Prosvetiteljstvo (književnost)

KNjIŽEVNOST

antika helenska književnost rimska književnost srednjovekovna renesansa trečento petrarkizam barok rokoko klasicizam novi vek prosvetiteljstvo sentimentalizam preromantizam romantizam realizam nadrealizam naturalizam parnasizam simbolizam impresionizam modernizam postmodernizam savremena

Prosvećenost, prosvetiteljstvo ili racionalizam (lat. ratio - razum) je najznačajnija kulturno-književna epoha posle renesanse i najveći intelektualni pokret u Evropi. Obuhvata čitav 18. vek, ali su filozofske pripreme za nju izvršene još u 17. veku, a odjeci ideja ovog perioda trajali su u nekim zemljama sve do sredine 19. veka.

Obeležja i ideje prosvetiteljstva

Epoha prosvećenosti karakteriše se pretežno određenim idejno-filozofskim stavovima, koji se u književnosti tog doba manifestuju u nekoliko književnostilskih varijanta: dok na početku veka još preovlađuju stilske crte klasicizma, paralelno s tim ova epoha izgrađuje i neke svoje književne osobenosti (didaktički spisi, filozofsko-moralne rasprave, građanski roman i građanska drama), da bi u drugoj polovini veka, u doba tzv. zrele prosvećenosti, ispoljila neke težnje suprotne osnovnom stavu prosvećenosti o bezuslovnom primatu „razuma“ u čovekovom životu. Književne pojave tih poslednjih decenija veka prosvećenosti svrstavaju se u književni pravac sentimentalizam i predromantizam.

Osnovna ideja prosvetiteljskih filozofa bila je da se čovek rađa po prirodi dobar i da mu je duša čista kao „neispisan list hartije“ („tabula rasa“), a da od iskustva zavisi kako će ta hartija biti ispisana. Zbog toga škola i prosveta u racionalizmu imaju najveći značaj, te su zato popularno-naučni i didaktički spisi najpreča narodna potreba. Lepa književnost mora ne samo zabavljati nego i poučavati (tzv. utilitarna književnost). Posle humanizma i renesanse reformacije su išle ka isticanju autonomije razuma i slobodnog odlučivanja zasnovanog na principima razumnosti, a protiv mračnog srednjeg veka koji je apsolutizovao vlast crkve, religije i teologije. Prosvetiteljstvo u pravilnom vaspitanju vidi glavno sredstvo za čovekovo formiranje i razumno odlučivanje.

Mada se književne vrste klasicizma (tragedija i epopeja) i dalje plodno neguju, prosvećenost je, pre svega, epoha proze, tj. romana, drama, poučnih spisa, rasprava, traktata, razgovora i izreka.

Prosvetiteljska književnost u Srbiji

Najznačajniji predstavnik prosvećenosti u Srbiji je bio Dositej Obradović koji je svojim delom Život i priključenija (1783.), svojim Basnama (1788.) i svojim moralističkim esejima zasnovao srpsku noviju književnost koju je implementirao u evropske literalne krugove.

Predstavnici

Nemačka

• Lesing

Francuska

• Žan Žak Ruso
• Monteskje
• Volter
• Deni Didro

Engleska

• Danijel Defo
• Džonatan Svift
• Samjuel Ričardson
• Henri Filding
• Aleksandar Poup

Srbija

• Zaharije Orfelin
• Gavril Stefanović Venclović
• Dositej Obradović

Reference

• Čitanka sa književnoteorijskim pojmovima: za II razred srednje škole / [priredile] Ljiljana Nikolić, Bosiljka Milić. 19. izd. Beograd: Zavod za udžbenike. 2014. ISBN 978-86-17-18651-5.