Pubertet

Pubertet je pojam koji se odnosi na period života između detinjstva i mladosti. Period rasta i razvoja, u toku koga ljudska jedinka završava proces polnog sazrevanja i stiče telesnu sposobnost obnavljanja vrste, označava se kao pubertet. Iako su oscilacije moguće, smatra se da počinje oko jedanaeste, a završava se oko petnaeste godine (po nekima od 13 do 20). Najvažnije promene koje se dešavaju u pubertetu odnose se na postepen, ali često buran razvoj sekundarnih polnih karakteristika, emocionalne nestabilnosti i teškoća u interpersonalnim odnosima. Pored fizioloških, za pubertet su karakteristične i emocionalne promene, promene stavova o načinu života i krize identiteta. Pubertet prethodi adolescenciji ili je, prema savremenim shvatanjima, to prva faza adolescencije. U nekim socijalnim zajednicama praktikuju se posebni obredi inicijacije kao uvod u preuzimanje novih životnih uloga. Zbog neuspešne adaptacije na promene ili težih emocionalnih problema često se govori o pubertetskoj neurozi.

U proseku, devojčice počinju sa pubertetom sa 10–11 godina, a završavaju sa 15–17 godina; dečaci generalno počinju sa pubertetom u uzrastu od 11-12 godina, a završavaju sa 16-17 godina.^[1]^[2]^[3] Glavni orijentir puberteta za žene je menarha, početak menstruacije, koja se javlja u proseku između 12 i 13 godina.^[2] Kod muškaraca, prva ejakulacija, spermarč, javlja se u proseku sa 13 godina.^[4] U 21. veku prosečna starost u kojoj deca, posebno devojčice, dostižu pubertet, niža je u odnosu na 19. vek, kada je bilo 15 za devojčice i 16 za dečake.^[5] To može biti posledica brojnih faktora, uključujući poboljšanu ishranu koja rezultira brzim rastom tela, povećanom težinom i taloženjem masti,^[6] ili izloženošću endokrinim poremećivačima poput ksenoestrogena, što ponekad može biti posledica konzumiranja hrane ili drugih faktora okoline.^[7]^[8] Pubertet koji počinje ranije nego obično poznat je kao preuranjeni pubertet, a pubertet koji počinje kasnije nego obično poznat je kao zakasneli pubertet.

Među morfološkim promenama u veličini, obliku, sastavu i funkcionisanju pubertetskog tela primetan je razvoj sekundarnih polnih karakteristika, „popunjavanje” tela deteta; od devojke do žene, od dečaka do muškarca. Poreklom iz latinskog puberatum (doba zrelosti), reč pubertet opisuje fizičke promene u seksualnom sazrevanju, a ne psihosocijalno i kulturno sazrevanje označeno terminom adolescentski razvoj u zapadnoj kulturi, gde je adolescencija period mentalnog prelaska iz detinjstva u odraslo doba, koji preklapa veći deo telesnog perioda puberteta.^[9]

Razlike između muškog i ženskog puberteta uredi

Približan pregled razvojnih perioda od detinjstva do ranog odraslog doba. Pubertet je označen zelenom bojom sa desne strane.

1 Folikulostimulišući hormon – FSH
2 Luteinizirajući hormon – LH
3 Progesteron
4 Estrogen
5 Hipotalamus
6 Hipofiza
7 Jajnik
8 Trudnoća – hCG (Human chorionic gonadotropin)
9 Testosteron
10 Testis
11 Podsticaji
12 Prolaktin – PRL

Dve najznačajnije razlike između puberteta kod devojčica i puberteta kod dečaka su uzrast u kome počinje, i glavni polni steroidi, androgeni i estrogeni.

Iako postoji širok raspon normalnog uzrasta, devojčice obično počinju sa pubertetom oko 10-11 godina i završavaju pubertet oko 15-17; dečaci počinju oko 11–12 godina, a završavaju oko 16–17.^[1]^[2]^[3] Devojčice postižu reproduktivnu zrelost oko četiri godine nakon prvih fizičkih promena u pubertetu.^[10] Nasuprot tome, dečaci sporije ubrzavaju, ali nastavljaju da rastu oko šest godina nakon prvih vidljivih pubertetskih promena.^[11] Svako povećanje visine nakon puberteta je neuobičajeno.

Za dečake, androgeni testosteron je glavni polni hormon; dok se proizvodi testosteron, sve promene kod dečaka okarakterisane su kao virilizacija. Značajan proizvod metabolizma testosterona kod muškaraca je estradiol. Pretvorba testosterona u estradiol zavisi od količine telesne masti i nivoi estradiola kod dečaka su obično mnogo niži nego kod devojčica. Muški „skok rasta” takođe počinje kasnije, sporije se ubrzava i traje duže pre spajanja epifiza. Iako su dečaci u proseku za 2 cm (0,8 in) niži od devojčica pre početka puberteta, odrasli muškarci su u proseku oko 13 cm (5,1 in) viši od žena. Većina ovih polnih razlika u visini odraslih pripisuje se kasnijem naletu rasta i sporijem napredovanju do kraja, direktnom rezultatu kasnijeg porasta i smanjenja nivoa estradiola kod odraslih muškaraca.^[12]

Hormon koji dominira ženskim razvojem je estrogen zvan estradiol. Dok estradiol pospešuje rast dojki i materice, on je takođe glavni hormon koji pokreće pubertetski rast, sazrevanje i zatvaranje epifize.^[13] Nivo estradiola raste ranije i dostiže veći nivo kod žena nego kod muškaraca.

Vidi još uredi

Razlika između oogeneze i spermatogeneze

Reference uredi

^ ^a ^b Kail, RV; Cavanaugh JC (2010). Human Development: A Lifespan View (5th izd.). Cengage Learning. str. 296. ISBN 978-0-495-60037-4.
^ ^a ^b ^v Schuiling (2016). Women's Gynecologic Health. Jones & Bartlett Learning. str. 22. ISBN 978-1-284-12501-6. „The changes that occur during puberty usually happen in an ordered sequence, beginning with thelarche (breast development) at around age 10 or 11, followed by adrenarche (growth of pubic hair due to androgen stimulation), peak height velocity, and finally menarche (the onset of menses), which usually occurs around age 12 or 13.”
^ ^a ^b D. C. Phillips (2014). Encyclopedia of Educational Theory and Philosophy. Sage Publications. str. 18—19. ISBN 978-1-4833-6475-9. „On average, the onset of puberty is about 18 months earlier for girls (usually starting around the age of 10 or 11 and lasting until they are 15 to 17) than for boys (who usually begin puberty at about the age of 11 to 12 and complete it by the age of 16 to 17, on average).”
^ (Jorgensen & Keiding 1991).
^ Alleyne, Richard (2010-06-13). „Girls now reaching puberty before 10—a year sooner than 20 years ago”. The Daily Telegraph. London. Arhivirano iz originala 14. 6. 2010. g. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Guillette EA, Conard C, Lares F, Aguilar MG, McLachlan J, Guillette LJ (mart 2006). „Altered breast development in young girls from an agricultural environment”. Environ. Health Perspect. 114 (3): 471—5. PMC 1392245  . PMID 16507474. doi:10.1289/ehp.8280. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Buck LG, Gray LE, Marcus M, Ojeda SR, Pescovitz OH, Witchel SF, Sippell W, Abbott DH, Soto A, Tyl RW, Bourguignon JP, Skakkebaek NE, Swan SH, Golub MS, Wabitsch M, Toppari J, Euling SY (februar 2008). „Environmental factors and puberty timing: expert panel research needs”. Pediatrics. 121 Suppl 3 (Supplement 3): S192—207. PMID 18245512. doi:10.1542/peds.1813E  . CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Mouritsen A, Aksglaede L, Sørensen K, Mogensen SS, Leffers H, Main KM, Frederiksen H, Andersson AM, Skakkebaek NE, Juul A; Aksglaede; Sørensen; Mogensen; Leffers; Main; Frederiksen; Andersson; Skakkebaek; Juul (april 2010). „Hypothesis: exposure to endocrine-disrupting chemicals may interfere with timing of puberty”. Int. J. Androl. 33 (2): 346—59. PMID 20487042. doi:10.1111/j.1365-2605.2010.01051.x.
^ The Oxford Dictionary of English Etymology, C. T. Onions ed. Oxford University Press, 1996, p. 720.
^ „Puberty and adolescence”. University of Maryland. Arhivirano iz originala 2013-09-24. g. Pristupljeno 13. 9. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Garn, SM. Physical growth and development. In: Friedman SB, Fisher M, Schonberg SK., editors. Comprehensive Adolescent Health Care. St Louis: Quality Medical Publishing; 1992. Retrieved on 2009-02-20
^ Abbassi V (1998). „Growth and normal puberty.”. Pediatrics. 102 (2 Pt 3): 507—513. PMID 9685454.
^ MacGillivray MH, Morishima A, Conte F, Grumbach M, Smith EP (1998). „Pediatric endocrinology update: an overview. The essential roles of estrogens in pubertal growth, epiphyseal fusion and bone turnover: lessons from mutations in the genes for aromatase and the estrogen receptor”. Hormone Research. 49 Suppl 1 (Suppl. 1): 2—8. PMID 9554463. S2CID 72138474. doi:10.1159/000053061.

Literatura uredi

Ovaj članak ili njegov deo izvorno je preuzet iz Rečnika socijalnog rada Ivana Vidanovića uz odobrenje autora.
Gordon CM, Laufer, MR (2005). „Chapter 4: Physiology of puberty”. Ur.: Emans SJ, Goldstein DP, Laufer, MR. Pediatric and Adolescent Gynecology (5th izd.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. str. 120–155. ISBN 978-0-7817-4493-5.
Gungor, Neslihan; Arslanian SA (2002). „Chapter 21: Nutritional disorders: integration of energy metabolism and its disorders in childhood”. Ur.: Sperling, MA. Pediatric Endocrinology (2nd izd.). Philadelphia: Saunders. str. 689–724. ISBN 978-0-7216-9539-6.
Marshall WA, Tanner, JM (1986). „Chapter 8: Puberty”. Ur.: Falkner F, Tanner JM. Human Growth: A Comprehensive Treatise (2nd izd.). New York: Plenum Press. str. 171–209. ISBN 978-0-306-41952-2.
Rosenfield, Robert L. (2002). „Chapter 16: Female puberty and its disorders”. Ur.: Sperling, MA. Pediatric Endocrinology (2nd izd.). Philadelphia: Saunders. str. 455–518. ISBN 978-0-7216-9539-6.
Styne, Dennis M. (2002). „Chapter 18: The testes: disorders of sexual differentiation and puberty in the male”. Ur.: Sperling, MA. Pediatric Endocrinology (2nd izd.). Philadelphia: Saunders. str. 565–628. ISBN 978-0-7216-9539-6.
Colburn, T., Dumanoski, D. and Myers, J.P. Our Stolen Future, 1996, Plume: New York.
Ducros, A. and Pasquet, P. "Evolution de l'âge d'apparition des premières règles (ménarche) en France". Biométrie Humaine (1978), 13, 35–43.
Herman-Giddens ME, Slora EJ, Wasserman RC, Bourdony CJ, Bhapkar MV, Koch GG, Hasemeier CM (1997). „Secondary sexual characteristics and menses in young girls seen in office practice: a study from the Pediatric Research in Office Settings network.”. Pediatrics. 99 (4): 505—12. PMID 9093289. doi:10.1542/peds.99.4.505. Newer data suggesting that lower age thresholds for evaluation should be used.
Plant TM, Lee PA, eds. The Neurobiology of Puberty. Bristol: Society for Endocrinology, 1995. Proceedings of the latest (4th) International Conference on the Control of the Onset of Puberty, containing summaries of current theories of physiological control, as well as GnRH analog treatment.
Tanner JM, Davies PS (1985). „Clinical longitudinal standards for height and height velocity for North American children.”. The Journal of Pediatrics. 107 (3): 317—29. PMID 3875704. doi:10.1016/S0022-3476(85)80501-1. Highly useful growth charts with integrated standards for stages of puberty.
Sizonenko, PC. Role of sex steroids during development—integration Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. јул 2013). in Bourguignon, Jean Pierre & Tony M. Plant. The Onset of Puberty in Perspective: Proceedings of the 5th International Conference on the Control of the Onset of Puberty, Held in Liège, Belgium, 26–28 September 1999. Elsevier. Amsterdam & New York 2000. ISBN 0-444-50296-3. str. 299–306..
Hovey, Russell C.; Aimo, Lucila (2010). „Diverse and Active Roles for Adipocytes During Mammary Gland Growth and Function”. Journal of Mammary Gland Biology and Neoplasia. 15 (3): 279—290. ISSN 1083-3021. PMC 2941079  . PMID 20717712. doi:10.1007/s10911-010-9187-8.
Sun, Susie X.; Bostanci, Zeynep; Kass, Rena B.; Mancino, Anne T.; Rosenbloom, Arlan L.; Klimberg, V. Suzanne; Bland, Kirby I. (2018). „Breast Physiology”. The Breast. str. 37—56.e6. ISBN 9780323359559. doi:10.1016/B978-0-323-35955-9.00003-9.
Gluckman PD, Hanson MA (2006). „Evolution, development and timing of puberty”. Trends in Endocrinology and Metabolism. 17 (1): 7—12. PMID 16311040. S2CID 26141301. doi:10.1016/j.tem.2005.11.006.
Terasawa E, Fernandez DL (2001). „Neurobiological mechanisms of the onset of puberty in primates”. Endocrine Reviews. 22 (1): 111—51. PMID 11159818. doi:10.1210/er.22.1.111.

Spoljašnje veze uredi

[Kail-1] Kail, RV; Cavanaugh JC (2010). Human Development: A Lifespan View (5th izd.). Cengage Learning. str. 296. ISBN 978-0-495-60037-4.

[Schuiling-2] v Schuiling (2016). Women's Gynecologic Health. Jones & Bartlett Learning. str. 22. ISBN 978-1-284-12501-6. „The changes that occur during puberty usually happen in an ordered sequence, beginning with thelarche (breast development) at around age 10 or 11, followed by adrenarche (growth of pubic hair due to androgen stimulation), peak height velocity, and finally menarche (the onset of menses), which usually occurs around age 12 or 13.”

[Phillips-3] D. C. Phillips (2014). Encyclopedia of Educational Theory and Philosophy. Sage Publications. str. 18—19. ISBN 978-1-4833-6475-9. „On average, the onset of puberty is about 18 months earlier for girls (usually starting around the age of 10 or 11 and lasting until they are 15 to 17) than for boys (who usually begin puberty at about the age of 11 to 12 and complete it by the age of 16 to 17, on average).”

[Jorgensen_&_Keiding-4] (Jorgensen & Keiding 1991).

[5] Alleyne, Richard (2010-06-13). „Girls now reaching puberty before 10—a year sooner than 20 years ago”. The Daily Telegraph. London. Arhivirano iz originala 14. 6. 2010. g. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[Guillette_2006-6] Guillette EA, Conard C, Lares F, Aguilar MG, McLachlan J, Guillette LJ (mart 2006). „Altered breast development in young girls from an agricultural environment”. Environ. Health Perspect. 114 (3): 471—5. PMC 1392245  . PMID 16507474. doi:10.1289/ehp.8280. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[Louis_2008-7] Buck LG, Gray LE, Marcus M, Ojeda SR, Pescovitz OH, Witchel SF, Sippell W, Abbott DH, Soto A, Tyl RW, Bourguignon JP, Skakkebaek NE, Swan SH, Golub MS, Wabitsch M, Toppari J, Euling SY (februar 2008). „Environmental factors and puberty timing: expert panel research needs”. Pediatrics. 121 Suppl 3 (Supplement 3): S192—207. PMID 18245512. doi:10.1542/peds.1813E  . CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[Mouritsen_2010-8] Mouritsen A, Aksglaede L, Sørensen K, Mogensen SS, Leffers H, Main KM, Frederiksen H, Andersson AM, Skakkebaek NE, Juul A; Aksglaede; Sørensen; Mogensen; Leffers; Main; Frederiksen; Andersson; Skakkebaek; Juul (april 2010). „Hypothesis: exposure to endocrine-disrupting chemicals may interfere with timing of puberty”. Int. J. Androl. 33 (2): 346—59. PMID 20487042. doi:10.1111/j.1365-2605.2010.01051.x.

[9] The Oxford Dictionary of English Etymology, C. T. Onions ed. Oxford University Press, 1996, p. 720.

[Maryland-10] „Puberty and adolescence”. University of Maryland. Arhivirano iz originala 2013-09-24. g. Pristupljeno 13. 9. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[Garn-11] Garn, SM. Physical growth and development. In: Friedman SB, Fisher M, Schonberg SK., editors. Comprehensive Adolescent Health Care. St Louis: Quality Medical Publishing; 1992. Retrieved on 2009-02-20

[abbassi1998-12] Abbassi V (1998). „Growth and normal puberty.”. Pediatrics. 102 (2 Pt 3): 507—513. PMID 9685454.

[macgillivray1998-13] MacGillivray MH, Morishima A, Conte F, Grumbach M, Smith EP (1998). „Pediatric endocrinology update: an overview. The essential roles of estrogens in pubertal growth, epiphyseal fusion and bone turnover: lessons from mutations in the genes for aromatase and the estrogen receptor”. Hormone Research. 49 Suppl 1 (Suppl. 1): 2—8. PMID 9554463. S2CID 72138474. doi:10.1159/000053061.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]