Osmatračnica srpske vrhovne komande na Kajmakčalanu
Osmatračnica Vrhovne komande srpske vojske na Solunskom frontu nalazi se na jugoistočnom uglu Pionirskog parka, okrenuta prema Bulevaru kralja Aleksandra.
Srpska vojska, u Prvom svetskom ratu, posle prelaska preko Albanije, gde je desetkovana, se posle izvesnog vremena oporavila i zauzela svoj deo južnog fronta koji je išao i preko planine Kajmakčalan u Makedoniji. Na vrhu ove planine se nalazila i osmatračnica srpske vrhovne komande.
Uvod uredi
Posle proboja južnog fronta i munjevitog prodora srpske vojske u Srbiju uz sadejstvo sa francuskom konjicom i briljantnog povraćaja okupiranih teritorija, srpska vrhovna komanda je odlučila da se osmatračnica prenese u Srbiju.
Osmatračnica je, volovskim kolima, po lošim putevima, prevežena i ponovo rekonstruisana u parku u okolini dvora tj. u današnjem Pionirskom parku 1928. godine. Nalazi se, u najstrožem centru Beograda, preko puta Narodne skupštine Republike Srbije.
Uz istočnu stranu osmatračnice postavljen je 1988. godine, povodom proslave sedamdesetogodišnjice proboja Solunskog fronta, podzid od tesanika, na kojem su u tri reda aplicirane bronzane plakete, sa likovima francuskih i srpskih vojskovođa: u gornjem redu - maršal F. d'Eperey i vojvoda Radomir Putnik, u srednjem redu - general Tranie, general P. Henrys i vojvoda Živojin Mišić; u donjem redu - general M. Živković, general Ž. Pavlović, general Gambetta, general Gui Llaumat, admiral E. Guepratte, vojvoda Stepa Stepanović, vojvoda Petar Bojović i general Jurišić-Šturm. Plakete sa likovima kralja Petra I i Aleksandra I Karađorđevića postavljene su 1994. godine. Plakete je izradio vajar Ljubiša Mančić 1988-94. godine.
Istorijat prostora Pionirskog parka uredi
Prostor na kojem je formiran Dvorski kompleks na Terazijama[1], sve do četrdesetih godina 19. veka, predstavljao je pusto i močvarno zemljište obraslo trskom. Čitav prostor današnjeg Pionirskog parka, zajedno sa Devojačkim parkom, između ulica Kralja Milana i Kraljice Natalije, kupio je krajem tridesetih godina 19. veka, Stojan Simić, jedan od najuticajnijih ljudi Kneževine Srbije, vođa ustavobraniteljskog režima i predsednik Državnog saveta. Simić je isušio močvare, nasuo i izravnao teren, i na neparnoj strani današnje ulice Kralja Milana podigao kuću u periodu 1840—1842. godine, koja je kasnije dobila naziv Stari konak. Otkup ovog zdanja sa okolnom baštom za potrebe smeštanja dvora kneza Aleksandra Karađorđevića 1842/43. godine označio je nastajanje prvog dvorskog kompleksa u Beogradu. Sastavni deo dvorskog kompleksa predstavlja i dvorska bašta, čiji se nastanak i razvoj vezuju za sredinu 19. veka i podizanje Starog konaka, koji je već prilikom izgradnje bio okružen manjim brojem šumskog drveća zatečenih iz ranijih perioda. Kultivisanju dvorske bašte i njenom pretvaranju u reprezentativnije uređen „vernakularni vrt“ posvetila je pažnju već kneginja Persida, supruga kneza Aleksandra Karađorđevića. U okviru transformacije prestoničkog dvorskog kompleksa u poslednjim decenijama 19. veka, zalaganjem kralja Milana Obrenovića nastavljeno je uređenje bašte sađenjem egzota lišćara, od kojih su neki sačuvani do danas. Na način uređenja bašte velikog uticaja imala je funkcija dvorskog vrtlara, koju je devedesetih godina 19. veka, obavljao Johan Šnajder, hortikulturni stručnjak iz Austrije. O samoj bašti nije sačuvano mnogo podataka. Deo bašte koja se pružala od Starog dvora ulicom Dragoslava Jovanovića, Bulevarom kralja Aleksandra i ulicom Kneza Miloša do starog Ministarstva vojske, bio je ograđen zidanom ogradom visine preko 3m. Ulazi su bili prema Bulevaru kralja Aleksandra i prema ulici Dragoslava Jovanovića. Jedna stražara nalazila se na samom uglu Bulevara kralja Aleksandra i ulice Kneza Miloša, a ostale pored svake kapije. Ograda je bila od metalnih šipki koje su, do izgradnje Starog dvora i postavljanja nove metalne ograde sa bogatijim kapijama, bile pozlaćene. Trijumfalni izgled sa istaknutom plastičnom dekoracijom i heraldičkim znamenjem, kapije su dobile najverovatnije završetkom izgradnje Novog dvora i parternim uređenjem dvorske bašte sa fontanom između dvorova.
Prilikom uređenja bašte prvi put u Srbiji primenjen je engleski pejzažni – slobodni stil uslovljen postojećom vegetacijom na tom prostoru, a kasnije francuski – geometrijski stil posebno primenjen na prostoru između dva dvora. Dvorska bašta bila je podeljena na „vrt“, okrenut ka ulici Kralja Milana koji je činio reprezentativni deo dvorske celine, i na „park“ u zadnjem delu ograđen zidanom ogradom. U središnjem delu parka nalazio se bazen sa skulpturom nage devojke sa krčagom u ruci, skulpturom uvezenom iz Beča koja i danas postoji. Iza Starog konaka u bašti, osim drveća iz Srbije (hrast, lipa, javor...), zasađene su i neke strane vrste lišćara (crni orah, gledičija, kelreuterija, paulovnija, katalpa, košćela...), od kojih po neki primerak i danas postoji. Pretpostavlja se da većina sačuvanog drveća potiče iz Pančićeve botaničke bašte Početkom 20. veka, formirani su četinari stubastog oblika, verovatno tuje i srebrne smrče oko ulaza u konak, i gust zasad četinara prema dvoru, a rušenjem Starog konaka 1904. godine površina vrta je znatno uvećana. Zasad u bašti vremenom se veoma razvio tako da je danas ovaj deo parka bogat najznačajnijom i nastarijom vegetacijom. Sve do Drugog svetskog rata prostor dvorskog kompleksa na Terazijama bio je ograđen. Rekonstrukcijom koja je sprovedena nakon Drugog svetskog rata nekadašnji dvorski kompleks zamišljen je kao upravno državno i republičko središte. U tom cilju uklonjeni su ograda oko kompleksa, zgrada dvorske straže i niz pomoćnih objekata. Jedan od najznačajnijih poduhvata ove rekonstrukcije bilo je orijentisanje nekadašnjeg dvorskog kompleksa ka zgradi Narodne skupštine, čime je ostvarena ideja o formiranju reprezentativnog upravnog centra. Preuređenje dvorske bašte otpočelo je prema projektu arhitekte Aleksandra Đorđevića, a završeno po rešenju inženjera šumarstva Vladete Đorđevića. Nekadašnja dvorska bašta tada je dobila današnji naziv Pionirski park. Današnji prostor Pionirskog parka, koji po poreklu pripada tipu rezidencijalnih parkova, sastoji se iz tri dela koji se koncepcijski razlikuju: parkovski deo prema Bulevaru kralja Aleksandra, uređen u slobodnom stilu, površina između dvorova sa fontanom, i zelena površina ispred Starog dvora.
Osmatračnica srpske vojske sa Solunskog fronta uredi
Piramidalna forma od rustično obrađenog kamenja u Pionirskom parku u Beogradu, po široko rasprostranjenom uverenju predstavlja repliku kajmakčalanske osmatračnice srpske vojske sa Solunskog fronta[2], odnosno osmatračnice Vrhovne komande Srpske vojske sa Solunskog fronta, koja se nalazila na Jelaku, na Moglenskim planinama, sa koje su regent Aleksandar Karađorđević kao vrhovni komandant i Živojin Mišić i članovi njegovog štaba, na dan proboja Solunskog fronta, 15. septembra 1918. godine posmatrali tok borbe. Navodno je preneta u Beograd 1928. godine. Takođe postoje drugi navodi, koji ovaj objekat identifikuju kao imitaciju pećine Grotto, izgrađenoj za vreme vladavine kralja Milana Obrenovića, koja je služila je u dekorativne svrhe. Treći navodi govore da je objekat izgrađena kao vidikovac, nakon Prvog svetskog rata, u vreme vladavine kralja Aleksandra.
Podatak o postojanju Osmatračnice srpske vojske sa Solunskog fronta[1], u Pionirskom parku u Beogradu pojavljuje se u dnevnom listu Politika, od 5. novembra 1983. godine. U pomenutom tekstu, autor dr Milorad Tešić iznosi navode sa kojima se uglavnom i danas operiše. Profesor Tešić je takođe u dopisu Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture kao izvor naveo da je tokom 1935. godine, slušao predavanja iz „Istorije ratova“ na kojima je pukovnik Jeremija Stanojević izneo podatak da je „osmatračnica Vrhovne komande srpske vojske na Jelaku ubrzo nakon kraja Prvog svetskog rata preneta u Beograd“ i dalje da je tokom služenja, kao oficir, u Gardi od 1936. do 1941. godine od starijih oficira – ratnika čuo taj podatak. Pre pomenutog teksta dr Milorada Tešića postojalo je usmeno predanje da je predmetni objekat romantičarska parkovska građevina, a još 1980. godine se o njemu piše kao o parkovskoj dekoraciji (tekst inž. V. Đorđevića u časopisu Arhitektura-urbanizam, br. 59 iz 1980. godine). Nastojeći da razjasni poreklo ovog objekta, u cilju iznalaženja dokumentovane građe vezane za osmatračnicu, od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda tokom 1988—89. godine izvršena su obimna istraživanja.