Pramenka

Pramenka je autohtona domaća ovca koja je nekad bila raširena u celoj Evropi, a sada je najzastupljenija u balkanskim zemljama. Pramenka je kasnostasna ovca skromnih uslova gajenja i otporna na bolesti. Gajila se tokom vekova u brdsko-planinskim predelima na ekstenzivnom (primitivnom) ovačarstvu. Od sredine 20. veka u Jugoslaviji vršilo se oplemenjivanje pramenke sa visokoproduktivnim rasama ovaca radi poboljšanja njenih proizvodnih vrednosti.

Izgled i osobine uredi

Stado pirotske pramenke. Od njihove fine vune izrađuje se pirotski ćilim. Ukrštanjem pirotske pramenke sa virtemberg i il de frans ovcom nastala je mis ovca, prva srpska i balkanska ranostasna mesnata ovca, koja je predstavljena javnosti 2006. godine.^[1]^[2]

Selo Krivi Vir u podnožju planine Rtanj smatra se genetskim centrom krivovirske žuje, dok se selo Dub u središnjoj Bosni smatra genetskim centrom dubske pramenke.

Tokom vremena u pojedinim biogeografskim regionima formirani su sojevi pramenke koji se prilično razlikuju po eksterijernim i proizvodnim karakteristikama. Na Balkanu postoji više od 30 sojeva pramenki. Među najznačajnije sojeve pramenke sa rudom (finom vunom) spadaju: sjenička, svrljiška, šarplaninska, ovčepoljska (makedonska), i pirotska. Sa grubom vunom: karakačanski-crni soj, krivovirski soj, kosovski soj, bardoka (bela metohijska), lipska (smederevska), jezersko pivska, zetska žuja, dubska (vlašićko-travnički), vlaška vitoroga, kupreška i lička pramenka. Smatra se da su pramenke sa centralnog Balkana, koje imaju fini sortiment vune u njenom stvaranju u prošlosti učestvovale maloazijske ovce sa finom vunom. Pramenka ima dugu i uzanu glavu, prekrivenu dlakom, koja može biti različite boje, zavisno za sojeve. Većina ovaca je šuta, dok su ovnovi najčešće rogati. Trup je srednje dužine i uzan. Leđa su ravna i uzana. Prema dužini repa razlikuju se dugorepi i kratkorepi sojevi. Ova ovca je dobila naziv po izraženim pramenovima koji su šiljasti, dugi i grubi. Svi sojevi pramenke su kasnostasne životinje, koje polno sazrevaju sa 16-18 meseci, a rast završava u starosti od 3-4 godine.

Sjenička pramenka na Pešterskoj visoravni. Od mleka od sjeničke pramenke spravlja se sjenički sir.^[3]

Stado šarplaninske pramenke na Šar planini. Stada ovog soja čuva ovčarski pas Šarplaninac. Od mleka od šarplaninske pramenke spravlja se čuveni šarski sir.^[4]^[5]

Koristila se u narodnom ovčarstvu za sve tri proizvodnje: mleko, meso i vuna. Živa mera ovaca, u zavisnosti od soja i uslova gajenja, kreće se između 30 i 60 kg, a ovnovi između 40 i 80 kg. Proizvodnja mleka pramenke je relativno mala, a znatno varira između sojeva (od 40-100 litara i više u laktaciji od 6 meseci ), i zavisi takođe od ishrane.^[6] Težina runa u proseku iznosi 1,4 kg. Boja runa je najčešće bijela, mada kod nekih sojeva može biti mrko pa i crno. Plodnost pramenke je relativno dobra. Od 100 ojagnjenih ovaca dobija se 100-110 jagnjadi. Porođajna težina jagnjadi je između 2 i 4 kg, što zavisi od soja i nivoa ishrane majki.^[6] Jagnjad su otporna a mortalitet nizak.

Dubski (vlašićko-travnički) ovan u Potkozarju.

Bardoka (bela metohijska) na pojilištu.

Eksterijerne i proizvodne karaktiristike pramenke su odraz loših uslova pod kojima se ovca gajila tokom vekova u brdsko-planinskom predelima sa ekstenzivnim (primitivnim) stočarstvom. Ishrana tokom zime je bila veoma oskudna, pa su ovce u proleće bile u slaboj kondiciji što se nepovoljno odražavalo na rast jagnjeta. Rano odbijanje jagnjadi, prevremena oplodnja mladih ovaca, loša ishrana i smeštaj uticale na morfološke i fiziološke karakteristike pramenke. Kroz vekove pored domaće radinosti i zanatstva glavna privredna grana kod stanovnika Balkana bila je stočarstvo. Stanovnici stočari koji su živeli u mnogočlanim zadružnim porodicama gde je podela rada bila izvršena prema polu i uzrastu, uspeli su da svojim radom obezbede osnovne životne potrebe. Sistem uzgoja stoke (ovaca, koza i goveda) podrazumevalo je letnju ispašu na planinskim pašnjacima i spuštanja pred zimu u stalna naselja na nižim nadmorskim visinama. Glavna sirovina u proizvodnji hrane kod stočara predstavljali su mleko i meso, odnosno spravljanje masla, sira i suvog mesa. U prošlosti se za spravljanje sira prvenstveno koristilo ovčije mleko (Tehnologija izrade ovčijeg belog sira). Ovakav sistem uzgoja stoke bio je dominantan do sredine 20. veka kada usled urbanizacije, industralizacije i migracije stanovništva iz sela u grad uspeo da održi u izolovanim planinskim predelima Balkanskog poluostrva i na početku 21. veka.

Kosovski soj na ispaši.

Jagnje.

Sredinom 20. veka u Jugoslaviji radi poboljšanja proizvodnih karakteristika pramenke započinje sparivanje sa visokoproduktivnom francuskom merino arl rasom, a kasnije i nemačkom merino-landsčaf rasom (virtemberška ovca). Ovaj period oplemenjivanja pramenke poznat je kao „merinizacija". Gubitak interesa za gajenje niskoproduktivnih sojeva, kao i ukrštanje pramenke sa produktivnim rasama doveli su do naglog smanjenja autohtone populacije. Procena stepena ugroženosti pramenke pokazuje da pojedini sojevi imaju manje od 100 jedinki, što zahteva hitne mere prezervacije i konzervacije radi očuvanja specifičnog genofonda. Tradicionalno stočarstvo sa slobodnom ispašom iako se smatra primitivnim u odnosu na intenzivno industrijsko ovčarstvo ono je na početku 21. veka doživelo svojevrsnu renesansu sa pojavom organskog stočarstva.

U 21. veku, osim pojedinih sojeva pramenke ugroženo je planinsko kratorogo domaće goveče - buša, balkanska domaća koza, balkanski magarac, kao i balkanski brdski konj.

Zanimljivosti uredi

Karakačanski ovan.

"Belo sirenje" u Makedoniji.

Pirotski (staroplaninski) kačkavalj.

Karakačanska ovca je srodnik muflona i važi za jednu od najprimitivnijih sojeva pramenki na Balkanu, ima crnu dlaku i najgrublju vunu, dok meso ima ukus srnetine.^[7] Smatralo se da je ova pramenka izumrla u Srbiji ali je 2005. godine otkriveno malo stado u selu Mlačištu na planini Čemerniku, nakon čega je uvedena u program državne zaštite.^[8] Najveće balkansko nomadsko pleme Karakačani, poznati još kao Ašani ili Vlasi, vekovima su svoja brojna stada vodili tokom leta na ispašu sa juga na sever centralnog Balkana, a zimi obrnuto, pa čak i kada su formirane prve granice na Balkanu u 19. veku. Njihove seobe su poslednji put zabeležene u Jugoslaviji uoči Drugog svetskog rata. Smatra se da su upravo Karakačani u prošlosti odali tajnu staroplaninskim i svrljiškim stočarima spravljanja belmuža i kačkavalja, koji je danas poznat pod nazivom pirotski kačkavalj.^[9]^[10](Memedović i Karakačani - Zvanični kanal).
Izvorni balkanski ovčiji i kozji meki beli sir prvi su standardizovali i brendirali za svetsko tržište Grci pod nazivom feta što u prevodu znači kriška ili komad. Salamureni sirevi su tipični za sve zemlje Balkana. U Srbiji i Bosni je to beli sir, kod Bugara i Makedonaca „belo sirenje", u Grčkoj „feta“ sir. Najpoznatiji domaći beli sirevi su sjenički,^[11] homoljski,^[12] zlatarski,^[13] pljevaljski,^[14] staroplaninski,^[15] svrljiški,^[16] vlašićki^[17] i dr.
Kačkavalj - tvrdi žuti sir nastao je na Balkanskom poluostrvu.^[18] Kasnije se raširio u Rusiju, Tursku, južnoj Italiji, južnoj Mađarskoj, i još nekim istočnim zemljama. U Srbiji tradicionalno se spravljao kačkavalj u stočarskim gazdinstvima na Staroj planini, Svrljiškim planinama, Rtnju, Šar-planini i Homoljskim planinama; u Bosni, u planinama oko Sarajeva tradicionalno se spravljao kačkavalj do sredine 20. veka, ostalo je zabeleženo da je jedna sarajevska porodica spravljala kačkavalj u toku nekoliko generacija od 1860. do 1941. godine; u Bugarskoj poznat je piridopski kačkavalj; u Grčkoj tesalski i epirski; u Rumuniji kačkavalj sa planine Pantelu. Na Balkanu takođe čuveni sirari kačkavalja su bili Jevreji-Sefardi i Cincari. Suštinska razlika između balkanskog kačkavalja i evropskih žutih sireva je prisustvo okaca (rupa), i njihov nedostatak kod kačkavalja. Veličina rupa je kriterijum za kvalitet kod evropskih žutih sireva dok se njihovo prisustvo kod kačkavalja znak za loš kvalitet. Najbolji kačkavalj se spravlja od ovčijeg mleka.
Na Balkanu spravlja se sir i kajmak iz meha-mešine, kao i sir škripavac.^[19]^[20]

Vidi još uredi

Sjenički soj pramenke

Reference uredi

Literatura uredi

Nikolić, Dragan (1945). Ovca (odgajivanje, ishrana i nega). IPROZ.
Mitić, Novica A. (1984). Ovčarstvo. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. *
Sergej Ivanov, Branislav Milić, Frida Bauman, Suzana Đorđević-Milošević i Slobodan Milošević (2005). Domaća pramenka. Natura Balkanika.

Spoljašnje veze uredi

[1] Mis ovca - studija o nastanku (Dr Milan P. Petrović, Institut za stočarstvo, Beograd - Zemun)

[2] Mis ovca (RTV - Zvanični kanal)

[3] Naći nova tržišta za sjenički sir (Agroklub, 30. novembar 2017)

[4] Šarski sir blago sirićana (Gračanica onlajn, 2017)

[5] Kako se pravi šarski sir? (MostTVZvečan - Zvanični kanal)

[automatski_generisano1-6] Pramenka (Agroklub)

[7] Karakačanska ovca (Farmia, Ceca Stanković Avramović)^{[mrtva veza]}

[8] Karakačanska ovca (Farmija, Ceca Stanković Avakumović)^{[mrtva veza]}

[9] Belmuž - staroplaninski specijalitet (Agromedija, 17. januar 2018)

[10] Otkrivamo vam kako se pravi pirotski kačkavalj (Agromedija, 2018)

[11] Naći nova tržišta za sjenički sir nova (Agroklub, 30. novembar 2017)

[12] Homoljski sir (RTS Jutarnji program - Zvanični kanal)

[13] „Milanki se smejalo celo selo (Mondo, 14. novembar 2016)”. Arhivirano iz originala 26. 11. 2018. g. Pristupljeno 25. 11. 2018.

[14] Pljevaljski sir na Balkan čiz festivalu (Kodeks, 17. januar 2014)

[15] Mlekara Stara planina

[16] Svrljiški sirevi (RTS Kvadratura kruga - Zvanični kanal)

[17] Porodica Mehić više od 150 godina pravi vlašićki sir (Nezavisne, 13. jun 2015)

[18] Domaći kozji kačkavalj - Balkanika prodakšn

[19] Savremena oprema i tradicija za savršeni hercegovački sir i kajmak (Fokus-Zvanični kanal)

[20] Hranu koju morate probati u Trebinju: med, sir škripavac i grah poljak (Kliks, 28. septembar 2015)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]