Pčelarstvo
Primeri i perspektive u ovom članku možda ne predstavljaju svetski pogled na temu. |
Pčelarstvo (ili apikultura, od latinske reči apis = "pčela") je vrsta poljoprivrednog zanimanja koje podrazumeva gajenje i iskorišćavanje medonosne pčele u košnicama za dobijanje direktnih ili indirektnih koristi. Mesto gde se uzgajaju pčele naziva se pčelinjak.
Direktne koristi od bavljenja pčelarstvom pčelar dobija u sledećim proizvodima: med, pčelinji vosak, pčelinji otrov (ubod), matični mleč, cvetni prah (polen), propolis. Pored toga dobija i rojeve i matice za reprodukciju u pčelarstvu.
Indirektna korist koju daje pčelarstvo oprašivanjem poljoprivrednog bilja, znatno je veća od direktne, za oko 100 do 150 puta, jer u prirodi oko 80% biljaka su entomofilne (biljke koje oprašuju insekti). Oko 150 kulturnih biljaka na području Balkana zahteva oprašivanje pomoću pčela.
Pčelarenje može da bude:
- hobi;
- dodatni posao;
- komercijalni posao.
Istorija pčelarstva uredi
Pčelarstvo je jedno od najranijih zanimanja čoveka. Starije je od ratarstva, pa možda i od stočarstva. Predak današnjeg čoveka nije uzgajao pčele, već ih je tražio u šupljinama drveća i stena. Pčele je uništavao, a oduzimao im med i vosak. Najstariji podatak o pčelarstvu potiče iz kamenog doba. Nađen je u pećini kod Bakora u Španiji, star je oko 30.000 godina i na njemu je predstavljeno uzimanje meda iz stene.
Stari Egipćani i Asirci su među prvim uzgajali pčele. Poznavali su i metodu oduzimanja meda a da ne unište pčele. U mnogim grobnicama nađeni su reljefi na kojima su naslikane pčele i med u saću. Stari Grci primili su veštinu pčelarenja od Egipćana, a Rimljani od Grka.
U izveštaju Priskusa Retora o pismu vizantijskog cara Teodosija II (408—450) hunskom vladaru Atili navodi se da su vojnici u ratu dobijali umesto hrane kašiku, a umesto vina medos. Medos (med s grčkim dodatkom os) je medovina, omiljeno piće starih Slovena. Upotreba medosa (medovine) u Panonskoj niziji, gde su tada vladali Huni, pokazuje da su Sloveni, naseljeni oko reke Dunava i Tise, bili glavni proizvođači medosa, jer je reč med nije ni grčka ni hunska, već slovenska.
Nakon konačnog naseljavanja Južnih Slovena na Balkan pčelarstvo je dobilo još veći privredni i kulturni značaj. Med i vosak su proizvođeni ne samo za stanovništvo i vojsku, već i za trgovinu. Sačuvani su određeni pismeni spomenici srpskih vladara koji to potvrđuju. Tako u pismu Stefana Prvovenčanog, kojim je regulisana trgovina Dubrovčana, stoji izmeđuostalog i ovo:
Neka je svima znano, da je kraljevstvo mi dalo milost Dubrovčanima da prodaju vino bez vode i med po cenovniku, i ako se nađe ko da prodaje vino sa vodom ili med preko cenovnika, da mu se uzme sve što ima.
Kralj Uroš, dajući Dubrovčanima privilegije da trguju po srpskim zemljama, naređuje:
Da im se ne uzme silom ni skrlat, ni med, ni brašno, ni koja druga roba.
Za vreme kralja Milutina pčelari su bili oslobođeni svih drugih dužnosti, pa i vojnih. Zato iz činjenice da je med u srednjem veku bio cenjeni artikal trgovine, može se zaključiti da su uslovi za pčelarenje tada bili dobri i da su pčelari bili majstori svog posla. Pčelarstvo je tada bilo cenjeno zato što se med koristio kao zamena za šećer, koji je bio skupa namirnica.
S propašću srpskih država, propali su i veliki pčelinjaci manastira i srpske vlastele. Međutim, pored svih ratova i ostalih društvenih nedaća, srpski seljak je nastavio da i dalje gaji pčele sve do danas.
Vrste pčelinjaka uredi
- Stacionirani pčelinjak - pčelinjak u kom su košnice tokom cele godine na jednom mestu.
- Seleći pčelinjak - pčelinjak u kome se košnice sele na područja gde u zavisnosti od doba godine cvetaju medonosne biljke.
- Ekopčelinjak - pčelinjak u kom se pčele uzgajaju na
poseban (ekološki) način uz nadzor državnih institucija.
Pčelarski pribor uredi
Pored nezaobilazne košnice, za osnovno bavljenje pčelarstvom potrebni su: dimilica, pčelarska kapa, nož za otvaranje košnica, kavezi za matice, sanduče za pčelarski pribor, sanduk za prenošenje okvira, nekoliko matičnih rešetki i sitan alat (čekić, klešta, ekseri i dr.).
Dimilica uredi
Dimilica služi za umirivanje pčela. To je sprava koja se sastoji iz meha i limene valjkaste kutije sa ložištem i zatvaračem. Ispod ložišta koje se nalazi s donje strane se nalazi cevčica kroz koju meh ubacuje vazduh. Strujanje vazduha čini da zapaljeni materijal gori i da dim mlazevima izlazi kroz otvor. Ako se nekoliko mlazeva dima nanese na pčele, one će da usisaju određenu količinu meda. Kada dovoljno napune želudac medom, postaće trome i mirne.
Prekomerno zadimljavanje pčela, naročito pri hladnijim danima, nije preporučljivo jer time pčela opterećuje svoj želudac što može da izazove pojavu nozemoze.
Pčelarska kapa uredi
Pčelarska kapa štiti glavu pčelara od pčelinjih uboda. Kapa sa mrežom mora da bude providna i zbog toga se najčešće pravi od crnog pamučnog konca.
Nož za otvaranje košnice uredi
Nož za otvaranje košnice je bitna sprava u pčelarstvu i zato ga pčelar uvek mora imati pri ruci. Podešen je za struganje, čišćenje, razdvajanje okvira i tela itd.
Vrcaljka uredi
Vrcaljka je deo opreme koja omogućava vađenje (vrcanje) meda iz saća. Ramovi se smeštaju u vrcaljku i okreću se, a zatim usled centrifugalne sile med izlazi iz saća i udara u zid vrcaljke. A zatim se sliva ka slavini vrcaljke i skladišti se u ambalažu. Pošto pčele med stavljaju u saće sa obe strane rama, potrebno je ramove okrenuti i ponoviti vrcanje. Vrcaljka može da bude na ručni i električni pogon. U praksi, češće se sreću vrcaljke na ručni pogon, a na električni pogon su prisutne u većim pčelinjacima. Vrcaljke se razlikuju i po broju ramova koje je moguće odjedanput vrcati. Najčešće su vrcaljke sa 4 mesta za ramove, ali nisu retke i sa više mesta.
Inventar pokretne košnice uredi
Rani oblici sakupljanja meda podrazumevali su uništenje celokupne kolonije kada je med bio sakupljen. Divlja košnica je grubo pogubljena, pomoću dima za potiskivanje pčela, satne osnove su razbijali - zajedno sa jajima, larvama i medom koji su zadržavali. Tečni med iz uništenog gnezda bio je napregnut kroz sito ili korpu. Ovo je bilo destruktivno i nehigijensko, ali za društva lovaca sakupljača to nije bilo važno, pošto se med generalno konzumirao odmah i uvek je bilo više divljih kolonija da eksploatišu. Ali u naseljenim društvima uništavanje pčelarske kolonije značilo je gubitak dragocenog resursa; ovaj nedostatak je učinio pčelarima kako neefikasnim tako i nečim što je aktivnost "zaustaviti i započeti". Ne može biti kontinuiteta proizvodnje i nema mogućnosti selektivnog uzgoja, pošto je svaka pčela kolonija uništena u vreme žetve, zajedno sa dragocenom kraljicom (maticom).
Tokom srednjovekovnog perioda, Abbeji i manastiri su bili centri pčelarstva, pošto je pčelinji vosak bio visoko cenjen za sveće, a fermentisani med se koristio za proizvodnju alkoholnih pića u područjima Evrope gde grožđe ne bi raslo. U 18. i 19. veku su se videle sukcesivne faze revolucije u pčelarstvu, što je omogućilo da se pčele čuvaju kada se uzmu žetve.
Međusobne faze u tranziciji od starog pčelarstva do novog su zabeležili na primer Tomas Vildman u 1768/1770, koji je opisao napredak u vezi sa destruktivnim starim načinom pčelarstva, tako da pčele više nisu morale biti ubijene kako bi sakupili med.[1] Vildman je, na primer, fiksirao paralelni niz drvenih šipki preko vrha slamne košnice ili skepa (sa posebnim krovom od slame, koji će kasnije biti fiksiran) "tako da postoje u svih sedam rešenja" [u 10 inča- prečnika (250 mm) "na koje pčele postavljaju svoje satne osnove" ".[2] Takođe je opisao korišćenje takvih košnica u višeslojnoj konfiguraciji, predodređujući savremenu upotrebu nasatavaka: opisao je dodavanje (u odgovarajućem vremenu) sukcesivno dole ispod slamenih slamica i eventualno uklanjanje onih koje su gore, kada nema satnih osnova ispunjenih medom, tako da se pčele mogu posebno čuvati na žetvi za narednu sezonu. Vildman je takođe opisao [3] dalji razvoj, koristeći košnice sa "kliznim okvirima" kako bi pčele mogle da izgrade svoje satne osnove, što ukazuje na savremenu upotrebu pokretnih košnica. Vildmanova knjiga priznaje napredak u poznavanju pčela koje su ranije dali Svamerdam, Maraldi i de Reamur - on je uključio dugačak prevod Reamurovog prikaza prirodne istorije pčela - a on je takođe opisao inicijative drugih u dizajniranju košnica za očuvanje životinje u životu uzimajući u žetvu, citirajući naročito izvještaje iz Bretanja iz 1750-ih. Međutim, prethodnici modernih košnica sa pokretnim okvirima koji se danas uglavnom koriste, smatraju se tradicionalnim košnicama sa krovom od slame iz Grčke, poznate pod nazivom "grčki košari". Najstarije svedočenje o njihovoj upotrebi datira iz 1669. godine, iako je verovatno da njihova upotreba ima više od 3000 godina [4]
U 19. veku ova revolucija u pčelarskoj praksi dovršena je kroz perfekciju košnice sa pokretnim ramovima Amerikanca Lorenca Loreina Langstrota. Langstrot je prva osoba koja je praktično iskoristila Huberovo ranije otkriće da je postojalo određeno prostorno rastojanje između saća, kasnije nazvanog pčelaskog prostora, koje pčele ne blokiraju voskom, već održavaju slobodan prolaz. Nakon što je odredio ovaj prostor (između 5 i 8 mm, ili 1/4 do 3/8 "), Langstrot je zatim dizajnirao niz drvenih ramova unutar pravougaone kutije, pažljivo održavajući tačan razmak između uzastopnih okvira i utvrdio da pčele grade paralelne satne osnove u kutiji bez vezivanja jedne do druge ili sa zidovima košnica. To omogućava pčelaru da izvuče bilo koji okvir iz košnice radi pregleda, bez štete pčela ili rama, štiteći jaja i larve koje su sadržane u ćelijama, a isto tako je značilo da se ramovi sa medom mogu lagano ukloniti i da se med ekstrakuje bez uništenja rama. Osnovani medeni ramovi se zatim mogu vratiti pčelama netaknutim za punjenje. Langstrohova knjiga, The Hive and Honey-bee, objavljena 1853. godine, opisao je njegovo ponovno otkrivanje prostora pčela i razvoj njegove pokretne košnice. Pronalazak i razvoj pokretne košnice povećali su rast proizvodnje komercijalnih medova u velikoj meri i u Evropi i u SAD (vidi i Pčelarstvo u Sjedinjenim Državama).
Evolucija dizajna košnica uredi
Langstrotov dizajn za pokretne košnice je obuzeo pronalazače sa obe strane Atlantika i širok spektar pokretnih košnica dizajniranih i usavršenih u Engleskoj, Francuskoj, Nemačkoj i Sjedinjenim Državama. Klasični dizajni koji su se razvili u svakoj zemlji: dadantne košnice i košnice Langstrot su i dalje dominantne u SAD; u Francuskoj je De-Laiens kutija-košnica postao popularan i u Velikoj Britaniji britanska nacionalna košnica postala je standardna sve do 1930—ih godina, iako je u Škotskoj još uvek popularna manja košnica Smita. U nekim skandinavskim zemljama i u Rusiji tradicionalna košnica je ostala do kraja 20. veka i još uvijek se zadržava u nekim područjima. Međutim, modeli Langstroth i Dadant ostaju sveprisutni u SAD i u mnogim dijelovima Evrope, iako su Švedska, Danska, Nemačka, Francuska i Italija sve imale svoje nacionalne dizajne košnica. Regionalne varijacije košnica razvijene su tako da odražavaju klimu, cvetnu produktivnost i reproduktivne karakteristike različitih podvrsta matične pčele u svakom ramu.
Razlike u dimenzijama košnica su beznačajne u odnosu na uobičajene faktore u svim ovim košnicama: sve su kvadratne ili pravougaone; svi koriste pokretne drvene ramove; svi se sastoje od podnjače, plodišta, medišta, zbega i krova. Košnice su tradicionalno izgrađene od kedra, bora ili čempresa, ali u poslednjih nekoliko godina postaju sve zastupljenije košnice napravljene od gustog poliestera.
U košnicama se koristi i matična rešetka između plodišta i medišta, kako bi kraljica držala jaja u ćelijama pored onih koje sadrže med koji nije namenjen za konzumiranje. Takođe, sa pojavljivanjem pčelinje vaši (varoe), podovi košnica se često zamenjuju deo godine (ili čitavu) sa žičanom mrežicom i odstranljivim ležištem (obično napravljenim od lima ili plastike).
Pioniri komercionalnog i praktičnog pčelarstva uredi
U 19. veku proizvedena je eksplozija inovatora i pronalazača koji su usavršili dizajn i proizvodnju košnica, sisteme upravljanja i stočarstva, poboljšanje zaliha selektivnim uzgojom, ekstrakcijom meda i marketingom. Najvažniji među ovim inovatorima bili su:
Petro Prokopovič, koriste okvire sa kanalima na bočnoj strani drveta; oni su bili upakovani jedan pored drugog u kutije koje su složene jedna na vrhu druge. Pčele su putovale od okvira do rama i kutije u kutiju putem kanala. Kanali su bili slični rezovima na stranama savremenih drvenih sekcija [5] (1814).
Jan Dzierzon, bio je otac savremene apiologije i pčelarstva. Svi moderni pčelari su potomci njegovog dizajna.
L. L. Langstroth, poštovan kao "otac američke pikulture"; nijedna druga osoba nije uticala na savremenu praksu pčelarstva više nego Lorenzo Lorraine Langstroth. Njegova klasična knjiga The Hive and Honey-bee objavljena je 1853. godine.
Mojsije Kuinbi, često nazvan "otac komercijalnog pčelarstva u Sjedinjenim Državama", autor Mysteries of Bee-Keeping Explained.
Major Francesco De Hruschka bio je italijanski vojni oficir koji je napravio jedan ključni pronalazak koji je uzdigao industriju meda. Godine 1865. izumeo je jednostavnu mašinu za ekstrakciju meda od voska pomoću centrifugalne sile. Njegova originalna ideja bila je jednostavno da zadrži vosak u metalnom okviru i potom ih okrenuo unutar kontenjera kako bi sakupljali med koji je izbačen centrifugalnom silom. To je značilo da se ramovi mogu vratiti u košnicu neoštećeni, ali prazni, čuvajući pčele od ogromnog rada, vremena i materijala. Ovaj jedinstveni izum značajno je poboljšao efikasnost berbe meda i uzdigao modernu industriju meda.
Valter T. Kellei je bio američki pionir modernog pčelarstva početkom i sredinom 20. veka. U velikoj meri je poboljšao pčelarsku opremu i odeću i nastavio da proizvodi ove predmete kao i drugu opremu. Njegova kompanija prodavala je pčelarsku opremu po katalogu širom svijeta i njegovu knjigu "Kako čuvati pčele i prodati med", uvodnu knjigu pčelarstva i marketinga, omogućila je bum u pčelarstvu nakon Drugog svjetskog rata.
U Ujedinjenom Kraljevstvu praktičnim pčelarstvom bavilo je se početkom 20. veka nekoliko ljudi, pre svega brat Adam, autor mnogih naslova, uključujući proizvodnju hrasta na britanskim ostrvima i pronalazač okvira, koji je i dalje opšte popularan u Ujedinjenom Kraljevstvu Drugi poznati britanski pioniri uključuju Villiam Herrod-Hempsall i Gale.
Dr. Ahmed Zaki Abushadi (1892-1955) bio je egipatski pesnik, doktor medicine, bakteriolog i pčelarski naučnik koji je bio aktivan u Engleskoj i Egiptu u ranom delu dvadesetog veka. Godine 1919. Abushadi je patentirao zamenjivi, standardizovani aluminijumski sat. Godine 1919. takođe je osnovao The Apis Club u Bensonu, Oxfordshire, i periodični Bee World, koji je trebalo da uređuje Annie D. Betts, a kasnije dr. Eva Crane. Klub Apis je prešao u Međunarodnu asocijaciju pčela (IBRA). Arhiva se održava u Nacionalnoj biblioteci Velsa. U Egiptu tridesetih godina, Abushadi je osnovao The Bee Kingdom League i njen organ, The Bee Kingdom..
U Indiji je R. N. Mattoo bio pionirski radnik u započinjanju pčelarstva sa indijskom medom početkom 1930—ih godina. Pčelarstvo sa evropskom medom pčela pokrenulo je dr A. S. S. Atval i njegovi članovi tima O. P. Sharma i N. P. Goial u Pendžabu početkom 1960. godine. Ostao je ograničen na Pandžab i Himachal Pradesh do kraja sedamdesetih godina. Kasnije 1982. godine, dr. RC Sihag, koji radi na Poljoprivrednom univerzitetu Hariana, Hisar (Hariana), predstavio je i uspostavio ovu pčelaricu u Harijani i standardizovao svoje upravne prakse za poluazno-suptropske klime. Na osnovu ovih praksi, ova pčela bi se mogla proširiti na ostatak zemlje. Sada u Indiji dominira pčelarstvo sa Apis mellifera.
Moderno pčelarstvo uredi
Vrhunske košnice uredi
Vrhunske košnice su široko prihvaćene u Africi gde se koriste za održavanje tropskih ekotipa pčela. Njihove prednosti uključuju laganu težinu, prilagodljivu, lako žetvu meda i manje stresnu za pčele. Nedostaci uključuju čestice koje su krhke i ne mogu se obično izvući i vratiti pčelama za ponovno punjenje i da se ne mogu lako proširiti za dodatno skladištenje meda.
Sve veći broj amaterskih pčelara usvaja razne košnice top-bar slične tipu koji se obično nalazi u Africi. Vrhunske košnice su prvobitno korišćene kao tradicionalna pčelarska metoda u Grčkoj i Vijetnamu sa istorijom koja se davala više od 2000 godina.[6]Ove košnice nemaju okvire, a čašić od meda se ne vraća nakon izvlačenja. Zbog ovoga, proizvodnja meda će verovatno biti nešto niža od one frejmova i super bazirane košnice, kao što je Langstroth ili Dadant. Top bar košnice uglavnom drže ljudi koji su više zainteresovani za pčele u njihovom vrtu nego za proizvodnju meda. Neki od najpoznatijih dizajna košnica sa top-bar su Kenijski Top Bar Hive sa kosim stranama, Tanzanian Top Bar Hive sa ravnim stranama i Vertikalni Top Bar Hives, kao što su Varre ili "People's Hive" koje je dizajnirao Abbe Warreu sredinom 1900-ih.
Početni troškovi i zahtevi za opremom su obično mnogo manji od drugih dizajna košnica. Bor se često može koristiti za izgradnju lijepe košnice. Vrhunske košnice takođe nude neke prednosti za interakciju sa pčelama, a količina težine koja se mora podići je značajno smanjena. Topne barske košnice se široko koriste u zemljama u razvoju u Africi i Aziji kao rezultat programa Bees for Development. Od 2011. godine sve veći broj pčelara u Sjedinjenim Američkim Državama koristi razne košnice sa top-barom.[7]
Horizontalne košnice uredi
U košnici De-Laiens, Horizontal Hive Džekson u različitim košnicama širom sveta koriste se u Španiji, Francuskoj, Ukrajini, Belorusiji, Africi i delovima Rusije. Njihovo ograničenje je prevashodno da je zapremina fiksna i da se ne može lako proširiti. Med se mora ukloniti po jednom frejmu istovremeno, izvaditi ili drobiti, a prazni okviri se vraćaju da se popunjava. Različite horizontalne košnice su prilagođene i široko koriste za komercijalno pčelarstvo. Jackson Horizontal Hive je posebno prilagođen za tropsku poljoprivredu. Paluba De-Laiens je popularna u delovima Šanije.
Vertikalna oklopna ramena uredi
U Sjedinjenim Državama se uglavnom koristi košnica Langstroth. Langstroth je prva uspešna otvorena košnica sa pokretnim okvirima. Mnogi drugi dizajn košnica zasnovani su na principu pčelinog prostora koji je prvi opisao Langstroth. Langstroth košnica je potomak poljskih dizajna košnica Jan Dzierzona. U Velikoj Britaniji, najčešća vrsta košnica je britanska Nacionalna, koja može držati Hoffman nastavke, British Standard ili Manlei okvire. Nije neuobičajeno videti neke druge vrste košnica (Smith, Commercial, VBC, Langstroth i Rose). Dadant i Modified Dadant košnice se široko koriste u Francuskoj i Italiji gdje su njihove velike veličine prednost. Skuare Dadant košnice - često se nazivaju Dadant 12 ili Dadant Brother Adam - u komercijalnim pčelarima u velikim delovima Nemačke i drugih dijelova Evrope koriste. Kuža Rose je savremeni dizajn koji pokušava da reši mnoge nedostatke i ograničenja drugih pokretnih košnica. Jedina značajna slabost dizajna Rosea je da ona zahteva 2 ili 3 kutije kao gnezdo za gnezdo, što daje veliki broj ramova koje treba raditi prilikom upravljanja pčelama. Glavna prednost koja se dijeli ovim dizajnom jeste da se dodatni prostor za skladištenje meda može dodati preko kutija okvira dodanih u košnicu. Ovo takođe pojednostavljuje prikupljanje meda jer se može ukloniti čitava kutija meda umjesto uklanjanja jednog frejma istovremeno.
Zaštitna odeća uredi
Većina pčelara nosi neku zaštitnu odeću. Noviji pčelari obično nose rukavice i kapuljaču, šešir. Iskusni pčelari ponekad biraju da ne koriste rukavice jer sprečavaju delikatne manipulacije. Lice i vrat su najvažnija područja za zaštitu, tako da većina pčelara nosi barem veo. Odbrambene pčele privlači dah, a ubod u lice može dovesti do mnogo više bola i otoka nego ubod na drugim mestima, dok ubod na goloj ruci može obično brzo biti uklonjen vađenjem žaoke, kako bi se smanjila količina otrova puštenog u krvotok.
Zaštitna odeća je uglavnom svetla (ali ne i šarena) i glatkog materijala. Ovo obezbeđuje maksimalnu diferencijaciju od prirodnih predatora (npr. medveda i tvorova) u koloniji, koji imaju tendenciju da budu tamni i krzneni.
'Žaoke' zadržane u tkanini za odeću nastavljaju emitovanje alarmnog feromona koji privlači agresivnu akciju i dalje napade. Redovno pranje rublja, a ispiranje rukavica smanjuje agresivnu reakciju..
Reference uredi
- ^ Thomas Wildman, A Treatise on the Management of Bees (London, 1768, 2nd edn 1770).
- ^ Wildman, op.cit., 2nd (1770) ed., at pp. 94–95.
- ^ Wildman, op.cit., 2nd (1770) ed., at pp. 112–115.
- ^ „A 17th Century Testimony On The Use Of Ceramic Top-bar Hives. 2012 | Haralampos (Χαράλαμπος) Harissis (Χαρίσης) and Georgios Mavrofridis”. Academia.edu. 1. 1. 1970. Pristupljeno 12. 3. 2016.
- ^ Cushman, Dave. „History of British Standards in Beekeeping”. dave-cushman.net.
- ^ Crane 1999
- ^ Gregory, Pam. „Better beekeeping in top-bar hives”. Bees For Development. Arhivirano iz originala 21. 3. 2008. g. Pristupljeno 12. 3. 2008.
Literatura uredi
- Crane, Eva (1999). The World History of Beekeeping and Honey Hunting. Routledge. ISBN 978-0-415-92467-2.
- Tihomir R. Jevtić, „Život i gajenje pčela“, Beograd 1974.
