Википедија

Rimljani

културни идентитет и група људи из античког Рима
„Romans” preusmerava ovde. Za naselje u Italiji pogledajte stranicu Romans (Udine).

Rimljani (lat. Rōmānī, stgrč. Ῥωμαῖοι Rhōmaîoi)[a] bili su kulturna grupa, različito shvatana kao etničnost[2][b] ili nacionalnost,[4] koja je u klasičnoj antici, od 2. vijeka prije n. e. do 5. vijeka n. e, vladala Bliskim istokom, sjevernom Afrikom i velikim dijelom Evrope, kroz osvajanja Rimske republike i kasnog Rimskog carstva. Naziv se prvobitno odnosio samo na italske latinske građane samog grada Rima. Značenje riječi „Rimljanin” je vremenom pretrpilo značajne promijene tokom istorije rimske civilizacije, kako su se granice rimske države širile i sužavale. Ponekad su različite grupe unutar rimskog društva imale različite ideje o tome šta znači biti Rimljanin. Neki su vidove kao što su geografija, jezik i etničnost smatrali važnim, dok su drugi rimsko građansko pravo i kulturu ili ponašanje smatrali važnijim.[5] Na vrhuncu Rimskog carstva, rimski identitet je bio kolektivni geopolitički identitet, proširen na skoro sve podanike rimskih careva i obuhvatajući ogromnu regionalnu i etničku raznolikost.[6]

Rimljani
лат. Rōmānī
стгрч. Ῥωμαῖοι, Rhōmaîoi[а]
Zidna slika iz Pompeje iz 1. vijeka n. n. koja prikazuje gozbu više generacija.
Jezici
Religija
kult cara, rimska religija, helenistička religija, hrišćanstvo
Srodne etničke grupe
ostali italski narodi (ukljujući druga Latine i Fališćane), ostali stari narodi Italije, ostali sredozemni narodi, savremeni romanski narodi i Grci

Kako se broj zemlja pod rimskom vlašću povećavao od 4. vijeka prije n. e. pa nadalje, rimsko državljanstvo je postepeno prošireno na različite narode pod rimskom vlašću. Davanje državljanstva, demografski rast, doseljenici i vojne kolonije brzo su povećali broj rimskih građana. Povećanje je dostiglo vrhunac sa uredbom cara Karakale 212. godine, kojom je proširio prava na državljanstvo na sve slobodne stanovnike carstva. Uglavnom nije poznato u kojoj mjeri je većina rimskih građana u antici sebe smatrala Rimljanima. Najvjerovatnije, mjesni identiteti su bili istaknuti širom Rimskog carstva zbog njegovog ogromnog geografskog obima, ali rimski identitet je pružao veći osjećaj zajedničkog identiteta i postao je važan kako bi se razlikovali od nerimljana, kao što su varvarski doseljenici i osvajači.[7] Rimska kultura je bila daleko od homogene; iako je postojao dominantan kulturni idiom nadahnut helenizmom, jedna od prednosti Rimskog carstva bila je i njegova sposobnost da ugradi tradicije iz drugih kultura. Kulturna fleksibilnost Rima onemogućila je razvoj snažnog rimskog „suštinskog identiteta” u Italiji, ali i doprinio dugovječnosti carstva.

Promjene granica rimske države od 6. vijeka prije n. e. do 15. vijeka n. e.

Rimsko carstvo je u znatnoj mjeri uticalo na lične identitete podaničkih naroda. Rimski identitet je trajao na prostoru carstva dugo nakon što je samo Rimsko carstvo nestalo. Pad Zapadnog rimskog carstva u 5. vijeku okončao je političku dominaciju Rimskog carstva u zapadnoj Evropi, ali je rimski identitet opstao na Zapadu kao važan politički resurs. Zbog neuspjeha preživjelog Istočnog rimskog carstva u ponovnom osvajanju i održavanju kontrole nad Zapadom i potiskivanju novih germanskih kraljevstava, rimski identitet je izblijedio na Zapadu, a manje—više je nestao u 8. i 9. vijeku. Zapadni Evropljani su sve više primjenjivali oznaku Rimljanina na građene samo grada Rima. Na Istoku sa većinskim grčkim govornim stanovništvom, još uvijek pod kontrolom carstva, rimski identitet je opstao sve do pada Vizantije 1453. i dalje, iako se sve više pretvarao u etnički identitet, obilježen grčkim jezikom i privrženošću pravoslavnom hrišćanstvu, preteči savremenog grčkog etničkog identiteta. Dvije glavne grupe koje se i dalje drže rimskog identiteta tokom srednje vijeka — vizantijski Grci iz istočnog carstva i građani samog Rima — udaljili su se jezički i vjerski i na kraju su prestale da priznaju jedna drugu kao Rimljane.

Dok je rimski identitet nestao u većini zemalja u kojima je nekada bio istaknut, u nekim regijama i narodima se pokazao znatno izdržljivijim. Izraz „Rimljani” se dosljedno koristili od antike za opisivanje građana samog Rima, koji se identifikuju i kao takvi se opisuju do danas. Grci su nastavili da se identifikuju kao Romioi, ili slično, nakon pada Istočnog rimskog carstva, iako se danas identifikuje kao Heleni. Na Alpima, rimski identitet je opstao neprekidno, uprkos naporima Franaka da ga potisnu. Danas imena dvije grupe u Švajcarskoj još uvijek prizivanju njihovo porijeklo od ovih populacija: Romandi i Romanši. Nekoliko etnonima balkanskih romanskih naroda, čije je porijeklo u većini slučajeva nejasno, evocira rimski identitet. Nekoliko imena potiče od latinskog Romani (kao što su Rumuni, Aromuni i Istrorumuni), ili od germanskog walhaz (izraz koji se prvobitno odnosio na Rimljane; usvojen u obliku „Vlah” kao samoodrednica za Meglenske Vlahe).[8]

Rimljanstvo uredi

Vidi još: Kultura starog Rima, demografija Rimskog carstva i društvene klase u starom Rimu

Značenje izraza „Rimljanin” uredi

 
 
 
 
 
 
Šest portreta fajumskih mumija, portreta ljudi iz rimskog Egipta od 1. vijek prije n. e. do 3. vijeka n. e.

Izraz „Rimljanin” danas se koristi naizmjenično da opiše istorijski vremenski period, materijalnu kulturu, geografsku lokaciju i lični identitet. Iako su ovi koncepti povezani, ipak nisu identični. Mnogi savremeni istoričari imaju tendenciju da preferiraju ideju o tome šta znači biti Rimljanin, tzv. Romanitas, ali to je bio izraz koji se rijetko koristio u samom starom Rimu.[9] Kao i svi identiteti, identitet „Rimljanina” je bio fleksibilan, dinamičan i višeslojan,[10] a nikada statičan i nepromjenljiv.[9] S obzirom da je Rim bio geografski ogromna i hronološki dugovječna država, ne postoji jednostavna definicija šta je značilo biti Rimljanin,[11] a definicije su bile nedoslijedne već u antici.[12] Ipak, neki elementi su ostali uobičajeni tokom većeg dijela rimske istorije.[9]

Neki stari Rimljani smatrali su aspekte kao što su geografija, jezik i etničnost važnim obilježjima rimljanstva, dok su drugi smatrali rimsko građansko pravo i kulturu ili ponašanje važnijim.[5] Na vrhuncu Rimskog carstva, rimski identitet je formirao kolektivni geopolitički identitet, proširen skoro na sve podanike rimskih careva i obuhvatajući ogromnu regionalnu i etničku raznolikost.[6] Često je za koncept rimskog identiteta bilo mnogo važnije ono u šta je pojedinac vjerovao i činio, od dugih krvnih loza i zajedničkog porijekla.[13] Ključ „Rimljanstva” u umovima nekih poznatih rimskih govornika, kao što je Ciceron, bio je pridržavanje rimske tradicije i služenje rimskoj državi.[14] Ciceronov pogled na rimljanstvo djelimično je formiran njegovim statusom „novog čovjeka”, prvog iz njegove porodice koji je služio u Rimskom senatu, kome su nedostajale prestižne linije rimskog porijekla.[15] To ne znači da je značaj krvnog srodstva u potpunosti odbačen. Oratori kao što su Ciceron često su apelovali na svoje plemenite savremenike da žive u skladu sa „veličinom svojih predaka”.[14] Ovi apeli često su se obično pozivali samo na slavne plemićke porodice, dok su druge važne tradicije naglašavale rimsko kolektivno porijeklo.[16]

Tokom svoje istorije, Rim se pokazao kao jedinstveno sposoban da inkorporira i integriše druge narode (romanizacija). Ovo osjećanje potiče od mitova o osnivanju grada, uključujući da je Romul osnovao Rim nešto slično kao političko utočište, kao i otmica Sabinjanki, čime je isticano to kako su se različiti narodi miješali od samog nastanka grada.[16] Ciceron i drugi rimski pisci su se podsmijevali narodima kao što su Atinjani, koji se ponosili svojim zajedničkim porijeklom, a umjesto toga su se ponosili statusom Rima kao „nacije meleza”. Dionisije iz Halikarnasa, grčki istoričar koji je živio u rimsko doba, čak je uljepšavao multikulturalno porijeklo Rimljana, pišući da su Rimljani od osnivanja Rima primali nebrojene doseljenike ne samo iz ostatka Italije, već iz cijelog svijeta, čije kulture je spojili sa svojom.[17]

Nekoliko rimskih autora, kao što su Tacit i Svetonije, izrazili su zabrinutost u svojim djelima vezanu za „čistoću krvi” pošto se broj rimskih građana izvan rimske Italije povećao. Nijedan autor, međutim, nije predložio da se naturalizacija novih građana zaustavi, samo da bi manumisija (oslobađanje robova) i davanje građanskog prava trebalo da budu rijeđe. Njihova zabrinutost zbog čistoće krvi nije odgovarala savremenim idejama rase ili etničnosti i nije imala mnogo veze sa karakteristikama kao što su boja kože ili fizički izgled.[18] Izrazi kao što je „Etiopljanin”, koje su Rimljani koristili za crne ljude, nisu nosili društven implikacije, iako su stereotipi vezani za fenotip sigurno postojali u starom Rimu, nasljeđene fizičke karakteristike obično nisu bile relevantne za društveni status;[19] ljudi koji su izgledali drugačije od tipičnog sredozemnog stanovništva, kao što su crnci, nisu bili isključeni iz bilo koje profesije i nema podataka o stigmama ili pristrasnostima prema odnosima „mješovitih rasa”.[20] Glavne društvene razlike u starom Rimu nisu bile zasnovane na fizičkim karakteristikama, već na razlikama u klasi ili činu. Rimljani su uveliko praktikovali ropstvo, ali robovi u starom Rimu bili su dio različitih etničkih grupa i nisu bili porobljeni zbog svoje etničke pripadnosti.[21] Prema engleskoj istoričarki Emi Denč, u starom Rimu je bilo „naročito teško otkriti roba po njihovom izgledu”.[18]

Nerimljani uredi

 
Kovani novac cara Konstantina II (vladao 337—340), na kojem je prikazan car na konju kako gazi dva varvarina (desno).

Iako je stari Rim smatran „očigledno nerasističkim društvom”,[19] Rimljani su nosili značajne kulturne stereotipe i predrasude prema kulturama i narodima koji nisu bili integrisani u rimski svijet, odnosno prema „varvarima”. Iako su se pogledi kroz rimsku istoriju razlikovali, stav većine rimskih pisaca u kasnoj antici prema narodima izvan rimskih granica može se sažeti sa „jedini dobar varvarin je mrtav varvarin”.[22] Tokom antike, većina rimskih careva uključivala je protivvarvarske prikaze na svom kovanom novcu, kao što su car ili Viktorija (personifikacija i boginja pobjede) koji su prikazivani kako gaze ili vuku poražene varvarske neprijatelje.[23]

Prema Ciceronovim spisima, ono što je ljude činilo varvarima nije njihov jezik ili porijeklo, već njihovi običaji i karakter ili nedostatak istih.[24] Rimljani su sebe smatrali nadmoćnim u odnosu na strance, ali to nije proizilazilo iz percepcije bioloških razlika, već prije iz onoga što su oni doživljavali kao nadmoćniji način života.[21] „Varvarin” je kao takav bio kulturni, a ne biološki pojam. Postojala je mogućnost da varvarin postane Rimljanin; samom dužnošću rimska države smatralo se osvajanje i preobraženje, tj. civilizacija, varvarskih naroda.[25]

 
Reljef sa Titovog slavoluka koji prikazuje Rimljane kako pljačkaju hram u Jerusalimski hram.

Posebno omražena grupa nerimljana u okviru carstva bili su Jevreji.[26] Većina rimskog stanovništva mrzila je Jevreje i judaizam, iako su stavovi među rimskom elitom bili različiti.[26] Iako su mnogi, poput Tacita, takođe bili neprijateljski raspoloženi prema Jevrejima,[27] drugi, kao što je Ciceron, bili su samo bezosjećajno ravnodušni,[28] a neki Jevreje uopšte nisu smatrali varvarima.[26] Rimska država nije bila u potpunosti protiv Jevreja, pošto je u samom Rimu bilo značajno jevrejsko stanovništvo, kao i najmanje trinaest sinagoga u gradu.[29] Rimski antisemitizam, koji je doveo do nekoliko progona i masakra, nije bio ukorijenjen u rasnim predrasudama, već u percepciji da su Jevreji, jedinstveni među pokorenim narodima, odbili da se integrišu u rimski svijet.[26] Jevreji su se pridržavali sopstvenih pravila, ograničenja i obaveza, koje Rimljani obično ili nisu voljeli ili su pogrešno razumjeli, i ostali su vjerni svojoj religiji.[30] Isključive religijske prakse Jevreja i njihovo protivljenje napuštanju sopstvenih običaja radi rimskih običaja,[26] čak i poslije osvajanja i više puta nadvladavanja,[30] izazivalo je sumnju Rimljana.[26]

Antika uredi

Klasična antika uredi

Vidi još: Rimsko građansko pravo, Latini (italsko pleme), uspon Rima i Triba

Osnivački mitovi i Rimljani iz perioda republike uredi

 
Prikaz kasnog republikanskog banketa na fresci iz Herkulanuma u Italiji, oko 50. godine prije n. e.

Osnivanje Rima, kao i istorija grada i njegovih stanovnika tokom prvih nekoliko vijekova, prožeta je mitovima i neizvjesnošću. Tradicionalni datum osnivanja Rima 753. godina prije n. e. i tradicionalni datum osnivanja Rimske republike 509. godina prije n. e. neizvjesni su i mitski, iako se uobičajeno koriste čak i u savremenoj istoriografiji.[31][v] Mitovi oko osnivanja Rima spajaju, ako ne i dovode do zabune, nekoliko različitih priča, počevši od porijekla latinskog naroda pod kraljem Latinom, do Evandera, za koga se kaže da je donio grčku kulturu u Italiju, i mit trojanskog porijekla kroz herojsku ličnost Eneja. Stvarni mitski osnivač samog grada, Romul, pojavljuje se u mnogim generacijama u složenoj mreži mitova o osnivanju. Interpretacije ovih mitova su se razlikovale među piscima u antici,[g] ali se većina složila da je njihovu civilizaciju osnovala mješavina doseljenika i bjegunaca. Ove priče o porijeklu bi veličale kasniju opsežnu integraciju stranaca u rimski svijet.[36]

Porijeklo ljudi koji su postali prvi Rimljani je jasnije. Kao i u susjednim gradovima-državama, rane Rimljane su uglavnom činili italski narodi koji su govorili latinski,[37] poznati kao Latini. Latini su bili narod sa izraženim sredozemnim karakterom, srodni sa drugim susjednim italskim narodima kao što su Fališćani.[38] Rani Rimljani su bili dio latinske domovine, poznate kao Lacij, a i sami su bili Latini. Do 6. vijeka, stanovnici Rima su osvojili i uništili sva druga latinska naselja i zajednice, kao što su Antemne i Kolacija i hegemoniju naselja Alba Longa, koja je prethodno ujedinila latinski narod pod svojim vođstvom, položaj koji je tada pripao Rimu.[39]

Od sredine 4. vijeka pa nadalje, Rim je izvojevao niz pobjeda u kojima je uspio da zavlada središnjom Italijom južno od rijeke Po do 270. godine prije n. e. Nakon osvajanja Italije, Rimljani su vodili rat protiv velikih sila ovog vremena; Kartagina na jugu i zapadu i razna helenistička kraljevstva na istoku, a do sredine 2. vijeka prije n. e. svi suparnici su bili poraženi, a Rim su druge zemlje priznale kao definitivnog gospodara Sredozemlja. Do kasnog 3. vijeka prije n. e., oko trećina stanovnika Italije južno od rijeke Po bili su rimski građani, što znači da su bili obveznici vojne službe, a ostali su postali saveznici, često pozivani da se pridruže rimskim ratovima. Ovi saveznici su na kraju takođe postali rimski građani.[40] Prvobitno je rimska vlast odbila da ih učini građanima, zbog čega je izbio Saveznički rat, nakon čega je rimsko građansko pravo prošireno na sve stanovnike južno od rijeke Po.[41] Julije Cezar je takođe proširio građansko pravo na narod Cisalpske Galije 49. godine prije n. e. Broj Rimljana će se naglo povećavati u kasnijim vijekovima daljim proširivanjem građanskog prava.[42] Obično je postojalo pet različitih mehanizama za sticanje rimskog građanskog prava: služenje u rimskoj vojsci, obavljanje službe u gradovima sa latinskim pravom, dobijanjem neposredno od rimske vlasti, pripadanjem zajednici kojoj je dodijeljeno građansko pravo, ili, u slučaju da je lice rob, dobijanjem slobode kao rimski građanin.[43] Kao što se mogao dobiti, status Rimljanina se mogao izgubiti, npr. kroz angažovanje u postupcima koji se smatraju korumpiranim ili odvođenjem u zarobljeništvo u neprijateljskim napadima (iako bi neko ponovo mogao postati Rimljanin po povratku iz zarobljeništva).[44]

Rimljani iz perioda ranog carstva uredi

 
 
Zbirka ženskih (gore) i muških (dolje) rimskih bista u Vatikanskom muzeju u Rimu.

U ranom Rimskom carstvu, stanovništvo je bilo podijeljeno na nekoliko grupa različitog pravnog statusa, uključujući rimske građane (cives romani), provincijalce (provinciales), strance (peregrini) i slobodne negrađane kao što su oslobođenici (oslobođeni robovi) i robove. Rimski građani su bili podložni rimskom pravnom sistemu, dok su provincijalci bili podložni svim zakonima i pravnim sistemima koji su bili na snazi u njihovoj oblasti u vrijeme kada su je Rimljani pripojili. Tokom vremena, rimsko građansko pravo se postepeno sve više i više širilo i dolazilo je do redovnog „prebacivanja” ljudi iz manje privilegovanih pravnih grupa u privilegovanije grupe, povećavajući ukupan procenat podanika priznatih kao Rimljani kroz sjedinjavanje provinciales i peregrini.[45] Sposobnost Rimskog carstva da integriše strane narode bio je ključni element koji je obezbijedio uspjeh države. U antici je kao strancu bilo znatno lakše postati Rimljanin nego postati član ili građanin bilo koje druge tadašnje države. Ovaj aspekt rimske države su čak i neki carevi smatrali važnim. Npr. car Klaudije (vladao 41—54) je to istakao kada ga je Senat pitao o prijemu Gala u Senat.[46]

Od Principata (27. p. n. e. — 284. n. e.) pa nadalje, varvari su se naseljavali i integrisali u rimski svijet. Takvi doseljenici bi dobili određena zakonska prava jednostavno tako što bi bili unutar rimske teritorije, postajali bi provinciales i na taj način imali pravo da služe kao auxilia (pomoćni vojnici), što ih je zauzvrat učinilo podobnim da postanu punopravni cives Romani. Kroz ovaj relativno brz postupak, hiljade bivših varvara mogli su brzo postati Rimljani. Ova tradicija neposredne integracije na kraju je kulminirala u Antoninovom ediktu, koji je donio car Karakala 212. godine, u kome su svi slobodni stanovnici carstva dobili građanska prava.[47] Karakalina donacija doprinijela je ogromnom povećanju broja ljudi sa nomen (ime koje ukazuje na porodičnu povezanost) Aurelius.[48][d] Za vrijeme Antoninovog edikta, mnogi ljudi širom provincija su sebe smatrali (i drugi su ih smatrali) Rimljanima. Kroz vijekove rimske ekspanzije, veliki broj veterana i oportunista se naselio u provincijama i kolonijama koje su osnovali Julije Cezar i Avgust, a samo između 500.000 i 1.000.000 ljudi iz Italije je naseljeno u provincijama Rima. U provincijama oko 14. godine n. e. 4—7% slobodnih ljudi bili su rimski građani.[42] Pored kolonista, mnogi provincijalci su takođe postali građani carevim ukazom ili drugim metodama.[49]

 
Karta Rimskog carstva 117. godine n. e., kada je država bila u najvećem obimu.

U većini slučajeva nije jasno u kojoj mjeri je većina novih rimskih građana sebe smatrala Rimljanima, ili u kojoj mjeri su ih drugi smatrali takvima.[50] Za neke provincijalce pod rimskom vlašću, jedino iskustvo sa „Rimljanima” prije nego što su oni dobili građansko pravo bilo je kroz rimski povremeno prinudni sistem naplate poreza ili njegovu vojsku, aspekti koji nisu bili asimilativni u smislu formiranja kolektivnog identiteta koji obuhvata carstvo.[51] Karakalinino odobrenje označilo je korjenitu promjenu u carskoj politici prema provincijalcima.[52] Moguće je da su decenije, a u mnogim slučajevima i vijekovi, romanizacije kroz kulturni uticaj Rima već započeli evoluciju „nacionalnog” rimskog identiteta prije 212. godine i da je odobrenje samo potvrdilo pravni postupak koji je u toku,[53] ali je odobrenje takođe moglo poslužiti kao važan preduslov za kasniji skoro sveobuhvatni kolektivni rimski identitet. Prema britanskom pravniku Toniju Honoru, odobrenje je „dalo mnogima milionima, možda većini stanovnika carstva […] novu svijest da su Rimljani”.[52] Vjerovatno je da su mjesni identiteti opstali nakon Karakalinog odobrenja i da su ostali istaknuti u cijelom carstvu, ali to samoopredjeljenje kao Rimljanin dalo je širi osjećaj zajedničkog identiteta i postalo je važno kada se radi o ljudima koji nisu Rimljani i da se razlikuju od njih, kao što su varvarski doseljenici i osvajači.[54]

 
Egipatski reljef koji prikazuje cara Trajana (vladao 98—117; desno) kao faraona.

U mnogim slučajevima, stari Rimljani su povezivali iste stvari sa svojim identitetom kao i istoričari danas: bogatu antičku latinsku književnost, impresivnu rimsku arhitekturu, uobičajene mermerne statue, raznovrsnost kultnih mjesta, rimsku infrastrukturu i pravnu tradiciju, kao i gotovo korporativni identitet rimske vojske, bili su kulturni i simbolični načini izražavanja rimskog identiteta.[55] Iako je postojao manje-više objedinjujući rimski identitet, rimska kultura u klasično doba takođe bila daleko od homogene. Postojao je zajednički kulturni idiom, čiji su veliki dijelovi zasnovani na ranijoj helenističkoj kulturi, ali snaga Rima je takođe ležala u njegovoj fleksibilnosti i sposobnosti da inkorporira tradicije iz drugih kultura. Npr. religije mnogih pokorenih naroda bile su prihvaćene kroz spajanje bogova stranih panteona sa onima iz rimskog panteona. U Egiptu su rimski carevi viđeni kao nasljednici faraona (u savremenoj istoriografiji nazivani rimskim faraonima) i kao takvi su prikazivani u umjetničkim djelima i hramovima. Mnogi kultovi iz istočnog Sredozemlja i šire proširili su se na zapadnu Evropu tokom rimske vladavine.[56]

Kasna antika uredi

Vidi još: Kasno Rimsko carstvo, Kasna rimska vojska i uspon hrišćanstva
 
Portret žene iz rimskog Egipta iz 4. vijeka.

Nekada samo jezgro antičkog rimljanstva, grad Rim je postepeno gubio svoj izuzetan status u okviru carstva u kasnoj antici.[57] Do kraja 3. vijeka, značaj grada je bio gotovo u potpunosti ideološki, a nekoliko carevi i uzurpatora počelo je da vlada iz drugih gradova bliže carskoj granici.[58] Gubitak statusa Rima odrazio se i na percepciju grada koje je imalo rimsko stanovništvo. U spisima rimskog vojnika iz 4. vijeka koji je govorio grčki i pisca Amijana Markelina, Rim je opisan gotovo kao strani grad, uz omalovažavajuće komentare o njegovoj korumpiranosti i nečistoći.[57] Nekoliko Rimljana u kasnoj antici oličavalo je sve aspekte tradicionalnog rimljanstva. Mnogi od njih bi došli iz udaljenih ili manje prestižnih provincija i praktikovali su religije i kultove za koje u samom Rimu nikad nisu čuli. Mnogi od njih bi takođe govorili „varvarskim jezikom” ili grčkim umjesto latinskim.[59] Nekoliko natpisa iz kasne antike eksplicitno identifikuje pojedince kao „rimske građane” ili „Rimljane”. Prije Antoninovog edikta, biti Rimljanin je bio znak razlikovanja i često naglašavao, ali poslije 3. vijeka rimski status se podrazumijevao. Ovo prećutanje ne znači da rimljanstvo više nije bilo važno u kasnom Rimskom carstvu, već da je postalo manje prepoznatljivo od drugih specifičnih znakova identiteta (kao što su mjesni identiteti) i da je trebalo da bude naglašeno ili istaknuto samo ako je osoba nedavno postala Rimljanin, ili ako je rimski status neke osobe bio pod sumnjom.[60] Preovlađujući stav samih Rimljana bio je da je populus Romanus, ili rimski narod, „narod po ustavu”, za razliku od varvarskih naroda koji su bili gentes, „narod po porijeklu” (tj. etničnosti).[61]

S obzirom na to da je rimljanstvo postala skoro univerzalno unutar carstva, mjesni identiteti su postajali sve istaknutiji.[60] U kasnom Rimskom carstvu, neko se mogao identifikovati kao Rimljanin u smislu građanina carstva, kao osoba porijeklom iz jedne od glavnih oblasti (Afrike, Britanije, Galije, Hispanije itd.) ili kao porijeklom iz određene provincije ili grada.[62][đ] Iako ih sami Rimljani nisu vidjeli kao ekvivalentne koncepte, ne postoji fundamentalna razlika između takvih rimskih podidentiteta i gens identiteta koji se pripisuju varvarima.[63] U nekim slučajevima, rimski pisci su pripisivali različite kvalitete građanima različitih dijelova carstva, kao što je Amijan Markelin koji je pisao o razlikama između „Gala” i „Italijana”.[62] U kasnoj Rimskoj vojsci postojali su pukovi nazvani po rimskim podidentitetima, kao što su „Kelti” i „Batavci”, kao i pukovi pozvani po varvarskim gentes, kao što su Franci ili Sasi.[64]

 
Pripadnici kasne rimske vojske, vjerovatno varvarskog porijekla, prikazani na reljefu cara Teodosija I (vladao 379—395).

Rimska vojska je pretrpjela značajne promijene u 4. vijeku, iskusivši ono što su neki nazvali „varvarizacija”,[64] tradicionalno shvaćen kao rezultat regrutovanja velike količine varvarskih vojnika.[65] Iako se varvarsko porijeklo rijetko zaboravljalo, veliki obim i meritokratska priroda rimske vojske su omogućili relativno lakim „varvarskim” regrutima da uđu u vojsku i napreduju kroz činove samo zahvaljujući svojim vještinama i dostignućima.[66][e] Nije jasno u kojoj mjeri je postojao stvarni nerimski uticaj na vojsku; vjerovatno je da je veliki broj varvara postao dio normalne rimske vojske, ali je podjednako vjerovatno da je takođe postojao, ili umjesto toga, u vojsci postojao izvjestan „varvarski šik”, uporediv sa francuskim Zuavima (francuske vojne jedinice u sjevernoj Africi koje su prihvatile mjesnu odjeću i običaje).[64] Porast nerimskih običaja u rimskoj vojsci možda nije bio rezultat sve većeg broja regrutovanih varvara, nego prije zbog rimskih vojnih jedinica duž carskih granica koje su obrazovale svoj karakteristične identitete.[68] U kasnom carstvu, izraz „varvarin” su ponekad koristili u opštem smislu Rimljani koji nisu bili u vojsci za rimske vojnike stacionirane uz carsku granicu, u odnosu na njihovu percepciju agresivne prirode.[69] Bez obzira na razlog, rimska vojska je sve više počela da otelotvoruje „varvarske” aspekte koji su u prethodnim vremenima smatrani suprotni rimskom idealu.[64] Takvi aspekti uključivali su isticanje snage i volje za bitkom, kao i pretpostavku „varvarskih” strategija i običaja, kao što su barritus (ranije germanski bojni poklič), Schilderhebung (podizanje izabranog cara na štit), kao i germanske borbene formacije. Pretpostavka o ovim običajima mogla bi se umjesto varvarizacije pripisati tome što je rimska vojska jednostavno usvojila običaje koje je smatrala korisnim, što je uobičajeno praksa. Neki varvarski vojnici regrutovan u rimsku vojsku s ponosom su prihvatili rimsku identifikaciju,[ž] a u nekim slučajevima varvarsko nasljeđe određenih kasnorimskih pojedinaca je čak potpuno ignorisano u širem rimskom svijetu.[z]

 
 
Prikaz Hristovog monograma na sarkofagu iz 4. vijeka (lijevo) i širenje hrišćanstva od 325. (tamnoplava) do 600. godine (svijetlo plava) (desno).

Religija je uvijek bila važna oznaka rimljanstva. Kako je hrišćanstvo postepeno postajalo preovladajuća religija u Rimskom carstvu kroz kasnu antiku, i na kraju postalo jedina legalna vjera, hristijanizovana rimska aristokratija morala je da redefiniše svoj mirski identitet u hrišćanskim izrazima. Uspon hrišćanstva nije prošao nezapaženo ili bez izazova od strane konzervativih elemenata paganske rimske elite, koji su postali svjesni da im vlast izmiče iz ruku. Mnogi od njih, pod pritiskom sve izraženijih protivpaganskih i borbenih hrišćana, počeli su da ističu da su oni jedini „pravi Rimljani” jer su sačuvali tradicionalni rimsku religiju i književnu kulturu.[73] Prema rimskom državniku i oratoru Kvintu Aureliju Simahu (oko 345—402), pravi Rimljani su bili oni koji su slijedili tradicionalni rimski način života, uključujući i njegove drevne religije, a privrženost tim religijama je na kraju zaštitila carstvo od neprijatelja, kao i u prethodnim vijekovima. Prema Simahu i njegovim sljedbenicima, rimljanstvo nije imalo nikakve veze sa hrišćanstvom, već je zavisilo od paganske prošlosti Rima i njegovog statusa kao srca ogromnog i politeističkog carstva.[74] Simahove ideje nisu bile popularne među hrišćanima. Neke crkvene vođe, kao što je Amvrosije, arhiepiskop Mediolanuma, pokrenuli su formalne i žestoke napade na paganizam i one članove elite koja ga je branila. Kao i Simah, Ambrozije je Rim vidio kao najveći grad Rimskog carstva, ali ne zbog njegove paganske prošlosti, nego zbog hrišćanske sadašnjosti. Tokom kasne antike, rimljanstvo se sve više definisalo hrišćanskom vjerom, koja će na kraju postati standardna.[75] Status hrišćanstva je znatno povećan kada su rimski carevi prihvatili religiju.[76] Tokom kasne antike, na careve i njihove dvorove se gledalo kao na Rimljane par excellence.[77]

Kako je Rimsko carstvo gubilo, ili prepuštalo, teritorije raznim varvarskim vladarima, status rimskih građana u tim provincijama ponekad je dovođen u pitanje. Rođeni kao rimski građani u regijama koje su tada bile pod kontrolom varvara mogli su biti podvrgnuti istim predrasudama kao i varvari.[78][i] Rimski carevi su bili muškarci koji su porijeklom bili iz skoro svih provincija carstva. Kao takav, rimski identitet je ostao politički, a ne etnički, i otvoren za ljude različitog porijekla. Ovakva priroda rimskog identiteta osigurala to da nikada ne dođe do konsolidacije „osnovnog identiteta” Rimljana u Italiji, ali je takođe vjerovatno doprinijela dugoročnoj izdržljivosti i uspjehu rimske države. Pad Zapadnog rimskog carstva poklopio se sa događajem kada su Rimljani aktivno isključili uticajnu stranu grupu unutar carstva, varvarske generale i generale varvarskog porijekla iz 5. vijeka, iz rimskog identiteta i pristupa rimskom carskom prijestolu.[79]

Kasnija istorija uredi

Širenje Rimskog carstva je olakšalo širenje rimskog identiteta na velikom dijelu teritorija koje nikada ranije nisu imale zajednički identitet i nikada više neće imati. Uticaj rimske vladavine na lične identitete podanika carstva bio je značajan i rimski identitet koji je rezultirao nadživeo je stvarnu carsku kontrolu nekoliko vijekova.[80]

Zapadna Evropa uredi

Vidi još: Romano-germanska kultura i Problem dva cara

Rana istrajnost rimskog identiteta uredi

 
Konzulski diptih Rufija Genadija Proba Oresta, rimskog konzula koji je imenovan za vrijeme ostrogorske vlasti nad Rimom.

Od pada Zapadnog rimskog carstva u kasnom 5. vijeku do ratova cara Justinijana I u 6. vijeku, vladajuća struktura društva bila je skoro potpuno varvarska vojna, ali i skoro potpuno rimska civilna uprava i aristokratija.[81] Novi varvarski vladari su preduzeli korake kako bi se predstavili kao legitimni vladari u rimskim okvirima,[82] pri čemu je isticanje legitimiteta bilo posebno snažno među vladarima Italije.[83] Rani kraljevi Italije, prvo Odoakar, a zatim Teodorih Veliki, bili su pravno i navodno namjesnici istočnog cara i tako se integrisali u rimsku vlast. Kao i zapadni carevi prije njih, nastavili su da postavljaju zapadne konzule, koje su prihvatili i istok i drugi varvarski kraljevi.[84] Carski dvor na istoku odavao je razne počasti moćnim varvarskim vladarima na zapadu, što su varvari protumačili kao povećanje njihovog legitimiteta; nešto čime su opravdavali teritorijalno širenje.[85] Početkom 6. vijeka, franački vladar Hlodoveh I i ostrogotski vladar Teodorih Veliki umalo su međusobno zaratovali, a sukob je mogao da dovede do ponovnog uspostavljanja zapadnog carstva pod bilo kojim kraljem.[86] Zabrinut zbog takve perspektive, istočni dvor nikada više nije ukazao slične počasti zapadnim vladarima,[85] umjesto toga počeo je da naglašava sopstveni isključivi rimski legitimitet, što će nastaviti da čini ostatak svoje istorije.[86]

Kulturno i pravno, rimski identitet se isticao na zapadu vijekovima,[87] a i dalje pružao osjećaj jedinstva širom Sredozemlja.[77] Ostrogotsko kraljevstvo Italije je sačuvalo Rimski senat, koji je često imao nadmoć nad politikom u Rimu,[88] ilustrujući opstanak i kontinuirano poštovanje rimskim institucija i identiteta.[89] Varvarski kraljevi su nastavili da koriste rimsko pravo tokom ranog srednjeg vijeka,[87] često izdajući sopstvene zbirke zakona. U zbirkama zakona iz 6. vijeka koje su izdavali Vizigoti u Hispaniji i Franci u Galiji, jasno je da je još uvijek postojala velika populacija koja se identifikovala kao Rimljani u ovim regijama s obzirom na to da zbirke zakona prave razliku između varvara koji žive po sopstvenim zakonima i Rimljana koji žive po rimskom pravu.[87] Čak i nakon što su Italiju osvojili Langobardi u kasnom 6. vijeku, kontinuirana administracija i urbanizacija sjeverne Italije svjedoče o kontinuiranom opstanku rimskih institucija i vrijednosti.[89] Još uvijek je bilo moguće da negrađani (kao što su varvari) na zapadu postanu rimski građani sve do 7. i 8. vijeka; nekoliko sačuvanih vizigotskih i franačkih dokumenata objašnjava prednosti postajanja rimskim građaninom i postoje zapisi o vladarima i plemićima koji su oslobađali robove i pretvarali ih u građane.[90] Uprkos tome, rimski identitet je bio u naglom padu do 7. i 8. vijeka.[j]

Nestanak rimskog identiteta uredi

 
Karta osvajanja cara Justinijana iz 6. vijeka (žuto).

Velika prekretnica u istoriji novijih Rimljana na zapadu bili su ratovi Justinijana I (535—555), čiji je cilj bio ponovno osvajanje izgubljenih provincija Zapadnog rimskog carstva.[91] Tokom rane Justinijanove vladavine, istočni autori su ponovo pisali istoriju 5. vijeka da bi prikazali zapad kao „izgubljen” usljed varvarskih invazija, umjesto da pokušaju da dalje integrišu varvarske vladare u rimski svijet.[86] Do kraja Justinijanovih ratova, carska vlast se vratila u sjevernu Afriku i Italiju, ali su ratovi zasnovani na ideji da sve što je van neposredne vlasti istočnog carstva više nije dio Rimskog carstva značilo da više ne može postojati bilo kakva sumnja da zemlje izvan carskih granica više nisu rimske i da su umjesto toga „prepuštene varvarima”. Kao posljedica toga, rimski identitet je u oblastima kojima su još uvijek vladali varvari (tj. Galija, Hispanija i Britanija) dramatično opao.[91] Tokom ponovnog osvajanja Italije, Rimski senat je nestao i većina njegovih članova se preselila u Konstantinopolj. Iako je Senat postigao izvjesno nasljeđe na zapadu,[k] kraj institucije ujedno je označio kraj grupi koja je uvijek postavljala standard onoga što je rimljanstvo trebalo da znači.[92] Rat u Italiji je takođe podijelio tamošnju rimsku elitu između onih koji su uživali u varvarskoj vladavini i onih koji su podržavali carstvo i kasnije se povukli na carsku teritoriju, što znači da je rimski identitet prestao da pruža osjećaj društvene i političke kohezije.[92]

Podjela Zapadnog rimskog carstva na više različitih kraljevina ubrzala je nestanak rimskog identiteta, pošto je prethodni jedinstveni identitet zamijenjen mjesnim identitetima zasnovanim na regijama iz kojeg su poticali. Blijedeća povezanost je takođe značila da, iako su uglavom rimsko pravo i kultura nastavljeni, jezik je postajao sve fragmentiraniji i podjeljeniji, latinski se postepeno razvijao u ono što će postati savremeni romanski jezici.[93] Tamo gdje su nekada bili većina stanovništva, Rimljani iz Galije i Hispanije su postepeno i tiho nestajali dok su njihovi potomci usvajali druga imena i identitete.[94] U poslijerimskoj Britaniji, ljudi iz velikih urbanih središta držali su se rimskog identiteta, ali se ruralno stanovništvo integrisalo i asimilovalo sa germanskim kolonizatorima (Jiti, Angli i Sasi). Sa nestankom velikih gradova, nestao je i rimski identitet u Britaniji.[95]

Usvajanje mjesnih identiteta u Galiji i Hispaniji bilo je privlačnije jer nisu bili suprotstavljeni dvojnim identitetima varvarskih vladara na isti način na koji je to bio „rimski”; npr. neko nije mogao biti i Rimljanin i Franak, ali je bilo moguće biti i Overnjanin (tj. iz Overnje) i Franak.[96] U Hispaniji, „gotstvo” je prešlo iz jednostavnog etničkog identiteta u istovremeni etnički (u smislu porijekla) i politički (u smislu odanosti kralju). Gotsthvo koje je postalo fluidno i višedimenzijalno kao identitet omogućilo je glatku tranziciju od ljudi koji se identifikuju kao Rimljani na ljude koji se identifikuju kao Goti.[97] U ovom trenutku bilo je malo razlika između Gota i Rimljana iz Hispanije; Vizigoti više nisu praktikovali arijansko hrišćanstvo i Rimljanima je, baš kao i Gotima, od 6. vijeka pa nadalje bilo dozvoljeno da služe vojsku. Iako je rimski identitet brzo nestajao, Vizigotsko kraljevstvo je u 6. i 7. vijeku takođe proizvelo nekoliko istaknutijih novijih rimskih generala, kao što su Klaudije i Pavle.[98]

Nestanak Rimljana ogledao se u varvarskim zakonicima. U Salijskom zakoniku Hlodoveha I (iz oko 500.), Rimljani i Franci su dvije glavne paralelne populacije kraljevstva i obje imaju dobro definisane pravne statuse. Vijek kasnije u Ripuarskom zakoniku, Rimljani su samo jedna od mnogo manjih poluslobodnih populacija, ograničenih u svom pravnom kapacitetu, sa mnogim svojim ranijim prednostima koje su sada povezane sa franačkim identitetom. Takvi pravni aranžmani bili bi nezamislivi pod Rimskim carstvom i u ranim decenijama varvarske vladavine.[99] Krunisanjem za cara Karla Velikog 800. godine, rimski identitet je uglavnom nestao u zapadnoj Evropi i pao na nizak društveni status.[100][l] Situacija je bila pomalo paradoksalna: živi Rimljani, u Rimu i drugdje, imali su lošu reputaciju, sa zapisima o protivrimskim napadima i upotrebom izraza „rimski” u svojstvu uvrede, ali je ime Rima takođe korišteno kao izvor velike i nepogrešive političke moći i prestiža, koje su koristile mnoge aristrokratske porodice (ponekad s ponosom proglašavajući izmišljeno rimsko porijeklo) i vladari kroz istoriju.[102] Potiskivanjem rimskog identiteta u zemljama kojima su vladali i odbacivanjem preostalog carstva na istoku kao „grčkog”, franačka država se nadala da će izbjeći mogućnost da rimski narod proglasi rimskog cara na isti način na koji su Franci proglasili franačkog kralja.[103]

Povratak u pravi Rim uredi

 
Personifikacija (slijeva na desno) slovenskog, njemačkog, galskog (francuskog) i rimskog naroda, prikazani kako donose darove caru Svetog rimskog carstva Otonu III.

Stanovništvo grada Rima nastavilo je da se identifikuje, a i da ga zapadnjaci identifikuju, kao Rimljani. Iako prošla istorija Rima nije zaboravljena, značaj grada u srednjem vijeku prvenstveno je proizašao iz toga što je bio sjedište pape,[lj] stav koji su dijelili i zapadnjaci i istočno carstvo.[104] Vijekovima poslije Justinijanovog ponovnog osvajanja, kada je grad još bio pod carskom vlašću, stanovništvo nije bilo posebno vođeno i nije imalo nikakvo političkog učešće u širim carskim poslovima.[105] Kada su se sukobljavali sa carevima, pape su ponekad koristile činjenicu da imaju podršku naroda Rima (populus Romanus) kao legitimirajućeg faktora, što znači da je grad još uvijek imao neku ideološku važnost u smislu rimljanstva.[106] Zapadnoevropski pisci i intelektualci rimljanstvo su sve više povezivani samo sa samim gradom.[107][m] Do druge polovine 8. vijeka, zapadnjaci su skoro isključivo koristili izraz za označavanje stanovništva grada.[105] Kada je privremena vlast papstva uspostavljena kroz osnivanje Papske države u 8. vijeku, pape su koristile činjenicu da ih je pratio i podržavao populus Romanus, kao nešto što je legitimisalo njihov suverenitet.[105]

Rimsko stanovništvo nije smatralo ni istočni carstvo ni novo „Sveto rimsko carstvo” Karla Velikog za pravo rimsko.[108] Iako je kontinuitet od Rima do Konstantinopolja prihvaćen na zapadu,[109] sačuvani izvori ukazuju na to da se na istočnjake gleda kao na Grke koji su odbacili Rim i rimski identitet.[108] S druge strane, smatralo se da su karolinški kraljevi imali više veza sa langobardskim kraljevima Italije nego sa antičkim rimskim carevima.[109] Srednjovjekovni Rimljani su takođe često izjednačavali Franke sa starim Galima i smatrali ih agresivnim, drskim i sujetnim.[110] Uprkos tome, građani Rima su priznavali careve Svetog rimskog carstva kao prave rimske careve,[n] iako samo zbog njihove papske podrške i papskog krunisanja.[108]

Franci i drugi zapadnjaci takođe nisu blagonaklono gledali na stanovnike Rima. Strani izvori su uopšteno neprijateljski raspoloženi, pripisujući Rimljanima osobine poput nemira i prevara i opisuju ih kao „ponosne, koliko i bespomoćne”. Protivrimsko raspoloženje trajalo je tokom cijelog srednjeg vijeka.[nj] Rimljani su djelimično dugovali svoju lošu reputaciju time što su ponekad pokušavali da zauzmu nezavisan stav prema papama i carevima Svetog rimskog carstva. S obzirom na to da se smatralo da ovi vladari imaju univerzalnu moć, Rimljani su smatrani uljezima u poslovima koji su prevazilazili njihovu nadležnost.[111]

Sjeverna Afrika uredi

 
Kovani novac vandalskog kralja Hilderiha (vladao 523—530). Na reversu je prikazana personifikacija Kartagine i natpis Felix Karthago („srećna Kartagina”).

Za razliku od drugih kraljevstava, Vandalsko kraljevstvo na sjeveru Afrike nije se pretvaralo da je lojalno Rimskom carstvu. Pošto se izrazom „Rimljanin” nagovještavala politička lojalnost carstvu, vandalska vlast ga je smatrala političkim opterećenim i sumnjivim. Kao posljedica toga, rimsko stanovništvo kraljevstva rijetko je isticalo svoje samoopredjeljenje,[112] iako su važne oznake rimljanstva, kao što su rimski običaji davanja imena, privrženost nikejskom hrišćanstvu, kao i književna tradicija na latinskom jeziku,[o] preživjeli tokom postojanja kraljevstva.[114] Uprkos primjedbama na „rimski” kao oznaku za stanovništvo, Vandali su djelimično apelovali na rimski identitet da bi istakli legitimitet svoje vlasti, s obzirom na to da su vandalski kraljevi imali bračne veze sa carskom Teodosijevom dinastijom. Međutim, vandalska država je snažnije radila na svojoj legitimizaciji pozivajući se na predrimske kulturne elemente regije, posebno na Kartaginsko carstvo. Neki simboli antičke države su oživljeni, a grad Kartagina, prijestonica kraljevstva, bio je jako naglašen u poeziji, na kovanom novcu i u stvaranju novog „kartaginskog kalendara”. Na novcu koji su kovali Vandali bio je natpis Felix Karthago („srećna Kartagina”) i Carthagine Perpetua („vječna Kartagina”).[115]

Vandalsko promovisanje nezavisnih afričkih simbola imalo je dubok uticaj na nekadašnje rimsko stanovništvo njihovog kraljevstva. U vrijeme kada su se vojnici istočnog carstva iskrcali u Afriku tokom Justinijanovog Vandalskog rata, romanski narod sjeverne Afrike je prestao da se identifikuje kao Rimljani, umjesto toga dajući prednost ili Libijcima (Libicus) ili Punima (Punicus). Savremeni istočnjački pisci su ih takođe opisivali kao Libijce (Λίβυες).[116] Tokom kratkog postojanja Vandalskog kraljevstva, vandalska vladajuća klasa se kulturno i etnički spojila sa Romanoafrikancima. U vrijeme kada je kraljevstvo palo, jedine stvarne kulturološke razlike između „Libijaca” i „Vandala” bile su u tome što su se Vandali pridržavali arijanskog hrišćanstva i što im je bilo dozvoljeno da služe u vojsci.[117] Nakon što je sjeverna Afrika ponovo uključena u carstvo, istočno carstvo je deportovalo Vandale iz regije, što je ubrzo nakon toga dovelo do nestanka Vandala kao posebne skupine. Jedine osobe za koje je zabilježeno da su deportovane bili su vojno sposobna lica; s obzirom na to da su žene i djeca „Vandala” tako ostali u sjevernoj Africi, čini se da je naziv u ovoj fazi uglavnom označavao vojničku klasu.[118]

Uprkos novom uključivanju sjeverne Afrike u carstvo, obje skupine su zadržale razliku između „Libijaca” i „Rimljana” (tj. stanovnika istočnog carstva). Prema spisima istoričara Prokopija iz 6. vijeka, Libijci su poticali od Rimljana, njima su vladali Rimljani i služili su u rimskoj vojsci, ali se njihovom rimljanstvo previše razlikovalo od stanovništva carstva kao rezultat vijek duge vladavine Vandala. Carska politika odražavala je stav da sjeverni Afrikanci više nisu Rimljani. Dok su guverneri u istočnim provincijama često bili porijeklom iz svojih provincija, vojni i administrativni službenici u sjevernoj Africi gotovo su u potpunosti činili istočnjaci.[119] Nepovjerenje carske vlasti u mjesno stanovništvo nije bilo iznenađujuće s obzirom na to da su carske vojnike maltretirali mjesni (bivši Rimljani) seljaci tokom Vandalskog rata, koji su podržavali vandalsku vlast, kao i da je nakon toga postojalo nekoliko pobunjenika, kao što su Guntarit i Stotca, koji su nastojali da obnove nezavisnu kraljevinu.[120] Razlika između Rimljana i romanskog stanovništva sjeverne Afrike odražavala se u stranim izvorima, a čini se da dvije populacije još uvijek nisu bile izmirene do trenutka kada su afričke provincije pale tokom muslimanskog osvajanja Magreba, čime je rimska vlast prekinuta.[119][p]

Istočno Sredozemlje uredi

Vidi još: Grci u Vizantiji, Grci u Osmanskom carstvu i Rum (istorijski izraz)

Opstanak Rimskog carstva na istoku uredi

 
Kovani novac sa prikazima careva Konstansa II (vladao 641—668) i Konstantina IV (vlada 668—685). Na novcu je ispisana latinska fraza Deus adiuta Romanis („Neka Bog pomogne Rimljanima”).

Stanovništvo istočnog Sredozemlja, koje je ostalo pod vlašću Istočnog rimskog carstva (ili „Vizantije”) nakon 5. vijeka, zadržalo je „rimski” identitet kao preovlađujući;[121] većina stanovništva je smatrala sebe Rimljanima bez ikakve sumnje, a svog cara kao vladara koji je vlada iz kulturnog i vjerskog središta Rimskog carstva: Konstantinopolja, Novog Rima.[122] U vijekovima kada je Vizantija još uvijek bila ogromna država koja je obuhvatala Sredozemlje, rimski identitet bio je jači u carskim središtima nego na periferijama,[r] iako je takođe bio snažno prihvaćen u perifernim regijama u vremenima neizvjesnosti.[121][s] Kao i u ranijim vijekovima, Rimljani rane Vizantije smatrani su narodom ujedinjenim podaništvom rimskoj državi, a ne narodom ujedinjenim kroz zajedničko etničko porijeklo (tj. gens poput onih koji se pripisuju različitim varvarskim skupinama).[61][t] Izraz se proširio na sve hrišćanske građane carstva, u opštem smislu se odnosio na one koji su slijedili halkidonsko hrišćanstvo i bili odani caru.[124]

U vizantijskim spisima najmanje do 12. vijeka, ideja o rimskoj „domovini” doslijedno se odnosila ne na Grčku ili Italiju, nego na cijeli stari rimski svijet.[125][ć] Uprkos tome, Rimljani Vizantije su takođe bili svjesni da njihovo sadašnje carstvo više nije tako moćno kao što je nekada bilo, i da su vijekovi ratovanja i sukoba doveli do toga da Rimsko carstvo bude teritorijalno smanjeno i donekle poniženo.[127]

S obzirom na to da su vladari Vizantije bili pretežno helenski, a procenat stanovništva koje je bilo helensko bivao sve veći kako su se granice carstva sve više smanjivale, zapadni Evropljani često su, već od 6. vijeka pa nadalje,[u] carstvo nazivali grčkim carstvom, tj. naseljeno Grcima. Samim ranim Vizantincima, sve do 11. vijeka ili približno, izrazi kao što su „Grci” ili „Heleni” smatrani su uvrjedljivim, jer su umanjivali njihovu rimsku prirodu i štaviše ih povezivali sa starim paganskim Grcima, a ne sa skorijim hrišćanskim Rimljanima.[129] Zapadnjaci su bili svjesni vizantijskog rimljanstva; kada nisu željeli da se distanciraju od istočnog carstva, izraz Romani („Rimljani”) se često koristio za vojnike i podanike istočnih careva.[103] Od 6. do 8. vijeka, zapadni pisci su ponekad koristili i izraze kao što su res publica ili sancta res publica za Vizantiju, još uvijek je identifikujući sa starom Rimskom republikom. Takve reference su prestale kako je prestala vizantijska kontrola nad Italijom i samim gradom Rimom, a papstvo počelo da koristi taj izraz za svoj, mnogo regionalniji, domen i sferu uticaja.[106]

Poslije muslimanskih osvajanja uredi

 
Minijatura iz 15. vijeka koja prikazuje cara Manojla II Paleologa (vladao 1391—1425) i njegovu porodicu. U tekstu je oslovljen kao „vasilevs (car) i avtokrator (samodržac) Rimljana” i „zauvijek Avgust”.

Pošto je Vizantije izgubila svoje teritorije u Egiptu, Levantu i Italiji, vizantijska vlast je prestala hrišćane koji žive u tim regijama da priznaje kao Rimljane,[127] slično se desilo i sjevernim Afrikancima pod vandalskom vlašću.[116] Smanjene raznolikosti naroda koji su prepoznati kao Rimljani značilo je da se izraz Rimljanin sve više primjenjivao samo na sada dominantno helensko stanovništvo na preostalim teritorijama, a ne na sve građane carstva.[127] Pošto je helensko stanovništvo bilo ujedinjeno pod pravoslavnim hrišćanstvom, govorilo je istim grčkim jezikom i vjerovalo da dijeli zajedničko etničko porijeklo,[130] „Romej” (na grčkom Rhōmaîoi)[121] se postepeno preobrazio u etnički identitet.[131] Do kasnog 7. vijeka, grčki, a ne latinski, počeo da se naziva na istoku kao romejski (rhomaisti, rimski način govora).[127] U hronikama napisanim u 10. vijeku, Romeji počinju da se javljaju kao samo jedna od etničkih skupina u carstvu (pored npr. Jermena), a do kasnog 11. vijeka u istorijskim spisima se pominju ljudi kao „Romeji od rođenja”, označavajući preobraženje „Rimljana” u etnički opis. U ovom trenutku, „Rimljanin” se koristio za grčkog stanovništvo izvan granica carstva, kao npr. za hrišćane koji govore grčki pod vlašću Seldžuka u Anadoliji, koji su nazivani Romejima uprkos aktivnom otporu pokušajima reintegracije koju su zagovarali vizantijski carevi.[132] Samo nekoliko kasnijih izvora zadržava stari pogled na to da je Rimljanin građanin rimskog svijeta.[131][f]

Zauzimanje Konstantinopolja od strane nerimski latinskih krstaša u Čertvtom krstaškom ratu 1204. okončalo je neprekinuti rimski kontinuitet od Rima do Konstantinopolja. Da bi se legitimisali kao Rimljani u decenijama kada više nisu kontrolisali Konstantinopolj, vizantijska elita je počela da traži druge znakove onoga što su Rimljani bili. Elita Nikejskog carstva, vizantijska vlast u egzilu, uglavnom je gledala na grčko kulturno nasljeđe i pravoslavno hrišćanstvo, povezujući savremene Rimljane sa starim Grcima. To je doprinijelo da se rimljanstvo još više poveže sa narodima koji su etnokulturno bili helenski. Za vrijeme nikejskih careva Jovana III (vladao 1222—1254) i Teodora II (vladao 1254—1258), ove ideje su odvedene dalje nego ikada ranije, jer su eksplicitno navele da su tadašnji Romeji bili Heleni, potomci starih Grka.[133] Iako su sebe smatrali Helenima, nikejski carevi su takođe tvrdili da su oni jedini pravi rimski carevi. „Rimski” i „helenski” nisu posmatrani kao suprotstavljeni pojmovi, već kao gradivni blokovi istog dvostrukog identiteta.[134] Tokom vladavine Paleologa, od ponovnog zauzimanja Konstantinopolja 1261. do pada carstva 1453, Helen je izgubio osnovu kao samoopredjeljenje, a Romej je ponovo psotao dominantna izraz koji se koristio za samoopisivanje.[135] Neki vizantijski pisci otišli su toliko daleko da su vratili upotrebi pojmova „helenski” i „grčki” kao isključive izraze za stare paganske Grke.[136][h]

Poslije pada Konstantinopolja uredi

 
Osmanski Grci u Konstantinopolju, naslikao Luiđi Majer.

Romeji su preživjeli pad Vizantije kao osnovno samoimenovanje hrišćanskih grčkih stanovnika novog turskog Osmanskog carstva. Narodno istorijsko sjećanje na ove Rimljane nije bilo zaokupljeno slavnom prošlošću starog Rimskog carstva ili helenizmom u Vizantiji, već se fokusiralo na legende o padu i gubitku njihove hrišćanske domovine i Konstantinopolja. Jedan takav narativ bio je mit da će se posljednji car, Konstantin XI Paleolog, jednog dana vratiti iz mrtvih da ponovo osvoji grad,[137] mit koji je opstao u grčkom folkloru sve do vremena Grčkog rata za nezavisnost (1821—1829) i poslije.[138]

U ranom novom vijeku, mnogi osmanski Turci, posebno oni koji su živjeli u gradovima i nisu bili dio vojske ili administracije, takođe su se identifikovali kao Rimljani (osm. tur. رومى, Rūmī), kao stanovnici nekadašnje vizantijske teritorije.[139] Muslimani su prvobitno koristili izraz Rumi za hrišćane uopšte, ali je kasniej postao ograničen samo na Vizantince.[140] Poslije 1453, ovaj izraz ne samo da je ponekad bio turska samoidentifikacija, već su ga koristile i druge islamske države i narodi za označavanje osmanskih Turaka.[139] Identifikacija Osmanlija sa Rimljanima vršen je i izvan muslimanskog svijeta. Portugalski izvori iz 16. vijeka odnose se na Osmanlije protiv kojih su se borili u Indijskom okeanu kao „rume”,[141] a kineska dinastija Ming je Osmanlije nazivala Lumi (魯迷), što je transliteracija Rumi, a Konstantinopolj kao Lumi čeng (魯迷城, „grad Lumija”).[142] U odnosu na osmanske Turke, Rumi je počeo da izlazi iz upotrebe krajem 17. vijeka, a umjesto toga ova riječ se sve više povezivala samo sa grčkim stanovništvom carstva, što je značenje koje i danas nosi u Turskoj.[143]

Što se tiče Grka, rimski identitet trajao je duže, i dugo je postojala nada da će Rimljani biti oslobođenjeni i da će njihovo carstvo biti obnovljeno.[144][c] U vrijeme Grčkog rata za nezavisnost, dominantni grčki identitet je još uvijek bio Romeji (Rhōmaîoi ili Romioi).[145]

Savremeni identitet uredi

Vidi još: nasljeđe Rimskog carstva
 
Proglašenje Rimske republike 1849. na Pjaci del Popolo u Rimu.

Stanovnici grada Rima, iako se nacionalno i etnički identifikuju kao Italijani, nastavljaju da se identifikuju sa demonimom „Rimljanin” i danas. Rim je najnaseljeniji grad Italije, a u samom gradu živi oko 2,8 miliona stanovnika, a u metropolitskoj oblasti i preko 4 miliona ljudi.[146] Od pada rimske političke vladavine, vlasti inspirisane drevnom Rimskom republikom oživljene su u gradu četiri puta. Najranija takva vlast bila je Rimska komuna u 12. vijeku, osnovana kao opozicija privremenim ovlašćenjima pape, poslije koje je uslijedila vlast Kole di Renca, koji je koristio titule „tribuna” i „senatora”, u 14. vijeku, sestrinska republika revolucionarne Francuske u 18. vijeku, koja je obnovila zvanje rimskog konzula, i na kraju kratkotrajna Rimska republika 1849, čija je vlast bila zasnovana na trijumviratima starog Rima.[147]

Rimski identitet među Grcima počeo je da gubi osnovu tek sa Grčkim ratom za nezavisnost, kada je više faktora vidjelo da kao zamijena pojavio naziv „Helen”. Među ovim faktorima bili su to što su drugi narodi Evrope već koristili nazive kao što su „Helen”, „Helada” i „Grčka” za zemlju i njen narod, odsustvo stare vizantijske vlasti koja bi ojačala rimski identitet, a izraz Romej se počeo povezivati sa onim Grcima koji su još uvijek bili pod osmanskom vlašću, a ne sa onima koji se bore za nezavisnost. Dakle, u očima pokreta za nezavisnost, Helen je bio hrabar i buntovan borac za slobodu, dok je Rimljanin bio nemoćni rob pod Osmanlijama.[148] Novi helenski nacionalni identitet bio je u velikoj mjeri fokusiran na kulturno nasljeđe stare Grčke, a ne na srednjovjekovnu Vizantiju, iako je privrženost pravoslavnom hrišćanstvu i dalje važan aspekt grčkog identiteta.[149] Identitet preorijentisan na staru Grčku tako je bio od koristi za Grčku na međunarodnom planu. U zapadnoj Evropi, Grčki rat za nezavisnost je doživio veliku podršku zahvaljujući filhelenizmu, osjećaju „civilizacijskog duga” prema svetu klasične antike, prije nego bilo kakvom stvarnom interesu za savremenu zemlju. Uprkos tome što su savremeni Grci više ličili na srednjovjekovne Vizantince nego na stare Grke, interesovanje javnosti za pobunu u ostatku Evrope zavisio je skoro u potpunosti od sentimentalnih i intelektualnih vezanosti za romantiovanu verziju stare Grčke. Slični ustanci drugih naroda na Balkanu protiv Osmanlija, kao što je Prvi srpski ustanak (1804—1813), bili su skoro u potpunosti ignorisani u zapadnoj Evropi.[150]

Mnogi Grci, posebno oni izvan tada novoosnovane grčke države, nastavili su da se nazivaju Romeji sve do 20. vijeka.[č] Šta bi grčki identitet trebalo da bude ostalo je nerješeno duže vrijeme. Još tridesetih godina 20. vijeka, više od jednog vijeka poslije rata za nezavisnost, grčki umjetnici i pisci su još uvijek raspravljali o doprinosu Grčke evropskoj kulturi i da li bi ona trebalo da proizilazi iz romantične fascinacije klasičnom antikom, nacionalističkog sna o obnovljenoj Vizantije, snažnom uticaju iz vijekova osmanske vlasti ili bi trebalo da bude nešto sasvim novo, ili „neohelensko”, podsjećajući Evropu da nije postojala samo stara Grčka, nego i savremena.[152] Savremeni Grci još uvijek se ponekad nazivaju Romioi, a za savremeni grčki nazivaju Romaic (rimski).[153] Rimski identitet se takođe ističe u nekim od grčkih zajednica izvan Grčke. Npr. Grci u Ukrajini, koji su se tamo naselili kao dio Grčkog plana ruske carice Katarine Velike u 18. vijeku, održavaju rimski identitet, oslovljavajući se kao Rumaioi.[154] Izraze Rum ili Rumi koriste Turci i Arapi i oni nastavljaju da se koriste kao religijski izraz za sljedbenike Grčke pravoslavne crkve, a ne samo za Grke.[155]

 
Jezička karta Švajcarske, na kojoj je zelenom bojom označen romanš, a plavom francuski (Romandi).

Ogromna većina romanskih naroda koji su proizašli iz miješanja Rimljana i germanskih naroda nakon pada rimskog političkog jedinstva na zapadu podijelila se u skupine koje se više ne identifikuju kao Rimljani. Međutim, na Alpima sjeverno od Italije, rimski identitet je pokazao značajno upornost.[10] Romanši u Švajcarskoj vode porijeklo od ovih populacija,[156] koje su poticale od romanizovanih Reta.[157] Iako su većinu Rimljana u regiji asimilovala germanska plemena koja su se doselila u 5. ili 6. vijeku, ljudi koji su se opirali asimilaciji postali su Romanši. Na svom maternjem jeziku (romanš) zovu se rumantsch ili romontsch, a naziv je izveden iz latinske riječi romanice.[157] Rimski identitet takođe opstaje među Romandima, francuskoj govornoj zajednici u Švajcarskoj, i njihovoj domovini, Romandiji, koja pokriva zapadni dio zemlje.[158]

U nekim regijama, germanske riječ za Rimljane (koja se takođe koristi za zapadne susjede uopšte), walhaz, postala je etnonim, iako je u mnogim slučajevima posvjedočena tek vijekovima nakon završetka rimske vladavine u navedenim regijama. Od izraza walhaz je izveden savremeni izraz Velšanin, tj. narod iz Velsa, kao i istorijski egzonim „Vlah”, koji se koristio kroz srednji i novi vijek za različite balkanske romanske narode.[8] Kao endonime, rimksu identifikaciju održavalo je nekoliko balkanskih romanskih naroda. Rumuni za sebe koriste naziv români, a Rumuniju România.[159] Na koji način i kada su Rumuni usvojili ove nazive nije sasvim jasno,[dž] ali jedna teorija je ideja o dakoromanskom kontinuitetu, da savremeni Rumuni potiču od Dakoromana koji su nastali rimskom kolonizacijom nakon Trajanovog (vladao 98—117) osvajanja Dakije.[161] Cincari, koji su takođe nejasnog porijekla, za sebe koriste različite nazive, uključujući arumani, armani, aromani i rumani, a koji su etimološki izvedeni iz latinske riječi Rōmānī.[162] Истрорумуни се понекад идентификују као rumeri ili slično, iako su ovi nazivi izgubili na snačenju i Istoromani se često identifikuju sa svojim rodnim selima.[163] Meglenski Vlasi su se u prošlosti identifikovali kao rumâni, iako je ovaj naziv prije mnogo vijekova uglavnom zamijenjen u korist naziva vlasi.[164]

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ a b Zvanični jezici Rimskog carstva bili su latinski i grčki.[1]
  2. ^ Iako nisu etničnost u smislu da dijele zajedničko genetsko porijeklo, Rimljani bi se mogli smatrati etničkom grupom u smislu „društvenog identiteta (zasnovanog na suprotnosti u odnosu na druge) koji karakteriše metaforičko ili fiktivno srodstvo”.[3]
  3. ^ Godinu 753. p. n. e. kao godinu osnivanja Rima prvi je predložio antikvar Tit Pomponije Atik (oko 110—32. p. n. e.), a zatim je prihvatio naučnik Marko Terencije Varon (116—27. p. n. e.), što je postalo poznato kao „Varonova hronologija”.[32] Još u antici je bilo nekoliko predloženih alternativnih datuma za osnivanje grada i republike. Atikova i Varonova hronologija nije bila opšteprihvaćena duže vrijeme poslije prvog predstavljanja.[31] Datumi koji su predložili drugi antički pisci kreću se od 814. godine prije n. e. do 729. godine prije n. e.[33] U najranijim grčkim izvještajima o rimskoj istoriji, formulisanim u 5. vijeku prije n. e., Grci su vjerovali da je Rim predhodio njihovim kolonijama u zapadnom Sredozemlju, što bi značilo da je grad osnovan prije 8. vijeka prije n. e. Rani datum nije moguć s obzirom na to da arheološki dokazi u Rimu potvrđuju da je ovo mjesto bilo naseljeno najmanje prije 753. godine prije n. e.[34]
  4. ^ Neki rimski pisci, poput Livija (64/59. p. n. e. — 12/17. n. e.), pokušali su da kombinuju mitove o osnivanju u relativno jednostavne priče, dok drugi, kao što je pisac knjige Origo gentis Romanae iz 4. vijeka n. e., ostavljaju protivrječnosti otvorene.[35]
  5. ^ Iako je dobro utvrđen u savremenoj istoriografiji, „Karakala” je bio nadimak za cara, čije je stvarno ime bilo Marko Aurelije Sever Antonin.[48]
  6. ^ Galo-rimski istoričar Grgur Turski iz 6. vijeka u svojim spisima dosljedno se identifikovao kao „Overnjac”, a ne kao Rimljanin. Iako je Grgur rijetko govorio o etničkim identitetima u svojim spisima, uz samo nekoliko referenci na različite varvarske gentes, tipovi identiteta koji su mu očigledno bili veoma važni bili su civititas, iz kog je grada ili naselja, i ducatus, nešto širi dio teritorije (kao što je regija Šampanja).[63]
  7. ^ Ponekad je uključivanje varvarskih elemenata u rimsku vojsku postalo nezgodno zbog preovlađujućih protivvarvarskih stereotipa. U građanskom ratu u 4. vijeku između Teodosija I (vladao 379—395) i Magnusa Maksimusa (vladao 383—388), Magnusova vojska je bila sačinjena isključivo od rimskih vojnika, dok je pobjednički Teodosije pojačao svoje snage gotskim vojnicima. S obzirom na negativne stereotipe, panegirist Pakat Drepanij za Magnusove snage je rekao da su „izgubile” svoje rimljanstvo usljed praćenja uzurpatora, istovremeno naglašavajući rimski kvalitet gotskih vojnika (iako uprkos njihovoj lojalnosti, Pakat ih nikada ne opisuje kao „rimske”), opisujući ih kao neuobičajeno lojalne za varvare, disciplinovane i poslušne. Iako je njihova varvarska priroda više puta naglašena, rimski kvaliteti gotskih vojnika znači da je Teodosijeva vojska, po Pakatovom mišljenju, ostala u osnovi rimska. Po Pakatu, Teodosije je pomilovao preostale Magnusove snage nakon poraza uzurpatora, i time su ponovo postale rimske. Za ljude rođene unutar carstva, Pakat je smatrao da je vrlina i praćenje pravog rimskog vođe dovoljno da budu Rimljani, ali za varvarske snage koje su pokazivale iste kvalitete to nije bio slučaj.[67]
  8. ^ Npr. pogrebni natpis iz 3. vijeka iz Panonije glasi Francus ego cives Romanus miles in armis, što se može prevesti kao „Ja, Frank, rimski građanin, vojnik s oružjem”.[70]
  9. ^ Varvarsko nasljeđe Flavija Stilihona (oko 359—408), čiji je otac bio Vandal, a majka Rimljanka, namjesnik u Zapadnom rimskom carstvu tokom rane vladavine Honorija (vladao 393—423), nije bilo predmet rasprave sve do njegovog pada u nemilost i pogubljenja 408. godine.[71] Tokom trajanja dužnosti prijestolonasljednika, Stilihon je više puta upoređen sa herojima Rimske republike, poput Scipiona Afrikanca.[72]
  10. ^ Istaknuta kasnorimska ličnost Orest (preminuo 476) rođen je kao rimski građanin u Panoniji i govori je latinski kao maternji jezik. Panonija je 430-ih ustupljena Atili Hunskom, kome je Orest služio kao sekretar. Iako nema razloga da se vjeruje da je sam Orest ikada sumnjao u sopstveno rimljanstvo, ustupanje njegove rodne provincije varvarima i njegova lična povezanost sa Atilom dovela je do toga da je Orest postao meta istih predrasuda od nerimljana, kao i varvari od Rimljana, sa zapisima o Orestu koji je bio uvrijeđen što ga na carskom dvoru tretirali gore od hunskih ratnika koji su ga pratili.[78] Uprkos tome, Orest je u osnovi ostao Rimljanin u svakom pogledu, a vremenom je čak postao i general carstva. Orest je 475. postavio svog sina Romula Avgustula za posljednjeg cara Zapadnog rimskog carstva.[77]
  11. ^ Dobro dokumentovan slučaj „nestanka” Rimljana je sjeverna Galija u 6. i 7. vijeku. U 6. vijeku, klirom crkve u regiji dominirali su ljudi sa rimskim imenima. Npr. samo nekoliko nerimskih i nebiblijskih imena je zabilježeno na episkopskom spisku Meca (danas u Francuskoj) prije 600. godine. Poslije 600. stanje je bilo obrnuto i episkopi su imali pretežno franačka imena. Razlog za ovu promjenu u praksi imenovanja može biti promjena u praksi imenovanja u Galiji, da ljudi koji su stupali u crkveni kler više nisu prihvatali rimska imena ili da su rimske porodice koje su davale crkveni kler izgubile status.[91]
  12. ^ U Galiji su pripadnici aristokratije ponekad identifikovali kao „senatori” od 5. do 7. vijeka, a Karolinška dinastija je tvrdila da potiče iz bivše rimske senatorske porodice. U Hispaniji, pominjanje ljudi „senatorskog staleža” počinje tek u 7. vijeku, a u langobardskoj Italiji „senator” je postalo lično ime, sa najmanje dvije osobe za koje se zna da su nosile to ime u 8. vijeku. Praksu predstavljanja sebe kao „Senat” oživjela je aristokratija u Rimu u 8. vijeku, iako sama institucija nije ponovo oživjela.[88]
  13. ^ Izvori iz 8. vijeka iz Salcburga još uvijek pominju da je u gradu postojala društvena grupa koja se naziva Romani tributales, ali su se Rimljani u to vrijeme uglavnom spojili sa širom grupom tributales (tributarni narodi) umjesto da budu odvojeni u franačkim dokumentima. U većem dijelu bivše Galije, rimska elita koja je opstala vijekovima spojila se sa franačkom elitom i izgubila svoj prethodni poseban identitet. Iako su „Rimljani” neko vrijeme i dalje bili dominantan identitet u regionalnoj politici u južnoj Galiji, specifične reference na neke pojedince kao „Rimljane” ili „potomke Rimljana” ukazuju na to da se njihov rimski status može više nije uzimao zdravo za gotovo i bilo je potrebno ukazivanje. Posljednje grupe Romani u Franačkoj su se zadržale neko vrijeme, posebno u Salcburgu i Reciji, ali su uglavnom nestale početkom 9. vijeka.[101]
  14. ^ Npr. u spisima Grgura Turskog iz 6. vijeka, Rim se ne pominje sve dok Sveti Petar ne stigne tamo, a Grgur se čini ravnodušan prema Rimu koji je nekada bio prijestonica carstva.[75]
  15. ^ Kao i kod drugih ranih srednjovjekovnih promjena rimskog identiteta, porijeklo ove promjene može se pratiti u 6. vijek. Kasiodor Senator, koji je služio gotskim kraljevima, koristio je riječ „Rimljani” da opiše Rimljane širom Italije, ali papa Grgur I, krajem 6. vijeka, koristi riječ „Rimljanin” skoro isključivo za ljude u gradu. Istorija Langobarda, koju je napisao Pavle Đakon u 8. vijeku, postulira da se izraz civis Romanus (rimski građanin) primjenjuje isključivo na nekog ko je živio ili je rođen u gradu Rimu i mogao bi npr. biti primijenjen na arhiepiskope Ravene, Marinijana, samo zato što je rođen u Rimu. Ovo ukazuje da je izraz u nekom trenutku prestao da se uopšteno odnosi na sve podanike langobardskih kraljeva koji govore latinski i postao je ograničen na sam grad.[107]
  16. ^ Samo u smislu dijeljenja kontinuiteta sa antičkim carevima i upravljanja Rimskim carstvom. Na careve Svetog rimskog carstva se ni u kom smislu nije gledalo kao na „Rimljane”.[108]
  17. ^ Još u 13. i 14. vijeku, pisac Dante Aligijeri je pisao da se Rimljani „među svim Italijanima ističu po ružnim manirima i spoljašnjem izgledu”.[111]
  18. ^ Za vrijeme pada Vandalskog kraljevstva, vandalski jezik je bio u naglom padu, ako ne i skoro potpuno izumro. Postoje zapisi o episkopima iz Vandalskog kraljevstva koji su se pretvarali da ne znaju latinski kako bi izbjegli rasprave sa episkopima iz istočnog carstva i drugih kraljevstava, ali su te tvrdnje bile sumnjive čak i njihovim savremenicima.[113]
  19. ^ Arapski istoričar Ibn Abd el Hakam, koji je pisao o muslimanskog osvajanju Magreba, opisao je sjevernu Afriku kao dom tri naroda: Berbera, Rimljana (Rūm) i Afrikanaca (Afāriq).[119]
  20. ^ Npr. Vizantinci iz Italije gotovo nikad sebe ne opisuju kao „Rimljane”, a sirijski izvori gotovo uvijek tretiraju Rimljane u trećem licu.[121]
  21. ^ Npr. natpis na cigli iz Sirmijuma, ispisan tokom avarske opsade grada 580—582, glasi „O Gospode, pomozi gradu i zaustavi Avare i zaštiti Romaniju (Romanía, Ῥωμανία) i pisara. Amin.”[121]
  22. ^ Postoje rane reference na Rimljane kao gens, npr. kasnoantička djela Priscijana i Jordanesa, ali su veoma rijetka.[123]
  23. ^ Tokom većeg dijela svoje istorije, stanovništvo Vizantije je čvrsto vjerovalo da će zapadno carstvo, i druge teritorije, na kraju biti ponovo osvojene. Još sredinom 12. vijeka, vizantijska princeza Ana Komnina pisala je da ako njen otac, car Aleksije I Komnin (vladao 1081—1118), „da ga nisu omele nepovoljne okolnosti, on bi s pravom obnovio rimsku vlast nad cijelim nekadašnjim rimskim svijetom, do granica Atlantskog okeana na zapadu i Indije na istoku”.[126]
  24. ^ Jedna od najranijih zapadnih referenci na istočnjake kao „Grke” potiče od episkopa vijenskog Avita koji je pisao, u kontekstu krštenja franačkog kralja Hlodoveha I; „Neka se Grčka, doduše, raduje što ima pravovjernog vladara, ali ona više nije jedina koja zaslužuje tako veliki dar.”[128]
  25. ^ Vizantijski istoričar Duka iz 15. vijeka, npr. đenovskog generala Đovanija Đustinijanija, koji je pomagao Vizantincima u odbrani Konstantinopolja 1453, naziva „general Rimljana”.[131]
  26. ^ U Dukinim spisima, Grci su strani narod, odvojen od tadašnjih Rimljana i vremenskim i vjerskim razlikama. Duka takođe koristi izraze na uvredljiv način za protivunioniste koji su djelovali blizu pada Konstantinopolja.[136]
  27. ^ Kao primjer, hroničar Pajsije Ligarid je u 17. vijeku pisao da je „za nas triput bijedne Rimljane velika utjeha je da čujemo da će doći vaskrsenje, izbjavljenje našeg genosa”. Kada Rusko-turski rat od 1768. do 1774. nije uspio da dovede do obnove carstva, Kesarios Dapontes je napisao da „carstvo Rimljana nikada neće vaskrsnuti”, a Atanosios Komninos Ipsilantis je napisao da „ako, dakle, u određeno vrijeme po proročanstvima, Rimljani ne budu oslobođeni, onda će biti veoma teško da vaskrsne Rimsko carstvo”.[144]
  28. ^ Piter Haranis, rođen na ostrvu Lemnos 1908, profesor vizantijske istorije na Univerzitetu Ratgers, govorio je da su grčki vojnici, kada je Grčka osvojila ostrvo od Osmanlija 1912, poslani u svako selo i stacionirani na javnim trgovima. Prema Haranisu, neka djeca sa ostrva su dotrčala da vide kako izgledaju grčki vojnici; „U šta gledate?”, upitao je jedan od vojnika. „U Helene”, odgovorila su djeca. „Zar i vi niste Heleni”, uzvratio je vojnik. „Ne, mi smo Rimljani”, odgovorila su djeca.[151]
  29. ^ Jedan od najranijih zapisa o tome da se Rumuni možda nazivaju Rimljanima dat je u Pjesmi o Nibelunzima, njemačkog epskoj pjesmi napisanoj prije 1200. godine u kojoj se pominje „vojvoda Ramunc iz zemlje Vlaha”. Tvrdilo se da Ramunc nije bilo ime vojvode, već zbirno ime koje je naglašavalo njegovu etničku pripadnost. I drugi dokumenti, posebno vizantijski ili ugarski, svjedoče o starim Rumunima kao Rimljanima ili njihovim potomcima.[160]

Reference uredi

  1. ^ Rochette 2012, str. 553.
  2. ^ Gruen 2014, str. 426; Diemen 2021, str. 47.
  3. ^ Diemen 2021, str. 47.
  4. ^ Buck 1916, str. 51; Faniko & Karamuço 2015, str. 3.
  5. ^ a b Arno 2012, str. 12; Dench 2010, str. 7; Gruen 2013, str. 4; Stouraitis 2018, str. 137.
  6. ^ a b Stouraitis 2018, str. 127.
  7. ^ Hope 1997, str. 118; Milavec 2020, str. 91–92.
  8. ^ a b Pohl 2014, str. 417.
  9. ^ a b v Revell 2009, str. x.
  10. ^ a b Pohl 2018, str. 8.
  11. ^ Hope 1997, str. 118–119.
  12. ^ Pohl 2018, str. 4.
  13. ^ Arno 2012, str. 12.
  14. ^ a b Arno 2012, str. 57.
  15. ^ Arno 2012, str. viii.
  16. ^ a b Dench 2010, str. 7; Gruen 2014, str. 5.
  17. ^ Gruen 2014, str. 4.
  18. ^ a b Dench 2010, str. 8.
  19. ^ a b Thompson 1993.
  20. ^ Snowden 1997, str. 40–41, 50–51.
  21. ^ a b Rubel 2020, str. 11.
  22. ^ Śliżewska 2018, str. 34.
  23. ^ Caló Levi 1952, str. 27, 31.
  24. ^ Rubel 2020, str. 4.
  25. ^ Rubel 2020, str. 9.
  26. ^ a b v g d đ Rubel 2020, str. 10.
  27. ^ Yavetz 1998, str. 91.
  28. ^ Yavetz 1998, str. 81.
  29. ^ Yavetz 1998, str. 96.
  30. ^ a b Yavetz 1998, str. 105.
  31. ^ a b Sanders 1908, str. 316.
  32. ^ Forsythe 2005, str. 94; Sanders 1908, str. 316.
  33. ^ Sanders 1908, str. 322–324.
  34. ^ Sanders 1908, str. 320.
  35. ^ Pohl 2014, str. 410.
  36. ^ Pohl 2014, str. 411.
  37. ^ Bradley & Glinister 2013, str. 179; Dawson & Farquharson 1923, str. 132.
  38. ^ Dawson & Farquharson 1923, str. 135.
  39. ^ Dawson & Farquharson 1923, str. 144.
  40. ^ Rich & Shipley 1995, str. 2.
  41. ^ Rich & Shipley 1995, str. 3.
  42. ^ a b Lavan 2016, str. 2.
  43. ^ Lavan 2016, str. 7.
  44. ^ Conant 2015, str. 159.
  45. ^ Mathisen 2015, str. 153.
  46. ^ Pohl 2018, str. 9.
  47. ^ Mathisen 2015, str. 154; Conant 2015, str. 158.
  48. ^ a b Lavan 2016, str. 5.
  49. ^ Lavan 2016, str. 3.
  50. ^ Hope 1997, str. 118.
  51. ^ Stouraitis 2014, str. 184.
  52. ^ a b Williams 2018, str. 18.
  53. ^ Stouraitis 2014, str. 185.
  54. ^ Milavec 2020, str. 91–92.
  55. ^ Pohl 2014, str. 406–407.
  56. ^ Pohl 2014, str. 409–410.
  57. ^ a b Pohl 2018, str. 9–10.
  58. ^ Omissi 2018, str. 14.
  59. ^ Pohl 2018.
  60. ^ a b Pohl 2018, str. 5.
  61. ^ a b Pohl 2018, str. 7.
  62. ^ a b Halsall 2018, str. 49.
  63. ^ a b Halsall 2018, str. 46.
  64. ^ a b v g Halsall 2018, str. 50.
  65. ^ Bileta 2016, str. 25.
  66. ^ Bileta 2016, str. 26.
  67. ^ Diemen 2021, str. 46–54.
  68. ^ Bileta 2016, str. 28.
  69. ^ Bileta 2016, str. 29–30.
  70. ^ Pohl 2018, str. 16.
  71. ^ Sánchez-Ostiz 2018, str. 313.
  72. ^ Sánchez-Ostiz 2018, str. 320.
  73. ^ Hen 2018, str. 61–62.
  74. ^ Hen 2018, str. 63.
  75. ^ a b Hen 2018, str. 64.
  76. ^ Hen 2018, str. 61.
  77. ^ a b v Conant 2015, str. 157.
  78. ^ a b Conant 2015, str. 156.
  79. ^ Pohl 2014, str. 415.
  80. ^ Pohl 2018, str. 3.
  81. ^ Halsall 2018, str. 51.
  82. ^ Gillett 2002, str. 118–119.
  83. ^ Jones 1962, str. 127.
  84. ^ Jones 1962, str. 126.
  85. ^ a b Mathisen 2012, str. 105–107.
  86. ^ a b v Halsall 2018, str. 52.
  87. ^ a b v Pohl 2018, str. 14.
  88. ^ a b Pohl 2018, str. 11–12.
  89. ^ a b Barnish 1988, str. 151.
  90. ^ Pohl 2018, str. 12–13.
  91. ^ a b v Halsall 2018, str. 53.
  92. ^ a b Pohl 2018, str. 38.
  93. ^ Pohl 2018, str. 4, 15–18, 38–39.
  94. ^ Pohl 2018, str. 15–18, 38–39.
  95. ^ Sorrill 2012, str. 35–36.
  96. ^ Halsall 2018, str. 55.
  97. ^ Buchberger 2015, Conclusion.
  98. ^ Arce 2018, str. 373–374.
  99. ^ Halsall 2018, str. 48, 55.
  100. ^ Sarti 2016, str. 1055–1056; Pohl 2018, str. 39.
  101. ^ Pohl 2018, str. 15–16, 38–39.
  102. ^ Pohl 2018, str. 39.
  103. ^ a b Pohl 2018, str. 20.
  104. ^ Pohl 2018, str. 10; Delogu 2018, str. 157.
  105. ^ a b v Delogu 2018, str. 157.
  106. ^ a b Pohl 2018, str. 11.
  107. ^ a b Pohl 2018, str. 10.
  108. ^ a b v g Granier 2018, str. 225.
  109. ^ a b Granier 2018, str. 223–225.
  110. ^ Granier 2018, str. 196.
  111. ^ a b Granier 2018, str. 158, 168.
  112. ^ Conant 2015, str. 164.
  113. ^ Parker 2018, str. 18–19.
  114. ^ Parker 2018, str. 5.
  115. ^ Parker 2018, str. 44, 48.
  116. ^ a b Parker 2018, str. 12–14.
  117. ^ Parker 2018, str. 7, 10.
  118. ^ Parker 2018, str. 26.
  119. ^ a b v Parker 2018, str. 55–57.
  120. ^ Parker 2018, str. 56.
  121. ^ a b v g d Pohl 2018, str. 19.
  122. ^ Stouraitis 2014, str. 177.
  123. ^ Pohl 2018, str. 7–8.
  124. ^ Pohl 2018, str. 20, 27.
  125. ^ Stouraitis 2014, str. 188–189.
  126. ^ Stouraitis 2014, str. 188.
  127. ^ a b v g Stouraitis 2017, str. 74.
  128. ^ Pohl 2018, str. 25.
  129. ^ Cameron 2009, str. 7.
  130. ^ Smarnakis 2015, str. 213.
  131. ^ a b v Smarnakis 2015, str. 221.
  132. ^ Stouraitis 2017, str. 80.
  133. ^ Stouraitis 2017, str. 85.
  134. ^ Stouraitis 2017, str. 86.
  135. ^ Kaplanis 2014, str. 92.
  136. ^ a b Smarnakis 2015, str. 221–222.
  137. ^ Stouraitis 2017, str. 88.
  138. ^ Nicol 1992, str. 107–108.
  139. ^ a b Kafadar 2007, str. 11.
  140. ^ Özbaran 2001, str. 66.
  141. ^ Özbaran 2001, str. 64.
  142. ^ Mosca 2010, str. 153.
  143. ^ Greene 2015, str. 51.
  144. ^ a b Hatzopoulos 2009, str. 84–85.
  145. ^ Makrygiannis 1849, str. 117.
  146. ^ World Population Review.
  147. ^ Wilcox 2013; Nicassio 2009, str. 21; Ridley 1976, str. 268.
  148. ^ Phrantzes 1839, str. 398; Korais 1805, str. 37.
  149. ^ Efstathiadou 2011, str. 191.
  150. ^ Morrison 2018, str. 39.
  151. ^ Kaldellis 2007, str. 42–43.
  152. ^ Efstathiadou 2011, str. 204.
  153. ^ Kakavas 2002, str. 29; Merry 2004, str. 376; Institute for Neohellenic Research 2005, str. 8.
  154. ^ Voutira 2006, str. 384.
  155. ^ Roudometof 2008, str. 70.
  156. ^ Billigmeier 1979, str. 450; Pohl 2018, str. 8.
  157. ^ a b Billigmeier 1979, str. 450.
  158. ^ Gess, Lyche & Meisenburg 2012, str. 173–174.
  159. ^ Berciu Drăghicescu 2012, str. 788.
  160. ^ Drugaș 2016, str. 71–124.
  161. ^ Light & Dumbrăveanu Andone 1997, str. 28–43.
  162. ^ Ružica 2006, str. 28–30.
  163. ^ Burlacu 2010, str. 15–22.
  164. ^ Berciu Drăghicescu 2012, str. 311.

Literatura uredi

Dodatna literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Римљани&oldid=27677975”