Peta proleterska crnogorska udarna brigada

Peta proleterska crnogorska narodno-oslobodilačka udarna brigada bila je brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), formirana odlukom Vrhovnog štaba NOP i DVJ 11. juna 1942. u Smriječnu, kod Plužina, od tri bataljona Nikšićkog partizanskog odreda i jednog bataljona Zetskog partizanskog odreda. Imala je četiri bataljona sa 845 boraca. Prvi komandant brigade bio je Sava Kovačević, a politički komesar Radomir Babić.[1][2]

Peta proleterska
crnogorska udarna brigada
Jugoslovenska partizanska zastava
Postojanje11. jun 1942 — kraj rata
Mesto formiranja:
Smriječno, kod Plužina
Formacijačetiri bataljona
Jačina845 boraca[n. 1]
DeoNarodnooslobodilačka vojska Jugoslavije Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
Angažovanje
Vojne počastiproleterska od formiranja
Odlikovanja
Orden narodnog heroja Orden narodnog oslobođenja Orden bratstva i jedinstva sa zlatnim vencem
Komandanti
KomandantSava Kovačević[n. 1]
Politički komesarRadomir Babić[n. 1]

Nakon formiranja nalazila se pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba, a od 9. novembra 1942. do kraja rata nalazila se u sastav Treće udarne divizije. U toku bitke na Sutjesci, juna 1943. pretrpela je teške gubitke, od oko 600 boraca, pa je do septembra 1943. delovala razdvojeno — dva bataljona su se nalazila u sastavu Glavne operativne grupe, a ostali delovi u Crnoj Gori.[1]

Brigada je u toku rata tri puta pohvaljena od strane Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, a 46 njenih boraca proglašeno je za narodne heroje Jugoslavije. Za zasluge u Narodnooslobodilačkom ratu odlikovana je Ordenom narodnog oslobođenja i Ordenom bratstva i jedinstva, a povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci 3. jula 1958. i Ordenom narodnog heroja.[3]

Borbeni put Pete proleterske brigade

uredi

Odmah po formiranju, Peta proleterska brigada stavljena je pod neposrednu komandu Vrhovnog štaba NOP i DVJ i angažovana u borbama u Pivi, na Volujaku i Magliću. Kada je počeo pohod proleterskih brigada iz rejona Sutjeske, 24. juna 1942, ostavljena je na Zelengori i Sutjesci, gde je provela trideset teških dana. Pod pritiskom jakih italijansko-četničkih, a kasnije i nemačkih snaga, brigada se, zajedno s Hercegovačkim partizanskim odredom, kombinovanim dragačevsko-čelebićkim partizanskim bataljonom, zbegom i bolnicom, u borbama od 22. jula do 2. avgusta, probila iz rejona Zelengore do Prozora. Na ovom putu, vodila je teške borbe kod Trebičine, na Treskavici, Zabrđu i Bitovnji. Od tada do ulaska u sastav Treće udarne divizije (9. novembra 1942) vodila je borbe oko Gornjeg Vakufa, Bugojna, Fojnice, Prozora i Travnika, i imala značajnu ulogu u stvaranju novih partizanskih jedinica.[1][2]

 
Prelazak boraca brigade preko Nevesinčice, za vreme Četvrte neprijateljske ofanzive.

Od početka novembra 1942. do kraja januara 1943. angažovana je u borbama u dolini Vrbasa i centralnoj Bosni — u novembru je učestvovala u oslobođenju Jajca, a u decembru u njegovoj odbrani; u januaru je učestvovala u oslobođenju Žepča, a potom u drugim akcijama u centralnoj Bosni. Tokom bitke na Neretvi vodila je borbe oko Tešnja i Gornjeg Vakufa, a u borbama 15/16. i 16/17. februara zajedno sa Desetom hercegovačkom i Prvom dalmatinskom brigadom zauzela jako utvrđeno uporište Prozor. Posle uspeha kod Prozora, vodila je dvadesetodnevne borbe u dolini reka Rame i Neretve. Pored ostalog, u napadima na Konjic (22/23, 24/25. i 25/26. februara) dala je ogromne napore da zauzme ovo najvažnije i najbolje branjeno mesto na pravcu nastupanja Glavne operativne grupe u Hercegovini. U teškim borbama od 7. do 9. marta odbacila je jake snage 718. nemačke divizije u Konjic, a potom je bila zaštitnica snagama koje su nastupale prema Nevesinju.[1][2]

U protivofanzivi Glavne operativne grupe sa Neretve na istok boreći se prešla je put od Prenja do Nikšića i Podgorice. Najpre je učestvovala u odbrambenim borbama na levoj obali Neretve i štitila nastupanje glavnih snaga. Vodila je teške borbe za oslobođenje i odbranu Nevesinja (marta i aprila), pa izvršila napad na Planu. U borbi na Javorku (1. i 2. maja), zajedno sa Drugom proleterskom i Četvrtom crnogorskom brigadom, razbila je nekoliko bataljona Italijana i četnika. Nakon ovoga delovala je oko Nikšića i Podgorice. Njena dva bataljona učestvovala su u borbama sa jakim četničkim snagama u Piperima, a kod Bioča u razbijanju 383. italijanskog puka.[1][2]

 
Borci Pete proleterske brigade kod Ostroga, 14. oktobra 1943.

Tokom bitke na Sutjesci, na pravcu Nikšić—Šavnik, vodila je ogorčene borbe sa snagama 7. SS divizije „Princ Eugen”, a potom iscrpljujuće borbe na Komarnici i Durmitoru. Od 4. do 13. juna njeni zadaci postali su naročito teški — zajedno sa Prvom dalmatinskom i Trećom sandžačkom brigadom obrazovala je glavnu zaštitnicu snaga Glavne operativne grupe, osiguravala Centralnu bolnicu i imala zadatak da se na pogodnom mestu probije iz okruženja. Najteže borbe vodila je 11, 12. i 13. juna. U teškim borbama 11. i 12. juna na Vučevu, pod Maglićem, kod Borovna, odbijeni su jaki neprijateljski udari. Istovremeno je deo snaga pokušao da uspostavi mostobran na levoj obali reke Sutjeske. Brigada je, u sastavu Treće udarne divizije, 13. juna prešla Sutjesku i uz herojski napor pokušala da probije neprijateljski obruč. U sudaru s neuporedivo jačim snagama 7. SS divizije, 118. divizije i drugih neprijateljskih jedinica, bila je razbijena. Izgubila je oko 600 boraca.[1][2]

Od 13. juna do 11. septembra 1943. snage Pete proleterske brigade delovale su razdvojeno — dva bataljona bila su u sastavu brigade u istočnoj Bosni (dolina Krijave, Ozren, Konjuh, Zvijezda, Podromanija, Foča i dr), pa u severnoj Hercegovini i zapadnoj Crnoj Gori, a ostali delovi bili su stalno u Crnoj Gori. Od septembra 1943. do kraja godine brigada je imala značajnu ulogu u stvaranju i odbrani slobodne teritorije u zapadnoj Crnoj Gori, dolini Zete i staroj Crnoj Gori, kao i u razoružavanju italijanskih snaga i prelasku delova divizije „Taurinenze” na stranu Narodnooslobodilačke vojske. Od naročitog značaja bila su borbe vođene od 14. do 18. oktobra za uništenje Glavnog četničkog štaba za Crnu Goru, Boku i Sandžak i četničkog štaba južnog fronta.[1][2]

Od januara do sredine aprila 1944. brigada je angažovana delom snaga u dolini Zete, a delom u severnoj Crnoj Gori. Početkom aprila, pored ostalog, učestvovala je u borbama na sektoru PodgoricaDanilovgrad. U aprilu i maju vodila je teške borbe za odbranu slobodne teritorije u severoistočnoj Crnoj Gori. Istakla se u Mojkovačkoj operaciji, na Jadovniku i u prihvatu Druge proleterske i Pete krajiške divizije koje su se povlačile iz Srbije. U Andrijevičkoj i Durmitorskoj operaciji vodila je žestoke borbe u dolini Zete i bila na težištu odbrane u borbama na pravcu Podgorica—KolašinMojkovac.[1][2]

Januara 1945. prešla je u istočnu Bosnu i učestvovala u borbama na pravcu KalinovikSarajevo, a potom do 6. aprila u Sarajevskoj operaciji. Od oslobođenja Sarajeva do kraja rata, delovala je najpre u Bosanskoj krajini, a potom je angažovana u Karlovačkoj operaciji i u likvidaciji snaga nemačke grupe armija „E” u Sloveniji.[4][3]

Kao jedna od prvih pet proleterskih brigada i jedinica koja je tri puta imala veoma značajnu ulogu u zaštiti ranjenika, niza vojnih uspeha i značajnog političkog rada dva puta je popunjavana borcima iz drugih republika (1942. iz Dalmacije i Bosne, a 1945. iz Srbije). U njenom sastavu se od 1944. nalazio bataljon sastavljen od državljana Sovjetskog Saveza koji su pobegli iz nemačkog zarobljeništva. U jedinicama brigade bilo je i do Italijana, Albanaca i pripadnika drugih naroda.[4][3]

Komandni sastav brigade

uredi
 
Sava Kovačević, prvi komandant brigade

Narodni heroji brigade

uredi
 
Orden narodnog heroja

Neki od 46 boraca Pete proleterske crnogorske udarne brigade, koji su proglašeni za narodne heroje Jugoslavije:

Napomene

uredi
  1. ^ a b v Prilikom formiranja brigade

Reference

uredi
  1. ^ a b v g d đ e ž Leksikon NOR 2 1980, str. 844.
  2. ^ a b v g d đ e Narodni heroji 2 1982, str. 410.
  3. ^ a b v Narodni heroji 2 1982, str. 411.
  4. ^ a b Leksikon NOR 2 1980, str. 845.

Literatura

uredi