Park prirode Biokovo

Park prirode Biokovo je jedan od 11 parkova prirode u Republici Hrvatskoj na istoimenom planinskom masivu Biokovo, na površinom od 195,5 km². Panoramski pogled sa 1762 metra nadmorske visine omogućava posetiocu parka da istovremeno vidi more i ostrva i Zagoru i planine Bosne i Hercegovine i susedne Italije.

Park prirode Biokovo
Pogled na deo Parka Biokovo
Opšte informacije
Osnovan	1981.
Površina	195,5 km²
Položaj	Biokovo, Dalmacija, Republika Hrvatska 43° 15′ S; 17° 08′ I
Spacifičnost	Prirodno i civilizacijsko područje u izuzetno očuvanom stanju, izvanredna biološka raznolikosti sa endemičnim biljnim i životinjskim vrstama, i značajnim paleontološkim nalazištima.
Uprava parka	Javna ustanova „Park prirode Biokovo”
Broj posetilaca	50.000
Veb stranica	Biokovo

Parkom prirode ovo područje proglašeno je 1981. godine.

Osnivanje i zaštita

Prema definiciji koju je prihvatio međunarodno udrženje IUCN (International Union for Conservation of Nature) kao najveća mreža saradnika i međunarodno najuvaženiji autoritet na području zaštite prirode, zaštićeno područje je kopneno i/ili morsko područje posebno namenjeno zaštiti i održavanju biološke raznolikosti kao i područje prirodnih i srodnih kulturnih bogatstava, kojima se upravlja zakonskim ili kakvim drugim neohodnim sredstvima

Ova definicija zaštićenog područja prenesena je i u Zakon o zaštiti prirode Republike Hrvatske (NN 80/2013) prema kome je zaštićeno područje geografski jasno određen prostor koji je namenjen zaštiti prirode i kojim se upravlja radi dugoročnog očuvanja prirode i pratećih usluga ekološkog sistema.

Položaj

Park prirode Biokovo se administrativno nalazi u Splitsko-dalmatinskoj županiji i obuhvat opštine Brela, Baška Voda, Tučepi, Podgora, Zagvozd, Zadvarje i Šestanovac. Najviši vrh parka je Sveti Jure (1.762 metra nadmorske visine) ujedno je i najviši vrh planine Biokovo i treći najviši vrh u Hrvatskoj. U sastavu Parka nalazi se Botanički vrt Kotišina, koji je utemeljio dr. fra Jure Radić, te zidine velikog Kaštela.

U Parku žive mnoge endemične biljne i životinjske vrste, a nalaze se značajna paleontološka nalazišta. Uz lepe pejzaže i vidikovce, u parku se nalaze i posebni geomorfološki rezervati i posebni rezervati šumske vegetacije bukve i jele i autohtone šume crnog dalmatinskog bora.

Za zaštitu i održavanje parka, 1998. godine je osnovana Javna ustanova Park prirode Biokovo, koji godišnje organizuje poseti planini oko 50.000 turista.

Granice Parka

Granica Parka Biokovo ide putem od prevoja Dubci na Jadranskoj magistrali do Novaka, zatim podnožjem do zaseoka Bartulovići, putem do sela Topići i severno od kamenoloma do starog sela Bast. Odatle granica vodi preko Smokvine na izvor Jablan, potom putem od zaseoka Žlib-Veliko brdo do sela Makar i ispod strmca sela Kotišina, do zaseoka Potpeć-Tučepi. Zatim granica ide od podnožjem strmca do ruba šume Staza, pa severnom iivicom šume do vrgoračkog puta i nadalje duž ovog puta do Gornjih Igrana, odakle ide do Kozice. Od Kozica granica ide na severozapad putem do Zagvozda, gde skreće prema Dedićima i Lončarima do kapele Svetog Stjepana, ka koti 306. Zatim granica ide preko sela Čikeš, kote Sedlača (278) na kotu Strigovo (398) i Kula (382), i na kraju se pravom linijom završava na početnu tačku prevoja Dubci.

Geografija

Primorska strana Biokova

Reljef Biokiova iznad Gornje Brele

Vršni delovi Biokova liče površini Meseca

Biokovo pripada dinarskom planinskom lancu koji se proteže od Ćićarije u Istri do granice sa Crnom Gorom. Reljef, Biokovo čine tri velike celine:

Veliko Brdo

Južna, primorska (obalna) strana

Južna, primorska strana je područje golih litica i stena visokih nekoliko stotina metara. Gole kamene litice s jedne strane i zelena flišna zona uz more su kamenozeleni kontrast koji se može videti i doživeti samo na Biokovu.

Vršni delovi Biokaova

Vršni delovi Biokovo karakterišu se izraženim krškim reljefom u kome dominira velik broj pećina i jama i ponikava, škrapa i kamenica, u vršnim delovima Biokova. U nekim, prostranijim vrtačama ima nekoliko manjih. Dna nekih vrtača su početak jama neverovatnih dubina, s obzirom da se nalaze iznad 1.000 metara nadmorske visine. Neki su duboki i po nekoliko stotina metara. U centralnom delu Biokova izgledaju kao gusto nabijene grupe koje dominiraju terenom, stvarajući slikusličnu mesečevim kraterima.

Jedna od glavnih karakteristika Parka prirode Biokovo je jama Amfora (-788 m) te najdublja jama na Biokovu jama Mokre noge (-842 m).

Neke jame u sebi kriju večiti led i sneg (jame glečera).

Vrhovi Biokova viši od 1.000 metra

Naziv vrha	Visina	Napomena
Troglav	1658 m	Drugi je po visini vrh Biokova. Nalazi se jugozapadno od Svetog Jure, a zbog strmih snežnih padina zimi podseća na Alpe.
Sveti Ilija	1642 m	Nalazi se iznad zaseoka Rastovac u opštini Zagvozd. Na njemu je izgrađena kapelica Svetog Ilije.
Ščirovac	1619 m	Nalazi se između Baste i zaseoka Zaveterje u Brelima.
Kimet	1536 m	Nalazi se jugoistočno od Svetog Jure.
Veliki Šibenik	1467 m	Nalazi se oko četiri sata hoda od makarskog predgrađa Veliko Brdo. Vrh je obrastao šumom crnog bora.
Vošac	1421 m	Najpopularniji uspon iz Makarske.
Sutivid (Sveti Vid)	1332 m	Sutivid sa Svetim Rokom čini greben
Sveti Roko	1228 m	Sveti Roko sa Sutividom čini greben
Bukovac	1262 m	Vrh iznad Brele

Kontinentalni nagib

Šumom prekriven kontinentalni nagib Biokova

Severna, kontinentalna strana masiva Biokovo sa reljefnim specifičnostima, značajno se razlikuje od vršnih i primorskih. Na ovoj strani padine se spuštaju postepeno u doline, a njihova površina je zelena i šumovita.

Klima

U parku prirode Biokovo je kamena granica dve klime - mediteranske i kontinentalne, koje se ponekad u žestokom sukobu, i tako stvaraju posebnu klimu na ovom području.

Vazdušne mase sa mora prodiru duž njegovih priobalnih strana, preko grebena i planinskih vrhova. Planinski vrhovi na severnoj strani zadržavaju prodor hladnih masa iz unutrašnjosti kontinenta, ali i mediteranska struja u unutrašnjost.

Vazdušne mase sa planina i mora susreću se na Biokovu, a taj susret ima za posledicu česte promene vremena, što u jesen dovodi do ispuštanja kiše i snežnih padavina, a zimi do snežnih padavina, koje se zadržavaju na proleće.

Nagib i visina i pravac planinskih strana takođe su važni za klimu, ali i geološki sastav tla i vegetacijski pokrivač. Šuma je u parku prirode regulator padavina, vetrova i toplote. Sve ovo doprinosi raznolikosti klime kmoja vlada u Parku proirode Biokovo.

Flora i fauna

Flora

Na području Parka se mešaju najstariji mediteranski, noviji borealni i srednjoevropski cvetni elementi. Dominiraju ilirsko-mediteranske biljke, dok je udeo alpskih biljaka znatno smanjen, pa bi ovo područje u geografskom pogledu trebalo uključiti u posebno balkansko-apeninsko područje, balkanskog karaktera.

Biokovom dominiraju biljke prilagođene strmim kamenitim i golim terenima, među kojima ima preko 1.500 biljnih vrsta koje rastu u samom parku. U nekim oblastima dominiraju planinski pašnjaci, dok su prema unutrašnjosti planine u zaštićenim vrtačama razvijene bukove šume sa ponekom jelom. U parku rastu i autohtone šume dalmatinskog crnog bora. Među njima je posebno zaštićeno drvo, nazvano „Miletin bor“.

U Parku se uočava mešanje sredozemnih i srednjoevropskih cvetnih vrsta, a dominiraju ilirsko-mediteranske biljke.

Na Biokovu rastu mnoge ugrožene biljke, poput velikog cveta, graba, crvenog karanfila, trokrakog lipljena, sitnocrvenog kaćuna, plavog lasina i drugih.

Neke od preko 40 endemskih vrsta su patuljasti zvončići, koji pretežno rastu na nadmorskim visinama od 1.400 do 1.700 metara. Puzavi zvončić takođe je jedan od endema i raste u pukotinama i pukotinama stena.

Za vegetacioni pokrivač planine Biokovo može se reći da je degradiran na gotovo celoj površini. Ukupna flora Biokova u širem smislu (od Cetine do Neretve i od Kozice do Zagvozda) obuhvata preko 1400 taksona. Florističko bogatstvo ovog relativno malog područja određeno je biogeografskim položajem, geomorfologijom, ekološkom fragmentacijom, ljudskom aktivnošću i događajima u geološkoj prošlosti.

Veliki deo populacije biljke uništen je tokom izgradnje puta kroz Biokovo, dugačkog 23 kilometra, koji vodi od ulaza u Park prirode Biokovo na oko 360 m nadmorske visine do vrha Sveti Jure na 1.762 m.

Tokom izgradnje puta kroz Biokovo, dugačkog 23 kilometra, veliki deo populacije biljaka je uništen

Za razliku od krečnjačkog planinskog masiva, obalni pojas grade fliš (laporci, peščari i krečnjaci) i naplavine, a kontaktna zona sa planinom - brojne sipare. Sa izuzetkom sipare, reč je o kultivisanom pejzažu gde su prirodne zajednice uglavnom nestale, a zamenile su ih poljoprivredne kulture, najčešće maslinjaci i vinogradi, i veštački uzgajane šume alepskog bora (na nekoliko mesta u višim zonama i crni bor) .

Među trajnicama s proleća vrtom dominira jadranska perunika (lat. Iris pallida subsp. illyrica; sin. Iris pseudopallida) sa svojim velikim lila cvetovima. U Hrvatskoj je registriran kao endem i smatran je posebnom vrstom koja se naziva Iris pseudopallida, dok je danas prepoznata kao podvrsta blede irisa (Iris pallida) Vrsta koja je u Hrvatskoj poznata kao ilirska iris (Iris illyrica) takođe nije prepoznata, a sinonim je za dalmatinsku iris.

• Jadranska perunika (lat. Iris pallida subsp. illyrica; sin. Iris pseudopallida)
• 
  I. pallida subsp. illyrica
• 
  I. pallida subsp. illyrica
• 
  I. pallida subsp. illyrica

Dalmatinski je endem i višegodišnja biljka iz familije (Iridaceae), roda perunika (Iris). Visoka je 30 do 100 cm. Rizom kratak, listovi sabljičasti; stablo granato; cvetovi krupni, boje intenzivno ljubičaste do plave; plod čahura. Raste na suvim kamenitim travnjacima srednje i južne Dalmacije, sve od obale do 600 metara nadmorske visine. Od 2004. godine strogo je zaštićen u svim prirodnim staništima u Hrvatskoj. Često se sadi u baštama i parkovima. Rizom se ranije upotrebljavao u medicini, danas samo za proizvodnju mirisa.

U ranu jesen u vrtu cvate napuljska ciklama (Cyclamen hederifolium Aiton.) čiji su cvetovi beli ili svetlo ružičasti. Ova biljaka iz porodice Primulaceae, u letnjim mesecima potpuno gubi nadzemne delove, a sušu i vrućinu preživi u obliku podzemne stabljike (gomolja). Njeni cvetovi se pojavljuju pre listanja među rastresitim stenskim materijalom na točilu.

U proleće i rano leto vrt je najraskošniji i obiluje cvetnim šarenilom, dok se u ostalo doba godine u njemu uvek može pronaći pokoji skriveni cvet.

Fauna

Endemski dalmatinski okaš

Pegavi daždevnjak

30 vrsta slepih miševa živi u Parku Biokovo

Poskok je najotrovnija zmija u Parku Biokoovo

Iako je planina na prvi pogled bila neplodna, na njoj su, i bez previše života, pronađene brojne životinjske vrste. Fauna beskičmenjaka na Biokovu još uvek je nedoovoljno istražena.

Poznato je 87 vrsta buba, posebno endem Molops bucephalis.

Do 2002. godine zabeležena je 221 vrsta leptira, 69 dnevnih i 152 noćna. Među njima je globalno ugrožena vrsta plavca i endemski dalmatinski okaš.

Veliki broj endema nalazi se u podzemnoj fauni. Do sada je utvrđeno da u mnogim pećinama i jamama živi oko 120 pećinskih organizama, od kojih je polovina endemska. Neke od 25 vrsta koje se nalaze samo na Biokovu su relikti (živi fosili). Biokovo je jedno od središta endimizma u Hrvatskoj.

Biokovo nema stalnih jezera, ali su prisutni kraški izvori i podzemne vode. U barama i ostrigama koje su pune vode veći deo godine postoje zaštićene vodozemce poput pegavog daždevnjaka, malog vodozemca, žute kornjače, velike zelene žabe i gatalinke, koja se takođe nalazi na Crvenoj listi IUCN-a.

Područje je poznato i po zmijama.

Neke od zaštićenih vrsta koje se mogu videti su obični belorepan, crvenokopi crveni snapper, crvenorepi jelen, crnorepi jelen, šiljak, šljuka, vretenc, crnorepi jelen i jelen belorepan. Jedna od najpoznatijih je otrovna zmija. Od ostalih gmizavaca, obične lisičarke i guštere nastanjuju obični gušter, zidni i primorski gušter koji su strogo zaštićeni.

Neke od retkih i ugroženih vrsta ptica gnezde se u planinskom području. Orao zmija, zlatni orao i kliker strogo su zaštićeni Bernskom konvencijom. Crnokrili stenoviti (primorski jelen belorep) gnezdi se u oblastima višim od 1400 metara nadmorske visine, a obični stenoviti (sivkasto belorepi jelen) živi u visokim predelima od 750 do 1350 metara nadmorske visine. Obe vrste su takođe strogo zaštićene. Najčešća ptica na planini je žutokljuna (šutka), a mnoge vrste još nisu poznate jer nisu sprovedena sistematska ornitološka istraživanja.

Identifikovano je i trinaest vrsta slepih miševa, veliki potkovnjak, mali potkovnjak, mediteranski potkovnjak (vrlo retka i ugrožena vrsta), belorepi slepi miš, buba, primorski slepi miš, kasnonoćni slepi miš, mediteranska petelin i druge. Sve vrste su strogo zaštićene.

Od ostalih sisara, šumska rovka i mala rovčica mogu se naći na većim nadmorskim visinama. Obični zec je rasprostranjen širom parka. Značajna je i dinarska voluharica koja je posebno zaštićena prema Pravilniku o zaštiti određenih vrsta sisara i navedena je u Crvenoj knjizi životinjskih taksa Republike Hrvatske.

Endemska podvrsta kraškog puha zaštićena je na isti način kao i dinarska voluharica. Od zveri je prisutan strogo zaštićeni vuk, a od ostalih su lisice, lasice, zlatne kune, bele kune, jazavci i drugi.

Od 1964. godine balkanska divokoza ponovo je dovedena na područje Biokova, a 1968. godine i muflon. Obe vrste su zaštićene. U poslednje vreme populacija nerasta tako da se znatno povećala.

Botanički vrt Kotišina

Botanički vrt Kotišina jedna je od predeonih celina na obroncima planine Biokovo u blizini sela Kotišina u središnjem delu Dalmacije u Republici Hrvatskoj. Kao posebna zaštićena prirodna celina predeona celina osnovana s početka 20. veka, danas je sastavni deo Parka prirode Biokovo. Osnovna misija i namena vrta je naučno istraživanje, monitoring, popularizacija i upoznavanje biljnog svieta Biokova. U tom smislu Biokovski botanički vrt Kotišina je zamišljen kao ograđeni deo prirode - Biokovo u malom.

Kako je osnova svakog botaničkog vrta zbirka živih biljaka ona je dokumentovana, što podrazumeva da je svaka biljka označena tačnim stručnim imenom i da je poznato kada je i gde sakupljeno seme ili reznica iz koje je biljka uzgojena.

O vrtu se vode i mnogi drugi podatci važni za njihov uspešan uzgoj kao i podaci o lekovitosti ili otrovnosti biljnih vrsta.

Svi primerci u vrtu su obeležni jedinstvenim brojevima i omogućavaju praćenje njihovog porekla u slučaju da se od tog semena uzgojena na nekom drugom mestu nova biljka. Knjižnica, herbarijum i laboratorija sastavni su delovi svakog botaničkog vrta.

Obrazovanje je važna delatnost vrta i njihova izuzeto važna misija koja zahterva da vrt bude otvoren ne samo za struku već i i za javnost i prema svojim finansijskim, prostornim, i kadrovskim mogućnostima treba da neprestano obrazuju posetioce pružajući im razne informacije o biljnom svetu.

Kulturno nasleđe Biokova

Na području Parka prirode Biokovo postoje brojni tragovi koji ukazuju na nekadašnji suživot čoveka sa planinom. Kulturno nasleđe Biokova odavno je prepoznato kao vrednost u koju treba ulagati, štititi i čuvati, a prve beleške o kulturnim dobrima i prirodnim vrednostima ovog kraja sačinio je Alberto Fortis krajem 18. veka.

Na području Biokova prisustvo čoveka ima kontinuitet od praistorije do kasnijih perioda, čiji su posebno periferni delovi, bilo je naseljeni u praistoriji, mnogo pre pojave pismenosti. O tome svedoče brojna arheološka nalazišta potvrđena materijalnim ostacima. Najranije dokazi o ljudskom prisustvu na području Biokova povezani su sa paleolitim, kada je čovek birao pećine za stanište i izrađivao oružje i oruđe od kamena i kostiju.

Civilizacijski period karakteriše proizvodnja metalnih predmeta, a novine u ovom periodu su i utvrđenja na brdima, tvrđave, sa kojih se nadziralo široko kopneno i morsko područje. Najtipičniji niz utvrđenja postavljen je duž praistorijske komunikacije od Dubaca do izlaska iz Parka. Takođe, u to doba se pojavljuju groblja, kameni gomile ili humke.

Za vreme dodirivanja već etnički formiranog ilirskog stanovništvo sa Grcima i Rimljanima, još u ranom rimskom periodu došlo je do naseljavanja Biokova, koje dostie civilizacijsku i kulturnu fazu podizanja sakralnih građevina. Crkve su građene na istaknutim vrhovima, koji su dominirali tim područjem, npr. crkva Svetog Đorđa na najvišem vrhu Biokova, dok se crkva Svetog Jure prvi put se spominje 1640. godine u putopisu fra Pavla Pelizera iz Rovinja. Tokom izgradnje TV predajnika 1965. godine, crkva je srušena, a nova crkva podignuta je nešto dalje ka istoku, 1968. godine. Pored navedenih crkava na Biokovu se nalaze i mnoge druge crkve i kapele, poput savremene crkve Svetog Ilije podignut u 19. veku na području Staze, Crkva Svetog Nikole podignut u 14 ili 15. veku na brdu Pirovac, na području Brela

Gornja, crkva Svetog Roka, koja se nalazi na istoimenom vrhu iznad sela Župa, svojim oblikom podseća na srušenu crkvu Svetog Jure, kapela Svetog Ilije na istoimenom vrhu, kapela Svete Kaje na mestu Nevistina stina koje se pominje već 1786. godine, kapela Presvete Bogorodice Marije na prevoju Dubci sagrađena pre 1870. godine, kapela Svetog Nikole na stazi od 19. veka itd.

Kule i utvrđenja po broju i očuvanosti odmah su posle crkava drugi po redu kulturni spomenici na ovom području. Uglavnom su nastale tokom praistorije i antike, dok su srednjovekovna utvrđenja retka. Ona stvorena za vreme i posle turske vladavine su poznatiji i bolje očuvani. Danas se njihovi ostaci dobro vide, poput utvrđenja, u Makrou iznad Pirakovih kuća, Vrcanovoj pećini u Velikom Brdu, velikoj dvoraciu Kotišini itd.

• Sakrani objekti u Parku prirode Biokovo
• 
  Crkva Svetog Jure
• 
  Kapela Svetog Đorđa
• 
  Kapela Svetog Mihovila
• 
  Kapela Svetog Ivana krstitelja
• 
  Kapela Svetog Frane

Литература

• CVITANOVIĆ A. (2001b): Plan revitalizacije Biokovskog botaničkog vrta Kotišina, JUPPB, Ur.br. 301/2001
• KUŠAN, F. (1969): Biljni pokrov Biokova. Prirodoslovna istraživanja JAZU, Zagreb str: 1- 224.
• MARINOVIĆ-UZELAC A., (1983): Park prirode i spomen područje Biokovo prostorni plan. Zavod za urbanizam arhitektonskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, str. 1. i 8.
• MARTINIĆ, I. (2010): Upravljanje zaštićenim područjima prirode. Sveučilište u Zagrebu, Šumarski fakultet, str: 40. – 44.
• CVITANOVIĆ A. (2005): Izvješće o provedbi godišnjeg plana zaštite, očuvanja, promicanja i korištenja u Parku prirode Biokovo za 2004. godinu, JUPPB, Ur.br.19/2005
• GABRIĆ I. (2008): Izvješće o provedbi godišnjeg programa zaštite, održavanja, očuvanja, promicanja i korištenja u Parku prirode Biokovo za 2007. godinu, JUPPB, Ur.br. 118-102/08-IG
• HRŠAK, V., ALEGRO, A. (2008): Biljni svijet Biokova. U: OZIMEC, R. (Ur.) Biokovo, Graphis, Zagreb, str.88-108. 44

Спољашње везе

• Park prirode Biokovo - veb stranica (језик: хрватски)
• Brolanenses, društvo prijatelja kulturne i prirodne baštine Breljana (језик: хрватски)
• Informacija o Biokovu na stranicama zabiokovskog planinarskog društva (HPD Sveti Jure Zagvozd) (језик: хрватски)