 27. januara na dan srpskog Svetitelja i prosvetitelja Svetog Save, ali najveći problem i u ovoj školi je sve manji broj učenika. Školske 2016-2017. škola Mirko Tomić u Obrežu imala je 188 učenika, naredne 175, 2018-2019 170, 2019-2020. 162 i 2020-2021. 142 učenika.

OŠ "Sveti Sava", Bačina uredi

Bačina je jedno od retkih sela u kome su meštani još polovinom 19. veka osnovali školu. Prema letopisu, država je školu osnovala 1842. godine ali je u ovom mestu još od 1820. radila privatna osnovna škola, što je bio slučaj u malom broju gradova i većih sela u ondašnjoj Miloševoj Srbiji, što potvrđuje šest pisama tadašnjeg privatnog učitelja Dimitrija Stefanovića, koja se danas nalaze u Beogradu. Kada je Bačina dobila državnu školu u njoj su učili đaci iz okolnih sela: Toljevac, Potočac, Karanovac, marenovo, Pajkovac, Krčin i drugih okolnih sela.

Prva bačinska škola radila je u kući Žike Markovića, kasnije kod Evgenija Žikića, pa u opštinsku zgradu pod šindrom, pa ponovo se seli u Matinu bačvaru, koja se nalazila u blizini i sadašnje škole, dok 1870. godine nije sazidana nova škola sa četiri učionice i dve pomoćne prostorije, koja je za to vreme bila moderna. U to vreme školu su pohađala samo muška deca i to uglavnom bogatijih roditelja. Prvo žensko dete upisano u školu bila je Kosara Popović 1872. godine ali se ubrzo ispisala kada su se preselili za Beograd. U ovoj zgradi deca iz Bačine i okolnih mesta, znanje su sticala do 1970. godine kada je porušena i na njenom mestu sagrađena savremena fiskulturna sala.

Osnovna škola u Bačini do 31. januara 2006. godine nosila je ime bačinca ubijenog u Drugom svetskom ratu Dušana Gavrilovića kada menja ime u Sveti Sava. Škola je osmogodišnja, a područna odeljenja ima u selima Orašju, Cernici i Izbenici.

Nakon 50 godina 2019-2020. godine škola je kompletno rekonstruisana. Potrebno je još, kako bi učenici putem novih tehnologija sticali nova znanja a nastavnici imali najbolje uslove rada, opremiti školu novim nameštajem i savremenom tehnikom.

Na dan škole svakog 27. januara organizuju se pesnička druženja i to je tradicija s obzirom da je školska biblioteka do požara 15. maja 2020. godine imala preko 400 naslova dečjeg programa, ali i vredne enciklopedije.

U školi Sveti Sava u Bačini školske 2020-2021. godine obrazuje se 165 učenika, od kojih su 22 u područnim odeljenjima u Orašju i Izbenici. nažalost ove godine ugašeno je područno odeljenje Cernici.

OŠ "Dragi Makić", Bošnjane uredi

Od 1861. godine pa do 1888. deca iz Bošnjana osnovno školsko znanje sticala su u školi u Maskaru da bi na Zboru meštana sela Bošnjane 1888. godine, odlučeno da se tadašnjem Ministarstvu prosvete i crkvenih dela, uputi molba i dozvoli otvaranje škole u Bošnjanu sa obrazloženjem da se broj đaka u oba sela znatno povećao i da je potreban još jedan učitelj.

Preko Načelstva, tada okruga Jagodinskog i sreza Temnićkog, pomenuto ministarstvo je naložilo da se odredi lekar i inženjer koji će pregledati privatnu kuću Miloša Stevanovića, koja je u to vreme imala nešto više prostora od drugih domaćinstava, radi rešavanja pitanja privremenog objekta za rad škole. Kuća koja je kao i druge u selu bila čakmara, prema nalazima određenih i poslatih stručnjaka, bila je udobna i vidna učionica koja može da posluži za školu duže vreme. Nezadovoljan ažurnošću Ministarstva prosvete, tadašnji kmet sela Milan Mišković, u ime svih seljana, ponovo se obratio molbom 20. septembra 1888. godine, da ministar pošalje učitelja.

Već 1. oktobra iste godine, odobreno je otvaranje škole, a 16. oktobra stigla je i učiteljica, koja je radila sa decom upisanom u sva četiri razreda. Tačnih podataka o broju upisanih učenika za tu godinu nema. Prema poznatim podacima 42-je pohađalo je školu u Maskaru i da je sa upisanima u prvi razred bilo 50 učenika, ali nema podataka da li su među njima bile i devojčice. Za to vreme školski odbor je radio na proračunima za izgradnju nove škole, koja je tokom leta i stavljena pod krov. Zgrada je bila od tvrdog materijala, imala je dve učionice u koje je moglo da stane po 24 učenika a izgrađena su i dva stana za učitelje. Početkom školske 1889-1890. posle upisa prvaka školu je pohađalo 70 učenika. Zgrada je podignuta u sredini sela na malom uzvišenju. Tokom Balkanskih i Prvog svetskog rata škola nije radila, a zgrada je pretrpela velika oštećenja. Rad je obnovljen posle oslobođenja ali sa manjim brojem učenika nego na osnivanju 1888. godine.

Nakon Drugog svetskog rada 1956-1957. godine prešlo se u tadašnjoj Jugoslaviji na obavezno osmogodišnje obrazovanje a Narodni odbor Opštine Varvarin dao je saglasnost da škola u Bošnjanu preraste u osmogodišnju što je dovelo do problema sa prostorom tako da se deo dece seli u Dom kulture a drugi ostaje u staroj školskoj zgradi što dovodi i do problema sa nastavnim kadrom.

U aprilu 1971. godine završeni su i unutrašnji radovi na novoj školskoj zgradi sa osam učionica i namenskim prostorijama u suterenu škole a zvanično počinje sa radom 9. maja koji je i danas Dan škole. U novim prostorijama i danas nastava se izvodi u specijalizovanim učionicama i kabinetima. Na prvom spratu izvodi se nastava za učenike nižih razreda. U prizemlju su specijalizovane učionice za srpski i ruski jezik, matematiku, istoriju, geografiju, likovno i muzičko vaspitanje. U suterenu su učionice za biologiju i hemiju i poznavanje prirode, radionica za opšte-tehničko i učionica za fiziku kao i kancelarije. Zbog nedostatka prostora za fizičko vaspitanje u zgradi stare škole adaptirana je jedna prostorija. Škola Dragi Makić ima i istureno odeljenje četvorogodišnje škole u Maskaru.

Tokom godina dodata je zgrada sa mokrim čvorom, urađeno centralno grejanje a u okvuru škole izgrađen je i savremeni poligon koji se koristi za školske aktivnosti ali i rekreaciju meštana sela Bošnjane.

OŠ "Heroj Mirko Tomić", Donji Krčin uredi

Škola u Donjem Krčinu počela je sa radom 1864. godine i to u privatnoj zgradi Todora Veljkovića, gde je nastavu držao učitelj Mita Miletić sve do 1876. godine, kada je sazidana današnja stara školska zgrada. Škola je radila sve do 1915. godine kada su Austrijanci zapalili školsku zgradu i arhivu škole. Aprila 1967. godine napravljena je nova montažna zgrada koja se koristi i danas.

OŠ “Heroj Mirko Tomić“ iz Donjeg Krčina u svom sastavu ima još jednu osmorazrednu školu u Zalogovcu i šest četvororazrednih škola. Škole pohađaju učenici iz devet mesnih zajednica. Sve škole od 2004. godine imaju sanitarni čvor u sklopu zgrade, a polovina i centralno grejanje. Matična škola je renovirana 2004. godine, kada je dograđen sanitarni čvor, urađena fasada sa izolacijom i uvedeno centralno grejanje. Kompletna rekonstrukcija iste zgrade urađena je 2019. godine. U izdvojenom osmorazrednom odeljenju u Zalogovcu, kao i ostalim izdvojenim odeljenjima, takođe je uloženo dosta materijalnih sredstava za centralno grejanje, sanitarne čvorove i PVC stolariju.

Školu trenutno pohađa 162 učenika u 19 odeljenja. Godine 1987. školu su pohađala 640 učenika, godine 2000. 330 učenika. Škola je u poslednjih deset godina doživela veliki napredak u vaspitno-obrazovnom procesu, što pokazuju rezultati na Završnim ispitima učenika osmog razreda, kao i na takmičenjima učenika iz skoro svih predmeta. Nekoliko godina zaredom rezultati na Završnom ispitu su među najboljima, ili najbolji, na nivou Rasinskog okruga.

Svake godine 10-15 učenika učesnici su državnih prvenstava, odakle se često vrate sa nagradama i pohvalama. Škola je dala i dva državna prvaka – Dušana Milutinovića u atletici i Uroša Panića iz Tehničkog obrazovanja.

Školu u Donjem Krčinu pohađali su mnogi svršeni doktori medicine: Milanka Vasić, Dragoslav Arsić, Marija Milošević, Nemanja Arsić, Suzana Maksimović, profesor Zlata Veljković, ekonomisti, novinar TANJUG-a Miroslav Milanović… Selo koje je dalo predsednika opštine Varvarin Ljubu Vasića.

List Politika je 1964. godine objavio članak pod nazivom “Selo intelektualaca“. Selo koje je za vreme Drugog svetskog rata skrivalo Jevreje, a među njima i Rebeku Tajtacek, po kome je dugo bila poznata ulica u Kruševcu Rebekino sokače, današnja Kumanovska ulica.

Politika uredi

Predsednici opštine Varvarin uredi

  1. Mija Stanković (SKJ) - 1957—1965;
  2. Dragi Simić (SKJ) - 1965—1966;
  3. Čedomir Simić (SKJ) - 1966—1970;
  4. Ljubomir Vasić (SKJ) - 1970—1974;
  5. Mile Stanković (SKJ) - 1974—1978;
  6. Živojin Jovanović (SKJ) - 1978—1982;
  7. Miroslav Mišković (SKJ) - 1982—1986;
  8. Milija Milanović (SKJ) - 1986—1990;
  9. Dragan Jovanović (SKJ) - 1990—1991;
  10. Ratomir Vasić (SPS) - 1991—1996;
  11. Dragan Čabrić (SPS) - 1996 - 2000;
  12. Zoran Milenković (SPO) - 2000 - 2016;
  13. Vojkan Pavić (SNS) - 2016 - 2020;
  14. Violeta Lutovac Đurđević (SNS) - 2020 -

Manifestacije uredi

Kulturno-umetničke manifestacije uredi

"Temnićki natpis"

"Temnićki natpis” jedna je od najdugotrajnijih manifestacija i zaštitni znak temnićkog kraja. Inicijativa je pokrenuta je 1995. godine od strane književnika Toplice Simića, Brativoja Markovića, Borislava Radosavljevića, Nikodija Spasića i Đorđa Petkovića. Ovo je manifestacija koju danas organizuje Opštinska biblioteka Varvarin, poznata i kao "Kulturno leto".

Manifestacija “Temnićki natpis” se vremenom razvila u jedinstven koncept vezan za Varvarin koji okuplja likovne, književne i muzičke sadržaje. Kao takav postoji više od dve decenije i tokom trajanja organizuju se likovne kolonije, književne večeri i literarni konkursi, promocije i različiti kulturno-umetnički programi na letnjoj sceni u centru varoši.

"Međuokružna smotra folklornih ansambala Rasinskog, Raškog, Moravičkog, Pomoravskog, Šumadijskog i Nišavskog okruga" - Orašje

Prva subota u junu - Međuokružna smotra seoskih folklornih ansambala 6 okruga – Rasinskog, Moravičkog, Raškog - od 2019. godine Pomoravskog, Šumadijskog, i od 2020. godine i Nišavskog okruga. Organizator manifestacije je KUD “Vuk Karadžić” iz Orašja i Mesna zajednica Orašje, a pokrovitelj Opština Varvarin. KUD “Vuk Karadžić” osnovano je 1952. godine i taj podatak čini ga najstarijim društvom u opštini Varvarin.

Takmičenje se održava već 16 godina na letnjoj pozornici u Orašju, u dvorištu Doma kulture. Program je takmičarskog karaktera, ali počinje revijalnim defileom svih učesnika. Takmičare ocenjuje žiri koji čine predstavnik Saveza amatera Srbije, etnolog i druga stručna lica, koja proglašavaju pobednika smotre. Najbolje plasirani odlaze na finalnu republičku smotru folklora u selu Kličevac kod Požarevca.

"Susreti sela opštine Varvarin"

mart - jun - "Susreti sela opštine Varvarin" su trajnija manifestacija opštine Varvarin, koja ima višedecenijsku tradiciju. Njen format se kroz vreme menjao, masovnost odziva mesnih zajednica, scenski programi i broj učesnika na sceni. I dalje je ovo manifestacija koja okuplja najmasovniji broj učesnika i jedna od svetlijih tačaka kada je kulturno-umetnički život Srbije u pitanju.

Najkonstantniji učesnici manifestacije su mesne zajednice Selo Varvarin, Orašje, Bačina, Obrež, Bošnjane, Gornji Katun i Donji Katun, Maskare i Zalogovac, a nekih ranijih godina deo manifestacije bile su i mesne zajednice Toljevac, Donji Krčin i Izbenica. Više predstavnika opštine Varvarin, kao pobednici manifestacije, osvajali su nagrade i priznanja na regionalnim i republičkim smotrama.

"Na izvoru kraj kisele vode" - Orašje

Prva subota u februaru - “Na izvoru kraj kisele vode” je najstarija manifestacija temnićkog kraja koja se svake godine održava u mesnoj zajednici Orašje. Tradicionalno se održava svake godine oko Svetog Save, u organizaciji mesne zajednice Orašje, KUD “Vuk Karadžić” iz Orašja i Opštine Varvarin.

Manifestacija predstavlja takmičenje pevača amatera, koji nisu afirmisani i nemaju muzička izdanja. Program je takmičarskog karaktera, takmičare ocenjuje stručni žiri koji na kraju proglašava pobednika. U revijalnom delu programa učestvuje uvek KUD “Vuk Karadžić”. Manifestacija je više puta nagrađivana od strane Opštine, Okruga i Republike kao najstarija manifestacija ovog tipa u Srbiji.

"Povedi kolo delijo" - Bačina

19. septembar - Sabor Preobraženja Gospodnjeg pod nazivom „Povedi kolo delijo“ je manifestacija koja se tradicionalno organizuje u Bačini od 2009.godine. Organizatori manifestacije su mesna zajednica Bačina i KUD “Dejan Miletić” iz Bačine, koje ima tradiciju pola veka postojanja (pod raznim imenima), pod pokroviteljstvom Opštine Varvarin.

Program manifestacije je revijalnog karaktera. U njemu učestvuje kulturno-umetničko društvo iz Bačine kao domaćin, i ansambli iz opštine i regiona koji nastupaju kao gosti manifestacije. Ona se tradicionalno održava 19. septembra na platou ispred Doma kulture u Bačini, kada se slavi Preobraženje, što je i seoska bogomolja.

"Moravske večeri" - Varvarin

27. i 28. avgust - “Moravske večeri” su dvodnevni etno-festival koji je takođe obeležio deceniju koja je skoro za nama, uz 10 jubilarnih izdanja. Kulturno-umetničkom i muzičkom delu programa manifestacije prethodi takmičenje sportskih ribolovaca na Moravi, kao i žurka za mlade. Finale programa “Moravskih večeri” predstavljaju nastupi kulturno-umetničkih društava i poznatih izvođača narodne muzike.

Manifestacija se tradicionalno organizuje krajem avgusta, uoči Velikogospojinskog vašara u Varvarinu. Svake godine je okupljala veliki broj ljubitelja folklora, izvorne muzike i harmonike. Organizatori manifestacije su mesne zajednice Grad Varvarin i Selo Varvarin. O atraktivnosti iste govori da se našla kao deo emisije “Sa Tamarom u akciji”, koja promoviše najinteresantnije sadržaje lokalne zajednice.

"Dani Dragića Joksimovića" - Bačina

17. jul - “Dani Dragića Joksimovića” su naučni skup koji se održava u Bačini, odakle je ovaj advokat rodom, i gde je osnovao prvu biblioteku u Temniću. Dragić Joksimović je danas zapamćen kao advokat koji je na sudskom procesu branio generala Dražu Mihailovića. On jeste pripadao Demokratskoj stranci do Drugog svetskog rata, i ta ubeđenja zadržao, ali je zbog ovoga pao u nemilost komunističke vlasti.

Na skupu učestvuju eminentni istoričari iz Srbije, a tom prilikom se predstavljaju različite publikacije, pre svega tematski zbornik koji se odnosi na Temnić. Ova manifestacija se održava od 2002.godine, bliži se svom jubilarnom 20-om okupljanju. Organizuje se u saradnji mesne zajednice Bačina, Opštinske biblioteke Varvarin i Opštine Varvarin, a domaćin je osnovna škola “Sveti Sava” u Bačini.

Privredno-turističke manifestacije uredi

"ETNO FESTIVAL" - Varvarin

22. septembar - “Etno festival” u Varvarinu je jedan od najznačajnijih kulturnih događaja sadašnje decenije. U jesen 2019. godine organizovan je 10. jubilarni Etno festival, u organizaciji Opštine Varvarin, koji je doneo i najmasovniji odziv, kao i najširu lepezu sadržaja. U vreme trajanja festivala varoš dobija sajamski karakter, dekorisana je brojnim štandovima izlagača i učesnika, ispunjena velikim brojem izvođača i posetilaca smotre.

Kategorije su brojne i raznovrsne, mogu da budu takmičarskog i revijalnog karaktera. Neke od njih su za najlepši ručni rad, originalni vez, najukusniju domaću trpezu, najlepši srpski sto, najbolju domaću zimnicu, domaći specijalitet sarmu, najslađe torte i kolače, najbolj apića, nagolju srpsku rakiju, stare zanate i druge kategorije. Na kraju manifestacije se proglašava sveukupni pobednik festivala.

"Toljevačka kupusijada" - Toljevac

septembar - “Toljevačka Kupusijada” je manifestacija u organizaciji Udruženja građana “Disićeva tradicija Toljevac”, mesne zajednice Toljevac i pod pokroviteljstvom Opštine Varvarin. Tokom svoja dva prethodna izdanja okupila je preko 40 ekipa iz okolnih sela i gradova, ali i iz Severne Makedonije, Bugarske, Italije, Republike Srpske.

Glavni cilj ove manifestacije je očuvanje tradicije Temnićkog kraja, oživljavanje srpskog sela, kao i promocija prirodnih lepota i turističkih potencijala Gornjeg Temnića i ovog dela Šumadije. Naravno, isto kao i druženje i okupljanje, što joj daje posebnu notu. Program je takmičarskog karakera, uz prisustvo brojnih ekipa, uz prateći program u revijalnom delu, vokalne soliste i likovnu koloniju.

"Zlatna lisica Zelenika" - Pajkovac

februar - "Zlatna lisica Zelenika" je manifestacija u organizaciji Lovačkog udruženja “Juhor” iz Varvarina. Od 2016. godine početkom februara meseca, prvo u lovištu ovog udruženja u Bačini, a zatim od 2019. godine u Pajkovcu, organizuje se lov gde lovci iz Srbije, ali i iz okolnih zemalja, love divljeg vepra i predatore.

Za učesnike ove manifestacije svake godine se obezbeđuju pehari i medalje, kao i tradicionalna lovačka zabava.

"Džemijada" - Obrež

jun - Prva džemijada održana je 2019.godine u Obrežu, pod imenom “Džemijada 2019”. Nažalost 2020. godine KOVID situacija sprečila je da se odmah ponovi. Organizator obreške “Džemijade” je Udruženje žena “Juhorske vile”, uz podršku Mesne zajednice Obrež, Opštine Varvarin, i KUD “Kolo” iz Obreža. Kulturno-umetničko društvo je bilo zaduženo za revijalni deo programa manifestacije.

Manifestacija je bila održana u dvorištu OŠ “Mirko Tomić” u Obrežu. Za sve učesnike “Džemijade” pripremljen je materijal za pravljenje džema kao i svo posuđe, zahvaljujući velikom odazivu sponzora koji su podržali manifestaciju. Pripremljene su i odgovarajuće nagrade, pošto je takmičarskog karaktera. Džem je prodavan po simboličnoj ceni, a sav prihod doniran u humanitarne svrhe.

"Dani berbe grožđa" - Bačina

oktobar - “Dani berbe grožđa” su manifestacija koja je nastala kao proizvod uspešne saradnje Udruženja žena “Lada” i vinarije “Bačina vino”. Ove godine je održana po drugi put, uprkos aktuelnoj situaciji, uz prisustvo mnogobrojnih gostiju iz sveta privrede i kulture našeg kraja. Prisutni su bili i gosti iz Švedske, kao i pomoćnik ambasadora Švedske u Beogradu Anet Jorgensen.

Priređuju se različite radionice, ove godine u okviru projekta ”Korak po korak u susret budućnosti našeg kraja”. Cilj manifestacije je da upozna posetioce sa lepotom i mogućnostima za privredni i turistički napredak ovog kraja. Pored toga i da saznaju koja su najbolja vina i tehnologije za njihovu proizvodnju. Za kulturno umetnički deo programa zadužena su kulturno-umetnička društva.

"Dani obrednog hleba" - Varvarin

decembar - “Dani obrednog hleba” su manifestacija kojom se svečano otvara Novogodišnji vašar. Prvo izdanje je organizovano u prostorijama Opštinske biblioteke Varvarin, a već sledeće u holu Hale sportova SC “Temnić”, zbog masovnosti učesnika. Deo programa su pekarski proizvodi, slavski kolači, svi obredni hlebovi, cvetni, novogodišnji i božićni aranžmani, kao i radovi slikara naivaca.

Učesnici mogu da predstavljaju različite proizvode, počev od hleba, slavskih kolača i poslastica, kao i rukotvorina karakterističnih za novogodišnju i slavsku trpezu. Od drugog izdanja manifestacija ima i takmičarski deo, koji prati stručni žiri i dodeljuje nagrade. Za organizaciju manifestacije od 2017.godine je zadužena Opština Varvarin, a za kulturni deo programa učenici Srednje škole Varvarin.

Sportsko-rekreativne manifestacije uredi

"Veliki novogodišnji turnir u malom fudbalu - futsalu" - Varvarin

decembar - "Veliki novogodišnji turnir u malom fudbalu – futsalu", poznat i kao “Petoparac” organizuje Sportski centar “Temnić”. Turnir se već nekoliko godina održava u seniorskoj, veteranskoj, kadetskoj i pionirskoj konkurenciji. Počinje krajem novembra i završava se u vreme novogodišnjih praznika.

Organizuje se pod pokroviteljstvom Opštine Varvarin, u Hali sportova u Varvarinu. Na ovoj sportskoj manifestaciji učestvuju brojne ekipe iz varvarinskog, kruševačkog i paraćinskog kraja. Budući da je takmičarskog karaktera, na kraju turnira se najboljim ekipama i pojedincima dodeljuju nagrade.

Memorijalni turnir "Dragan Tomašević" - Varvarin

januar - Memorijalni turnir “Dragan Tomašević” nosi ime policajca koji je pre dve decenije, 8. januara 1999. godine, izgubio život na Kosovu i Metohiji. Turnir se već devet godina svakog januara održava u Hali sportova SC “Temnić”, u organizaciji Policijske stanice Varvarin.

Turnir okuplja brojne ekipe pripadnika policije, pre svega iz Rasinskog okruga. Pored ekipe domaćina iz PS Varvarin, na turniru učestvuju i ekipe PS Aleksandrovac, PS Brus, PS Trstenik, PS Ćićevac, Policijske uprave Kruševac, Policijske ispostave Kruševac i drugih stanica.

"Obreško sportsko leto" - Obrež

avgust - Turnir u malom fudbalu pod nazivom “Obreško sportsko leto” organizuje se tokom avgusta na sporstkim terenima u mesnoj zajednici Obrež. Učestvuju brojne ekipe sa teritorije opštine Varvarin i okolnih mesnih zajednica paraćinske opštine, a takmiče se u kategorijama pionira, kadeta i seniorskoj.

Memorijalni šahovski turnir "Dušan Kostić - Koča" - Varvarin

Memorijalni šahovski turnir pod nazivom “Dušan Kostić - Koča” je po prvi put održan u prostorijama Hale sportova SC “Temnić” 2019.godine. Šahovski klub “Temnić” inače često uzima učešće na raznim takmičenjima i turnirima, a u organizaciji Opštine Varvarin održava se i Božićni šahovski turnir.

Naseljena mesta uredi

U opštini Varvarin ima 21 naselje, od toga jedno gradsko

i 20 seoskih:

Demografija uredi

Demografija[5]
Godina Stanovnika
1948. 26.088
1953. 26.744
1961. 26.423
1971. 26.143
1981. 25.779
1991. 23.821 21.917
2002. 20.122 23.326
2011. 17.966

Gradovi pobratimi uredi

Poznati Varvarinci uredi


Reference uredi

  1. ^ a b „Konačni rezultati popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022. (knjiga 1, nacionalna pripadnost opštine i gradovi)”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 9. 7. 2023. 
  2. ^ „Uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011.” (PDF). Beograd: Republički zavod za statistiku. 2014. 
  3. ^ „www.glas-javnosti.co.yu”. arhiva.glas-javnosti.rs. Pristupljeno 2019-03-01. 
  4. ^ „Stounhendž na Juhoru”. www.novosti.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2019-03-01. 
  5. ^ Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003, podaci po naseljima. Podgorica: Republički zavod za statistiku. septembar 2005. COBISS-ID 8764176. 

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Општина_Варварин&oldid=27517201”