Parazitologija
Parazitologija je nauka koja izučava parazite i njihov parazitski život. Naziv je izvedena od grčkih reči para - pored (onaj koji sedi uz nekoga) i sitos – hrana...ili onaj ko se hrani na tuđi račun. U tom smislu parazitologija se bavi proučavanjem građe parazita, ekonomske štete koja nastaje delovanjem parazita, načina i metoda borbe protiv parazita i uzajamnih bioloških odnosa između parazita i domaćina. U zavisnosti od toga gde paraziti žive parazitologija se deli na: medicinsku, veterinarsku i poljoprivrednu parazitologiju. Predmet izučavanja medicinske parazitologije su sve vrste parazita koje izazivaju oboljenja kod ljudi, veterinarske sve vrste parazita koje izazivaju oboljenja kod domaćih i divljih životinja i poljoprivredne sve vrste parazita koje izazivaju bolesti biljaka.[1]
Istorijat uredi
.jpg)
Ljudska evolucija i parazitske infekcije kroz istoriju čovečanstva (što je utvrđeno izučavanjem humanog genoma i porekla ljudske rase), kretale su se „ruku pod ruku”.[2] Negde, pre oko 150.000 godina Homo sapiens, koji se pojavio u istočnoj Africi,[3] počeo je sve više da migrira širom sveta, verovatno u više talasa,[4] i do pre 15.000. godine p. n. e. ili na kraju ledenog doba nastanio skoro celu Zemlju, donoseći sa sobom i parazite, iz svoje prapostojbine ili ona prikupljanje od drugih na tom putu. Nasleđene osobine parazita stekli smo od naših predaka, primata u Africi, a parazite od životinja sa kojima smo dolazili u kontakt tokom naše evolucije, migracije i poljoprivredne proizvodnje. Razvoj naselja i gradova omogućio je prenos infekcije među ljudima, a otvaranje trgovačkih puteva rezultovao je sve većim širenjem parazitskih infekcija. Trgovina robljem, koja je cvetala tri i po veka (počev od oko 1500 godine), donela je nove parazite u Novi svet iz Starog sveta.[5]
U novije vreme, širenje virusa humane imunodeficijencije HIV-a i AIDS-a i imunosupresija povezana sa ovim bolestima, sve više utiče na pojavu jednog broja novih oportunističkih parazitskih infekcija širom sveta.[6] To govori da se ljudska evolucija i parazitske infekcije i dalje kreću „ruku ruku”.
Prvi pisani podaci o infekcijama izazvanim parazitima potiču iz „zlatnog” perioda egipatske medicine od 3000. do 400. p. n. e., a posebno iz Ebersovog papirusa otkrivenog u Tebi 1500. godine.[7] Mnogo kasnije nastali su detaljniji opisi raznih bolesti koje su mogle biti uzrokovane parazitima. Među tim opisima posebno se ističu oni navedeni u spisima grčkih lekara između 800. do 300. p. n. e., kao što su sabrana dela Hipokrata (Corpus Hippocratorum), ali i oni u spisima lekara iz drugih civilizacija, uključujući i one koji potiču iz Kine od 3000. do 300. p. n. e, Indije od 2500. do 200. p. n. e, Rima od 700. p. n. e. do 400. nove ere, i Arapskog carstva iz druge polovine prvog milenijuma.[8] Precizniji opisi nastali u drugoj polovini prvog milenijuma, otkriveni su u važnim medicinskim radovima arapskih lekara, naročito Razesa (850—923).[9] i Avicene (980—1037),[10] Oni sadrže veliki broj dosta pouzdanih informacija o bolestima najverovatnije uzrokovanih parazitima.
Kroz viševekovnu istoriju proučavanjem, parazita bavile su se mnoge discipline, primarno one koje spadaju u zoologiju. Mnoge razvijene vrste parazita ostale se gotovo nepoznate i nerazumljive sve dok nije pronađen mikroskop, sredinom 17. veka.
Kako se paraziti međusobno razlikuju (isto kao i nosioci tih parazita), parazitologija se bavila proučavanjem u zavisnosti od vrste nosioca, pa se može i zaključiti da su zapravo proučavaoci određene životinjske ili botaničke vrste bili parazitolozi raznih struka a ne samo „univerzalni” lekari. Takođe određeni naučnici bili su zainteresovani samo za izučavanje evolucije pojedinih vrsta, drugi za štete koje one izazivaju itd. To je uticalo da parazitologija kroz istoriju razvije veći broj grana.
Belgijski biolog i paleontolog P.J. van Beneden (1809—1894) jedan je od pionira u oblasti proučavanja crevne parazitologije. On je proučio životni ciklus okruglih glista i veliki broj drugih grupa parazita. Eksperimentalna parazitologija nastala je polovinom 19. veka, kada su nastala otkrića čitavog niza parazita uzročnika parazitarnih oboljenja kod ljudi, životinja i biljaka.
Mnogo godina kasnije, dokazano je da su mravi, muve, komarci i drugi zglavkari prenosioci nekih od uzročnika parazitarnih zaraznih bolesti ljudi i životinja.
Osnovni pojmovi uredi
Parazitizam uredi
Jedan od mnogih oblika uzajamnih odnosa među živim bićima (životinjama, ljudima i biljkama) je parazitizam. I parazitolozima je nemoguće da precizno definišu pojam parazit i parazitizam, jer su načini kako dva organizma vode neku vrstu zajedničkog života toliko raznovrsni da je teško postaviti granicu gde on počinje i gde završava. Na to umnogome utiče evolucija živih bića zbog koje su ona podložna brojnim promenama, a kod parazita ta promenljivost oblika i sposobnost prilagođavanja raznim uslovima života posebno je izražena.
Od mnogobrojnih, najprikladnija i najadekvatnija definicija parazitizma (zooparazitizma) je:
Parazitizam je biološka asocijacija u kojoj se jedna vrsta održava na drugoj živeći trajno ili povremeno na njenim članovima, ili u njima iskorišćavajući njihovu životnu energiju, remeteći njihove fiziološke procese, ali po pravilu, ne dovodeći do njihove smrti.[1]
Parazit uredi
Najprikladnija i najadekvatnija definicija parazita (zooparazita), životinja koje žive na račun druge vrste je:
Parazit je onaj član u paru međusobno povezanih vrsta koje u svom održanju zavise od najmanje jednog gena druge vrste.
- Osnovne karakteristike parazita
- Paraziti vrše specijalne uticaje na organizme u kojima parazitiraju, jer u njima luče razne sekrete i druge materije (pljuvačka, ekskreti, različiti toksini, fermenti itd).
- Paraziti (zooparaziti) su životinje koje žive na račun individua druge vrste, životinjske, ljudske ili biljne
- Biološki i ekološki usko su vezani za vrstu u kojoj parazitiraju na duži ili kraći period svog životnog ciklusa.
- Paraziti se hrane telesnim sokovima, tkivima ili svarenom hranom svog domaćina koju je on pripremio za sopstvenu ishranu.
- Specifično svojstvo parazita je da za svoju ishranu koriste domaćina višekratno i na duži vremenski period i za razliku od grabljivica (predatora), koji svoj plen napadaju i uništavaju odmah, organizmi napadnute parazitima, svog domaćina, „uništavaju” u sprezi parazit-domaćin, nakon kraće ili duže „borbe” koja se može štetno završiti po jednog ili drugog partnera.
- Parazit u širem i užem smislu
- Paraziti u širem smislu - su svi mikroorganizmi koji žive na račun čoveka (svi patogeni mikroorganizmi).
- Paraziti u užem smislu - su jednoćelijski eukariotski mikroorganizmi i višećelijski eukarioti koji žive i/ili su metabolički zavisni od višeg organizma (domaćina).
Oblasti koje proučava parazitologija uredi
Parazitologija se bavi proučavanjem:
- Bioloških uzajamnih odnosa između parazita i njihovih domaćina
- Štete koju paraziti pričinjavaju domaćinu
- Načina i metoda borbe protiv parazita
Podela parazitologije uredi
Prema domaćinu uredi
Prema tome da li paraziti parazitiraju na čoveku, životinji ili bilju, parazitologija se deli na:
- Opštu parazitologiju
Opštom parazitologijom se bavi biologija, ekologija i evolucija.
- Medicinsku parazitologiju
Predmet izučavanja medicinske parazitologije su sve vrste parazita koje izazivaju oboljenja kod ljudi. Ova oblast se bavi i pronalaženjem efikasnih mera za borbu protiv parazita, za njihovo suzbijanje i sprečavanje njihove pojave i širenja, kod ljudi.
- Veterinarsku parazitologiju
Predmet izučavanja veterinarske parazitologije su sve vrste parazita koje izazivaju oboljenja domaćih i divljih životinja. Ova oblast se bavi i pronalaženjem efikasnih mera za borbu protiv parazita, za njihovo suzbijanje i sprečavanje njihove pojave i širenja, kod domaćih i divljih životinja.
- Poljoprivrednu parazitologiju
Predmet izučavanja poljoprivredne parazitologije su sve vrste parazita koje izazivaju oboljenja kod biljaka. Ova oblast se bavi i pronalaženjem efikasnih mera za borbu protiv parazita, za njihovo suzbijanje i sprečavanje njihove pojave i širenja, kod biljaka.
Prema prirodi parazita uredi
Prema prirodi parazita, parazitologija se u širem smislu deli na fitoparazitologiju i zooparazitologiju. U svakodnevnoj nastavnoj praksi uobičajeno je da se zooparazitologija kao nastavni predmet naziva parazitologija.[1]
- Fitoparazitologija
Ova oblast parazitologije proučava fitoparazite ili parazite biljnog porekla (bakterije, virusi, rikecije, gljivice).
- Zooparazitologija
Ova oblast parazitologije proučava zooparazite ili parazite životinjskog porekla (protozoe, helminti, artropode). U okviru zooparazitologije razvile su se posebne naučne grane:
- Helmintologija - koja proučava parazite, predstavnike tipova Plathelmintes, Nemathelmintes i Akantocefales koji spadaju u zajedničku grupu Helmintes (Helminthes) – parazitski crvi (Vermes-Vermes).
- Protozoologija - koja proučava parazitske protozoe.
- Arahnologija - koja proučava Arahnoide
- Entomologija koja proučava insekte.
Prema oblasti istraživanja uredi
- Paleoparazitologija
Kao posebna oblast parazitologije nastala je paleoparazitologija, naučna disciplina, koja se bavi izučavanjem istorije parazitskih infekcija na osnovu arheoloških artefakata,[11] i u njima sačuvanim jajima crevnih glista ili cista protozoa u koprolitima (okamenjenim ili isušenim fekalnijama),[12] ili u prirodno ili veštački očuvanim telima (mumijama...).[13][14]
Rasprostranjenost parazita u prirodi uredi
Parazitizam je jako raširen u prirodi. Parazitski način života vode predstavnici 20 različitih klasa životinjskog sveta.
Parazitski način života mnogo je zastupljen kod više od 300 dosada opisanih protozoa.
Među helmintima parazitizam je razvijen kod predstavnika 13 klasa. Najveći broj vrsta parazita nalazi se među trematodama i nematodama (oko 3.000 u svakoj klasi), nešto manje među cestodama (oko 1.500), a najmanji kod akantocefala (oko 400).
Među životinjama tipa artropoda najviše parazita pripada klasi insekta (više od 3.000 vrsta).
Svaka vrsta životinja ima manji ili veći broj vrsta parazita. Tako je npr. kod konja ustanovljeno više od 200 vrsta parazita, dok je kod domaće kokoške ustanovljeno preko 30 vrsta protozoa, preko 100 helminata i preko 70 vrsta artropoda.
Čovek je domaćin za veći broj vrsta helminata (pljosnatih i oblih crva), protozoa i artropoda.
Sistematika parazita uredi
Prema zoološkoj klasifikaciji, kao i na osnovu morfoloških i bioloških osobina, svi paraziti su razvrstani u sedam osnovnih tipova ili kola. Svaki tip se zatim deli na klase, klase se dele na redove, redovi na familije, familije na rodove, a rodovi na vrste. Sve navedene grupe se mogu podeliti na podgrupe, npr. podfamilije, podrodove, podvrste itd. Od sedam osnovnih tipova parazita u veterinarskoj parazitologiji proučavaju se predstavnici sledećih pet tipova:
| Tip parazita | Slika | Opis |
|---|---|---|
| Protozoa (Protozoa) |
 |
Jednoćelijske životinje sa pet važnijih klasa: Rizopoda (Rhizopoda), Mastigofora (Mastigophora), Knidosporidija (Cnidosporidia), Sporozoa (Sporozoa) i Cilijata (Ciliata). |
| Pljosnati crvi (Plathelminthes) |
|
Pljosnati crvi sa dve klase: Trematoda (Trematoda) i Cestoda (Cestoidea) . |
| Okrugli crvi (Nemathelminthes) |
 |
Okrugli crvi sa klasom Nematoda (Nematoda). |
| Akantocefale (Acanthocephales) |
 |
Crvi sa rilom sa klasom Akantocefala (Acanthocephala). |
| Artropoda (Arthropoda) |
.png) |
Zglavkari sa dve klase: Arahnoida (Arachnoidea) – paukoliki ili beskrilni zglavkari i Insekta (Insecta)-kukci. |
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ a b v Richter, B. (2002): Medicinska parazitologija: udžbenik za studente medicine, šesto izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Zagreb, MERKUR,ABD
- ^ Nature Publishing Co. 2001. The human genome. Nature 409 (Suppl.):813-958.
- ^ Tishkoff, S. A., A. J. Pakstis, M. Stoneking, J. R. Kidd, G. Destro-Bisol, A. Sanjantila, R. B. Lu, A. S. Deinard, G. Sirugo, T. Jenkins, K. K. Kidd, and A. G. Clark. 2001. Short tandem-repeat polymorphism/alu haplotype variation at the PLAT locus: implications for modern human origins. Am. J. Hum. Genet. 67:901-925.
- ^ Templeton, A. R. 2002. Out of Africa again and again. Nature 416:45-51
- ^ Desportes I, Le Charpentier Y, Galian A, Bernard F, Cochand-Priollet B, Lavergne A, Ravisse P, Modigliani R. Occurrence of a new microsporidan: Enterocytozoon bieneusi n.g., n. sp., in the enterocytes of a human patient with AIDS. Protozool. 23:250-254.
- ^ Ambroise-Thomas P. Parasitic diseases and immunodeficiencies. Parasitology. 2001; 122 (Suppl):S65-71.
- ^ Bryan, C. P. 1930. The Papyrus Ebers (translated from the German). Geoffrey Bles, London, United Kingdom.
- ^ F. E. G. Cox, History of Human Parasitology, Clin Microbiol Rev. 2002 Oct; 15(4): 595–612.
- ^ Rhazes (abu Bakr Muhammad ibn-Zakariya-al-Razi). c900. Al-Hawi (a summary of medical knowledge)
- ^ Avicenna (Ibn Sina). c1000. Al Canon fi al Tib. See Libri in re medica omnes qui hactenus ad nos pervenere, p. 1-966, Venetiis.
- ^ Ferreira, L. F., A. J. G. Araujo, and U. E. C. Confalonieri. 1980. The finding of eggs and larvae of parasitic helminths in archaeological material from Unai, Minas Gerais, Brazil. Trans. R. Soc. Trop. Med. Hyg. 174:798-800.
- ^ Faulkner, C. T., S. Patton, and S. S. Johnson. 1989. Prehistoric parasitism in Tennessee: evidence from the analysis of desiccated fecal material collected from Big Bone Cave, Van Buren County, Tennessee. J. Parasitol. 75:461-463.
- ^ Ferreira, L. F., C. Britto, M. A. Cardoso, O. Fernandes, K. Reinhard, and A. Araujo. 2000. Paleoparasitology of Chagas disease revealed by infected tissues from Chilean mummies. Acta Trop. 75:79-84.
- ^ Ferreira, L. F., A. J. G. Araújo, and U. E. C. Confaloneiri. 1983. The findings of helminth eggs in a Brazilian mummy. Trans. R. Soc. Trop. Med. Hyg. 77:65-67.
Literatura uredi
- Karakašević, B.(ur.); Mikrobiologija i parazitologija, 5. prer. dop.izd., Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1987.
- Medicinska mikrobiologija i parazitologija, Specijalen del. Katedra po mikrobiologija i parazitologija, Medicinski fakultet, Univerzitet „Kiril i Metodij” Skopje. 2011. ISBN 978-9989-9626-6-0.
