Портал:Mađarska/Izabrani
Izabrani članci
uredi
Januar uredi
Istorija Mađarske prati istoriju prostora Panonske nizije i okolnih prostora od dolaska Mađara do današnjih dana.
Mađari (mađ. Magyarok), su bili nomadski narod ugro-finskog porekla koji je došao na današnje prostore iz Azije. Najstarija poznata postojbina im je bila u krajevima u okolini reke Volge prozvanom Magna Hungarija. Između 7. i 9. veka Mađari su živeli pored reke Don, u kraju zvanom Etelkez (mađ. Etelköz). Usled učestalih napada drugih plemena, Mađari su se razdvojili u dve grupe — jedni su otišli na zapad a drugi na jug. Zapadna grupa je 895. godine prešla Karpate i smestila se u prostore Panonske nizija a južna grupa je osnovala Kummađariju (mađ. Kummagyaria) koja je opstala do 1396. godine.
Februar uredi
Bitka za Budimpeštu je bila opsada tokom Drugog svetskog rata koja je trajala od 29. decembra, 1944. do 13. februara, 1945, u kojoj su snage Crvene armije osvojile Budimpeštu, iz ruku nemačkih SS, i Mađarskih snaga. Ovo je bila jedna od najkrvavijih opsada ovog rata, uporediva po broju žrtava sa opsadama Berlina i Staljingrada.
- Opšta situacija
Krajem 1944, Mađarska je bila saveznik Nemačke, i za Nemačku je bila bitna i u političkom i u ekonomskom smislu - nemačkoj industriji su bila potrebna mađarska nalazišta nafte kod jezera Balaton.
16. oktobra, 1944, mađarskog vođu Mikloša Hortija je smenila lokalna nacionalistička partija, Prekrštene strele. Nije bilo nade za miran kraj u Mađarskoj - spremala se žestoka bitka.
Mart uredi
Čango (mađ:Csángó) etnička grupa Mađara koja većinom živi u današnjoj Rumuniji i Moldaviji.
Čango−i su podeljeni u tri glavne grupe i to po geografskom odredištu: moldavski, đimeški i sedmoselski (Barca) Čango−i (okolina Brašova).
- Moldavski Čango−i
Ova etnička grupa je najbrojnija i govori mađarskim jezikom. Sa prebivalištem u Moldaviji, žive u okruzima Bako (Bacau),Neamt (Neamţ), Jaši (Iaşi) i Vranča (Vrancea).Takođe se mogu u manjem broju naći i u okruzima Galati (Galaţi), Botošani (Botoşani), Vaslui (Vaslui), Konstanca (Constanţa) i Tulčea (Tulcea).
Što se religije tiče, većina Čanga je rimokatoličke veroispovesti i ima ih oko 62,000 što čini 25.8% katolika Moldavije.
- Grupacije
Severni Čango−i iz okoline Romanvašara (Románvásár) su najviše vezani za najstarije znane tradicije, arhaični jezik i katoličku veru.
April uredi
Transilvanija (mađ. Еrdély; nem. Siebenbürgen; engl. Transylvania; rum. Ardeal, Transilvania; ital. Transilvania; tur. Urdul; polj. Siedmiogród; češ. Sedmihradsko; franc. Transylvanie) je geografsko istorijski kraj koji se prostire u karpatskom basenu današnje Rumunije.
- Poreklo imena
Opširnije u člancima: Transilvanija, poreklo imena
Prvi dokument koji se može pronaći je iz 1075. i poziva se na Ultra Silvam (lat. Ultra silvam) ili u prevodu preko šuma, kako nazivaju tu teritoriju. Takođe u istom stoleću za tu teritoriju su koristili i Partes Transilvana (lat. Partes Transsylvana), početkom 12. veka u Legenda Sankti Gerhardi (Legenda Sancti Gerhardi) se...
Maj uredi
Kopja − (mađ. Kopjafa) je stari tradicionalni spomenik od drveta kod Sekelja.
- Opis
Visina mu varira od 2 metra pa do 3 metara, pravougaonog oblika i sastoji se od četiri strane sa pet strukturalnih delova :
- Vrh, koji služi kao ukrasni deo može imati razne oblike kao što su konjska glava, ukrasna kapa, zvezda, mesec, tulipan ili već u zavisnosti kome ili čemu je posvećeno.
- Čelo, tu se, ako je o osobi reč, urezuju alatke, oružje ili nešto što simbolizuje zanimanje te osobe, ili ako je reč o posvečivanju kopje nekom događaju onda se graviraju simboli u vezi toga. Ako je na ovom mestu izgraviran otvoren venac onda je kopja posvećena ženskoj osobi.
Juni uredi
Zlatni tim je najuspešniji Mađarski fudbalski tim svih vremena. Ovaj tim je igrao u periodu od 1950. do 1954. godine, kada su nanizali 32 uzastopne pobede.
- Čuvenih 11
- Đula Grošič (Grosics Gyula), Crni panter (Fekete párduc) – golman
- Jene Buzanski (Buzánszky Jenő) – desni bek
- Đula Lorant (Lóránt Gyula) – centarhalf....
Juli uredi
Šandor Kočiš (mađ. Sándor Kocsis Peter), (r. 21. septembar 1929. Budimpešta, Mađarska - † 22. jul 1979. Barselona, Španija.) je bio mađarski fudbaler koji je igrao za FK Ferencvaroš; FK Honved; FK Jang Felovs Juventus, FK Barselona, FK Valensija (kao gost) i mađarsku nacionalnu selekciju.
- Karijera
Posle mađarske revolucije 1956. godine, Kočiš je prvo otišao i karijeru nastavio u Švajcarskoj (SC Young Fellows Juventus), zatim se preselio u Španiju gde je postao član ekipe Barselone. Takođe je 1961. godine, kao gost nastupao za ekipu Valensije, kojoj je pomogao da osvoji letnji turnir Trofej narandža. Na obe utakmice, koje je igrao za Valensiju, protiv Botafoga i protiv Barselone je postigao pogotke. Kočiš je bio svestrani (all round) napadač, izvanredan u završnici, čvrst, njuha za gol ali je ipak bio najbolji i nenadmašiv u vazduhu, u igri i postizanju gola glavom.
Avgust uredi
Gustav Šebeš (Gusztáv Scharenpeck) (mađ. Sebes Gusztáv), (r. 22. januara 1906. Budimpešta, Mađarska - † 30. januara 1986. Budimpešta, Mađarska.) je bio mađarski fudbaler i trener. Ostao je upamćen i najpoznatiji je kao trener i duhovni vođa zlatne mađarske ekipe.
Najveći deo svoje igračke karijere je proveo u FK MTK Hungarija (MTK Hungária FC), gde je osvojio tri titule šampiona Mađarske.
- Bio je jedan od osnivača UEFA-e (1954.)
- Bio je jedan od osnivača UEFA Šampionske Lige (1955.)
- Predsednik mađarskog olipijskog komiteta (1948-1956.)...
Septembar uredi
Mađarsko-rumunski rat (mađ. 1919-es magyar-román háború; rum. Intervenția anticomunistă a armatei române în Ungaria) vođen je zbog Transilvanije, koja je pripojena Rumuniji 1. decembra 1918. godine „Proklamacijom o ujedinjenju“ donetoj u Alba Juliji koju su usvojili transilvanski Rumuni, u čemu ih je podržala deputacija transilvanskih Saksonaca (Sasi), ali ne i Sekelji (Mađari) i Nemci iz Banata. Aprila 1919. godine na vlast u Mađarskoj došli su boljševici, obećavši povraćaj izgubljenih teritorija, i proglasili Mađarsku Sovjetskom Republikom. Armija nove vlade brzo započinje dejstva za povraćaj Transilvanije, ali Rumunija vrši kontranapad i okupira veliki deo teritorije Mađarske, uključujući i prestonicu Budimpeštu. Mađarska Sovjetska Republika je uništena i nova mađarska vlast započinje Beli teror u zemlji. Rumunska vojska se povukla iz Mađarske marta 1920. godine.
Oktobar uredi
Rovaško pismo −(mađ:Rovásirás) je pismo koje je najduže ostalo u upotrebi u Erdelju među Sekeljima. I danas se može naći na Kopjama i Sekelj kapijama u mestima gde žive Sekelji. Tako da je danas ovo pismo poznato pod nazivom Sekeljsko Rovaško pismo (mađ:Székely rovásirás). Rovaš − Rovati, urezati, ugravirati
- Pismo - pravila
Rovaško pismo se piše sa desna na levo, i za svaki glas postoji slovo (znak). Postoje 34 osnovna znaka (slova) i 17 pomoćnih znakova. Naravno postoje varijacije pisma u zavisnosti od mesta nalaženja i vremena upotrebe.
Rovaško pismo se pisalo na kamenu, drvetu, drvenim tablicama (za poruke). Postoje i naznake da su korišteni i mekaniji materijali kao podloga, ali tada već ne možemo govoriti o originalnom Rovaškom pismu već o nekom prelazu na moderni, današnji način pisanja sa korištenjem znakova iz Rovaškog pisma.
Novembar uredi
Sekelji − (mađ: Székely; rum: Secui; nem: Székler) su etnička grupa Mađara, koja živi u današnjoj Rumuniji, na istoku i jugoistoku Transilvanije, najviše ih ima u okruzima Hargita, Kovasna i Mureš. Samo ime ovog naroda se prvi put nalazi u dokumentima iz jedanaestog veka i to na latinskom Sikul ("Sicul"), dok mađarska forma imena Sekelj se spominje prvi put 1334. godine u dokumentima koji opisuju odbranu istočnog dela tadašnje Mađarske Kraljevine.
Ukupan broj Sekelja, populacija, varira od izvora do izvora. Rumunski zvanični izvor govori o 670.000 Sekelja, mađarski izvori govore o brojci od 1,700.000 (a sa ovom brojkom su u stvari obuhvaćeni svi Mađari u Transilvaniji a ne samo Sekelji). Međutim istina je kao i uvek negde sakrivena u sredini a brojke služe svrsi. Brojka od 670 hiljada je tačna ako se računaju Sekelji koji žive na teritoriji koja se nekada zvala Zemlja Sekelja (mađ:Székelyföld) a danas su to okruzi Hargita, Kovasna i Mureš.
Decembar uredi
Janoš Hunjadi (srp. Сибињанин Јанко; mađ. Hunyadi János; lat. Ioannes Corvinus); (1387–11. avgust 1456, Zemun) je bio tamiški župan, severinski ban, vojvoda Erdelja (od 1441), kapetan Beograda (1444–1446) i namesnik (1446–1453) Kraljevine Ugarske. Janoš Hunjadi je bio otac Matije Korvina, jednog od najpoznatijih mađarskih kraljeva. Janoš se rodio u plemićkoj porodici 1387. ili 1407. godine (različiti izvori daju ove podatke), kao sin Vojka (Vojk; Voyk; Vajk; Voicu), unuk Srb(in)a (Serb; Sorb; Serbe) vlaškog kneza iz Banata, u današnjem rumunskom okrugu Turnu Severin (mađ. Szörény). Po nekim izvorima, po majci je kunskog porekla. Po teoriji iz 19. veka Janošev deda Srb je bio poreklom iz Srbije, ali ova teza nije potvrđeno izvornim podacima. Zna se da je Srb imao tri sina - Vojka (Vojk), (Janošev otac), Magoša (Magos) i Radola (Radol).