Panonsko more
Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
Panonsko more je vodeno prostranstvo koje je postojalo na prostoru Panonske nizije oko 30 miliona godina, a nestalo je pre oko 600.000 godina. Zahvatalo je prostor između Alpa na zapadu i Dinarida na jugu i Karpata i Rodopida na istoku i jugoistoku. Panonsko more bilo je zaliv Paratetisa, koji je činio deo velikog praokeana Tetisa.
| Panonsko more | |
|---|---|
 | |
 Prostiranje mora tokom miocena | |
| Zemlje basena |  Mađarska Slovačka Slovenija Rumunija Srbija Hrvatska Bosna i Hercegovina Ukrajina Češka Austrija |
| Nastanak | miocen do pliocena |
| Maks. dužina | ~800 km |
| Maks. širina | ~600 km |
| Površina | ~200.000 km2 |
| Maks. dubina | ~1.000 m |
| Vodena površina na Vikimedijinoj ostavi | |
Postanak i granice uredi
U oligocenu pre oko 34 miliona godina došlo je do formiranja Panonskog basena, tj, do njegovog spuštanja. U miocenu u njega prodire voda iz okeana Tetisa. Tetis je na severu preko Bečkog i Ronskog basena bio povezan sa Paratetisom, a na jugu ta veza ostvarena je preko Transegejske brazde. Od miocena do levanta Panonsko more prošlo je kroz pet faza postojanja i tri stadijuma — morskog, jezerskog i barskog. Ovo vodeno prostranstvo prekrivalo je prostor današnje severne i istočne Hrvatske, severni deo Bosne i Hercegovine (Posavina, Semberija i tuzlanska kotlina), zatim severoistočne delove Slovenije (Prekomurje), istočne delove Austrije, zapad Slovačke, krajnji jug Češke skoro celu Mađarsku, zapad Rumunije, dio Zakarpatske Ukrajine i značajan deo Srbije (Vojvodina, Šumadija, Pomoravlje).
Osnovne odlike uredi
Potvrde o slatkoj vodi su sedimentni konglomerati, peščari, lapori i krečnjaci u kojima su nađeni slatkovodni fosili školjaka kongerija, mali ostrakodi i listovi kopnenih biljaka. More je u ostacima peščara ostavio ramenonošca Terebratural-a i glavonošca Aturia, dok su u laporima nađene foraminifere.
U badenu kada postoji plitko i toplo more, rasli su koralni grebeni i crvene alge Lithothamnium, a u zoni jakih valova živeli su školjkaši debelih ljuštura poput Pectena, Ostrea i Chlamys, i veliki ježevi Clypeaster koje možemo naći u biogenom krečnom sedimentu litavcu, koji se kao građevinski materijal vadio u srednjem veku. U dubljem moru živeli su školjkaši tankih nežnih ljuštura kao Amussium denudatum i Solenomya doderleini.
Faze postojanja uredi
Mediteran uredi
Početkom miocena more se proširilo na istočne krajeve Srbije, ali je bilo plitko. U to vreme Avala i Kosmaj su spojeni i činili su poluostrvo. Voda je u Šumadiji prodrla do Aranđelovca i linije Bukulja—Venčac, na zapadu do Drine i Jadra, a na istoku do Donjeg Milanovca i Petrovca. Iz ovog perioda su naslage uglja iz Mlavskog basena. Nađeno je mnoštvo fosilnih riba, fosilne kosti usatog kita, kosti sirena (morskih krava), zubi morskih pasa.
Sarmat uredi
U ovom razdoblju prekida se veza između Panonskog mora i Tetisa u Moravskoj. Šumadijske planine se blago spuštaju tako da voda nadire sve do Kruševca, a Avala i Kosmaj postaju ostrva. U okolini Beograda talože se naslage krečnjaka. Ugalj iz Kruševačkog basena datira iz ovog perioda. Na kopnu su rasla stabla čije je lišće nošeno vetrom dospelo u more, te je nađeno fosilizovano u laporima. Razvijene su uobičajene vrste drveća hrast, vrba, bukva, ali i mediteransko bilje kao što su lovor, fikus, cimetovac. To ukazuje na topliju klimu nego što je danas.
Panon uredi
U panonu (kraj miocena) dolazi do prekida veze između Panonskog i Vlaško-pontijskog mora u Đerdapu. Uzrok tome bilo je intenzivno izdizanje Karpata. Kao posledica ovakvih promena voda sa severa nadire sve do Niša i Aleksinca, a dubine dostiži i 850 m. More ostaje na jugu preko Kumanovsko-preševske povije u vezi sa Egejskim morem, a preko Kačaničke klisure „komunicira“ sa Kosovskim i Metohijskim jezerom. Period pre oko 11-8 miliona godina karakteriše i značajan gubitak saliniteta, pa je vrlo malo sarmatskih vrsta preživelo. Pojavile su se nove, poput puževa Limnaea extensa i Gyraulus praeponticus.
Pont uredi
Početkom pliocena (pont) uspostavlja se ponovo veza u Đerdapu, nivo vode se snižava, a protok kroz klisuru raste. More se lagano povlači iz Šumadije pa se formiraju Moravski i Kolubarski zaliv. U Vojvodini u dubokim depresijama (do 1000 m) akumulira se pesak (nafta). Bogate naslage uglja u Kostolačkom i Kolubarskom basenu datiraju iz ovog perioda. Panonsko more ušlo je u „jezerski stadijum“. Usled promene nivoa i smanjenja površine nastaju neke nove vrste živog sveta — puževi s naduvanim zadnjim zavojem (Limnaea, Boskovicia, Lytostoma, Valenciennesia), sitni pužić Micreomelania, novi rodovi rebrastih školjki (Limnocardium, Paradacna, Pteradacna, Didacna) i dr. Obale su nastanjivali srodnici praslonova „dinoteriji“, hraneći se lišćem raznolikog drveća. O tome svedoči zub praslona, kojeg je nakon uginuća životinje možda potok doneo u jezerski mulj. Pripadao je vrsti Dinotherium giganteum.
Levant uredi
Levantska faza predstavlja poslednji period postojanja Panonskog mora, koje u ovom razdoblju evoluira iz „jezerskog“ u „barski stadijum“. Voda se zadržala samo u dubokim depresijama, a ostatak je oticao dolinom Pradunava preko Đerdapske klisure. Pre oko 600 hiljada godina i nakon 30 miliona godina postojanja Panonsko more najzad nestaje, formira se savremena hidrografska mreža u kojoj dominira tok Dunava i njegove pritoke.
Postmorska faza uredi
U kvartaru (2 miliona godina do danas) se ulazi u ledeno doba, odnosno naizmenična topla i hladna razdoblja. Poslednje zaleđivanje u tom nizu bio je glacijal virm koji je trajao oko sto hiljada godina. Pre 43 hiljade godina na ovom području je živeo neandertalac koji se isteravši medvede uselio u njihove pećine. Kritična vremenska tačka za ljudsku civilizaciju je prestanak Ledenog doba (oko 11.000 do 10.000. p. n. e.), kad su mogli ostaci mora odn. jezera da iscure u Crno more. Nedugo posle toga već imamo kulturu Lepenskog vira (počinje oko 8.000. p. n. e.) koja se formira na obalama Dunava u Đerdapu. Iako neki naučnici osporavaju biološku i kulturnu vezu Lepenaca i Vinčanaca, možda je baš razlog tome bilo izlivanje poslednjih ostataka Panonskog mora. Na to bi moglo ukazivati i debljina kulturnog sloja Vinče od 14 m. Paralelan događaj ovom bilo bi otvaranje Bosforskog moreuza na Crnom moru.
Literatura uredi
- Rodić D. i Pavlović M. (1994): Geografija Jugoslavije 1, Savremena administracija, Beograd
- Dragan Rodić, Geografija za I ili III razred srednje škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1995.
Vidi još uredi
Spoljašnje veze uredi
- Mapa Panonskog mora (na mađarskom)
- Mapa Panonskog mora - Rekonstruisano u visokoj rezoluciji (na engleskom)