Privredna reforma 1964.
Privredna reforma 1964/1965. je bila skup ekonomskih i političkih mera koje je sprovela SFR Jugoslavija u drugoj polovini 1960-ih, u cilju oživljavanja i ozdravljenja privrede.
Ovaj zaokret prema tržišnoj ekonomiji (jugoslovenski eufemizam za kapitalizam) i napuštanje klasične socijalističke planske privrede, doneo je mnogo više slobode u celom društvu i, na samom početku, pozitivne rezultate. Jedan takav primer je da je dinar kao valuta postao konvertabilan (jedno kratko vreme).
Međutim, reforma je imala i svoju tamnu stranu – veliki porast nezaposlenosti, povećanje socijalnih nejednakosti i nagli rast spoljnog duga. Reforma je sama od sebe stala negde početkom 1970-ih.
Pozadina reforme uredi
Nakon godina velikog privrednog rasta između 1947. i 1953. i fantastičnog rasta industrijske proizvodnje (koji se kretao čak do 26% godišnje), početkom 1960-ih došlo je do stagnacije i problema sa servisiranjem inostranih kredita. Brzi posleratni razvoj bio je ostvarivan isprva zahvaljujući delimično i velikoj američkoj pomoći - nakon Drugog svetskog rata, SAD su imale poseban zakon, PL 480, u skladu sa kojim su iz sopstvenih državnih rezervi pomagali prijateljske zemlje. Nakon toga, rast je ostvarivan podizanjem inostranih kredita, ali je ubrzo došlo do problema njihove otplate. Zbog toga je 1964. godine opozvan Petogodišnji plan 1961 - 1965 i najavljena Velika privredna reforma na 8. Kongresu SKJ, održanom u decembru 1964. u Beogradu.
Ciljevi reforme uredi
Ciljevi reforme su bili: uvođenje zakona ponude i potražnje (tržišna privreda), davanje veće samostalnosti privrednim preduzećima, davanje veće slobode privatnom kapitalu (obnova zanatstva i manjih privrednih pogona), monetarna reforma - uvođenje realnog kursa dinara (cilj je bio konvertabilni dinar). Dinar je devalviran 25. jula 1965. godine, sa 750 na 1250 za 1 dolar (66,7%), a istovremeno je sprovedena i denominacija.[1]
Te mere značile su i uvođenje nagrađivanja prema radu, ali i naglo povećanje socijalnih razlika uz veliki porast nezaposlenosti. U sklopu reforme liberalizovan je promet prema inostranstvu - građani SFRJ mogli su gotovo bez ikakvih ograničenja da traže i dobiju pasoš i putuju gde žele na Zapad. Dobar deo naglo nezaposlenih iskoristio je to pravo i krenuo u svet trbuhom za kruhom. U sklopu reforme liberalizovano je i bankarstvo - otpočele su sa radom prve domaće komercijalne banke, koje su počele da daju kredite građanima.
Nosioci reforme uredi
Formalno, reformom su se bavili tadašnji najviši partijski rukovodioci, Edvard Kardelj i Vladimir Bakarić. No, pravi kreator i izvršitelj reforme bio je tadašnji Savezni sekretar za finansije (1962-1967) u Saveznom Izvršnom veću (Vlada SFRJ) Kiro Gligorov [1] sa timom ekonomskih stručnjaka iz cele zemlje. Između ostalih, iz Hrvatske su to bili Dragomir Vojnić i Božo Marendić, a iz Srbije Borisav Jović.
Posledice reforme uredi
Reforma je nakon početnih pozitivnih rezultata - povećanje deviznog priliva u prvim godinama nakon uvođenja, konvertibilni dinar, okretanje privrede prema stvarnim potrebama i željama tržišta - uskoro počela da pokazuje i svoju negativnu stranu. Naglo je porastao broj nezaposlenih, naglo je skočio spoljni dug i naglo su se povećale socijalne razlike u društvu. Sve to dovelo je i do porasta društvenih i političkih tenzija - (štrajkovi u preduzećima, Studentske demonstracije 1968, nemiri u Hrvatskoj, nemira na Kosovu).
Mišljenja o reformi uredi
Zagovornici reforme govorili su da tako ograničena reforma i nije mogla da uspe. Ona je trebalo da se proširi i na politiku (uvođenje višepartijskog sistema) jer se u jednopartijskoj socijalističkoj Jugoslaviji (sa monopolom SKJ) i dominacijom društvenog (državnog) vlasništva u sferi proizvodnje, nije mogla sprovesti reforma na duži rok.
Protivnici reforme govorili su da je ona potpuno dokinula planiranje i koordinirajuću funkciju federalnih tela, te da je brojnim posrednim merama sputavana snaga tržišta i inicijativa privrede. To jest da niti je ekonomija vođena (planirano), niti je prepuštena zakonima samoregulacije (tržište).
Bibliografija uredi
- Jakov Sirotković: Uzroci, rezultati i perspektive privredne i društvene reforme, Centar za društvenu djelatnost omladine, Šibenik, 1970.
- Rudolf Bičanić: Economic Policy in Socialist Yugoslavia, Cambridge University Press. 1973. ISBN 9781001341026.