Svođe
Svođe je naselje u Srbiji u opštini Vlasotince u Jablaničkom okrugu. Svođe se nalazi na ušću reke Lužnice u Vlasinu a u podnožju planine Visoka čuka.
Svođe | |
|---|---|
 Raskrsnica planinskih puteva | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Jablanički |
| Opština | Vlasotince |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 321 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 58′ 22″ S; 22° 15′ 32″ I / 42.972833° S; 22.259° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 318 m |
.svg)  Svođe Svođe na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 16212 |
| Pozivni broj | 016 |
| Registarska oznaka | VL |
Prema popisu iz 2011. bio je 321 stanovnik (prema popisu iz 2002. bilo je 433 stanovnika).
Ovde se nalazi Zapis krst (Svođe).
Legende uredi
Po legendi, selo Svođe je dobilo naziv prema “svođenju” dve reke: u mestu se reka Lužnica uliva u Vlasinu ili “svođenju“ dva puta: jedan prema Crnoj Travi, a drugi prema Pirotu iz pravca Vlasotinca.
U vremenu pod Turcima Srbi u ovom kraju su bežali i naseljavali pobrđa gornjeg dela Povlasinja, pa je tako Svođe naseljeno sa desne strane reke Vlasine, potom i sa leve strane reke Lužnice na strminama prema selu Aleksine i sa desne strane Lužnice - pobrđa Gabrovnika.
Prosecanjem puteva, nakon odlazka Turaka iz ovih krajeva, u nizini pored reka su se naseljavali Srbi i tako su postajala zbijena naselja po mahalama pored reke Vlasine i Lužnice, gde su otvarane zanatske radnje i kafane-mejane. Svođe je postalo centar ekonomskog i društvenog života za sva okolna sela ovog dela gornjeg Povlasinja.
Istorija uredi
Popisan je 1879. godine Vlasotinački srez, a u mestu Svođe je bilo sledeće stanje: u 72 kuće živelo je 614 duša, pismenih ljudi nije bilo a broj poreskih glava iznosi 124.[1]
Seoska osnovna škola je 1931. godine dobila naziv "Vojvoda Putnik".[2]
Svođe, nekada predratna opština vlasotinačkog sreza, mogla se podičiti mnogo čime, a najviše zanatstvom i obrazovanjem. Na ušću Lužnice (Ljuberađe) u Vlasinu, u centru Svođa, postojalo je mesto okupljanja, gde je uvek bilo živo.
U vreme vladavine Turaka bilo je mnogo zanatlija: terzija, kovača. krojača. Posle oslobođenja od Turaka i od Bugara i Nemaca - u vremenu od 1945. godine pa do sedamdesetih godina 20. veka Svođe je bilo centar zanata: opančarski, krojački, limarski, stolarski, kovački, pekarski, anteriski i drugi zanati.
Svođe je bilo prepoznatljivo i po ciglarskim majstorima koji su odlazili u pečalbu čak i u Rumuniju, a i po uspešnim preduzimačima. Najpoznatiji privatnik bio je „Disa“, koji je imao mašinsku radionicu za proizvodnju ciglarskih mašina negde sedamdesetih godina 20. veka.
Svođe je bilo prepoznatljivo po vašarima, naročito u letnjim danima Trnovice. U Svođu, u centru sela, bilo je četiri kafane u kojima se okupljao svet u vreme jesenjih dana pri dolasku iz pečalbe, iz susednih planinskih sela, ali i pijačnim danom. Nekada su u tim kafanama obavezno svraćali putnici autobusa i tu se odmarali, kada se išlo na put prema Crnoj Travi i Pirotu.
Nakon Drugog svetskog rata u Svođu je bila formirana zemljoradnička zadruga koja je postojala negde do osamdesetih godina HH veka. Mnogi su uzeli učešće na radnim akcijama i u izgradnji zemlje. Tako su u Svođu otvorene ambulanta i zdravstvena ustanova, izgrađeni stanovi za lekare i prosvetne radnike, dovršena osmogodišnja škola, izvršena elektrifikacija sela, izgrađena pošta, otvorena narodna čitaonica, otvorene prodavnice, privatna pekara, privatne poslastičare.
Najava nikada izgrađenog akumulacionog jezera ispred sela Boljare, sve do Gornjeg Oraha, naterala je mnoge ljude da napuste Svođe.
U napuštenoj fabrici „Vlasinka“ planirana je proizvodnja džempera kako bi selo oživelo.[3]
Ratovi i revolucije uredi
Svođani su uzimali učešće u svim ratovima, dizali bune protiv Turaka, učestvovali u balkanskim ratovima, prvom i Drugom svetskom ratu. Ovaj kraj je uvek bio slobodarski. U toku borbe za oslobođenje od fašizma veliki doprinos su dali i Svođani, ali su i dosta zla i pretrpeli od Bugara u Drugom svetskom ratu. Jedan od najpoznatijih u podizanju ustanaka u Drugom svetskom ratu ovom kraju bio je Dragomir Nikolić-Sipa. Na osnovnoj školi stoji i spomen-ploča rodoljubima žrtvama terora u Drugom svetskom ratu.
Arheološka nalazišta uredi
U Svođu ima tragova od rimskog vojnog utvrđenja kod ušća Lužnice u Vlasinu, a i po pričanju starijih ljudi sedamdesetih godina HH veka, u tom delu je bila i srednjovekovna crkva, koja je srušena u vremenu vladavine Turaka. Poznata su i nalazišta na mestima Predstraža i Straža.
Demografija uredi
U naselju Svođe živi 376 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 49,2 godina (47,0 kod muškaraca i 51,3 kod žena). U naselju ima 185 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,34.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 14 | 10 | ||
| 80+ | 5 | 7 | ||
| 75—79 | 10 | 14 | ||
| 70—74 | 25 | 33 | ||
| 65—69 | 25 | 25 | ||
| 60—64 | 14 | 27 | ||
| 55—59 | 8 | 5 | ||
| 50—54 | 8 | 10 | ||
| 45—49 | 14 | 12 | ||
| 40—44 | 18 | 10 | ||
| 35—39 | 9 | 13 | ||
| 30—34 | 11 | 8 | ||
| 25—29 | 9 | 7 | ||
| 20—24 | 9 | 8 | ||
| 15—19 | 10 | 10 | ||
| 10—14 | 13 | 7 | ||
| 5—9 | 7 | 10 | ||
| 0—4 | 5 | 3 | ||
| Prosek : | 47,0 | 51,3 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 189 | 40 | 121 | 24 | 2 | 2 |
| Ženski | 199 | 19 | 120 | 52 | 8 | 0 |
| UKUPNO | 388 | 59 | 241 | 76 | 10 | 2 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 69 | 0 | 0 | 0 | 25 |
| Ženski | 18 | 1 | 0 | 0 | 9 |
| UKUPNO | 87 | 1 | 0 | 0 | 34 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 0 | 20 | 4 | 1 | 4 |
| Ženski | 0 | 0 | 2 | 2 | 0 |
| UKUPNO | 0 | 20 | 6 | 3 | 4 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 0 | 0 | 8 | 4 | 2 |
| Ženski | 0 | 0 | 0 | 2 | 2 |
| UKUPNO | 0 | 0 | 8 | 6 | 4 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 0 | 0 | 0 | 1 | |
| Ženski | 0 | 0 | 0 | 0 | |
| UKUPNO | 0 | 0 | 0 | 1 | |
Poreklo stanovništva uredi
Naseljavanje Svođa je išlo iz pravca Kosova, Makedonije, Kopaonika, sa Vlasine i iz Crne Gore.
Tako je doseljavanje familije Paunović u mahali Gabrovik bilo: četiri brata iz Metoha Perčevići su ubili Turčina za večerom, koji je od njih zahtevao da mu obezbede žene na spavanje. Pobegli su prvo u Veliku Adu u Srbiji pod drugim prezimenom, a potom se naselili delom u Svođe delom u Medveđu.
Familije Krzalije, Rekarci su sa Kosmeta. Smatra se da u Svođu među najstarije naseljene familije spadaju Tropšinci. Oni su naseljeni pored reke Lužnice prema Velikom Bonjincu - a prebegli sa Kosova u 17. veku. Potom u tu grupu spadaju Kovačevci sa Kosova. Uroševići su se prizetili iz Malog Bonjinca, Pavlovići naseljeni u svođskoj mahali Gabrovik su iz Mezgraje, isto tako i Golubovići. Familija Anđelkovići i Pejčići su takođe sa Kosova - živeli su prethodno u Dugoj Poljani kod Vučitrna. Jedna familija je prizetena iz Aleksina. Ilići (Ilija “Svirka”) su doseljenici iz Strbovca. Miladinovci, Stojkovići, Bombalo (Stanojevići) i Čubrikinci su sa Kosova.
Obrazovanje uredi
Svođe ima osmogodišnju školu, osnovanu 1895. godine, koja je kao četvorogodišnja radila do 1951. godine.
Pre osnivanja škole deca iz Svođa su pohađala školu u Velikom Bonjincu. Od osnivanja do 1910. godine škola je radila u privatnoj zgradi, pa je tada izgrađena školska zgrada. Prvi učitelj je bio Milan Arsić. Posle njega su radili: Milutin Zdravković, Petar Strikovic, Mihajlo Puhac i drugi. Godine 1936. izgrađena su četiri učiteljska stana. Škola je kasnije prerasla u osmogodišnju osnovnu školu pod nazivom “Dositej Obradović“, koju pohađaju učenici iz susednih planinskih sela: Aleksine, Gornji Orah, Dobroviš, Gornje i Donje gare, Jakovljevo, Zlatićevo, Donji i Gornji Dejan, Borin Dol, Predanča, Kozilo, Gornji i Donji Prisjan. Školske 1951/62 godine broj učenika u osmogodišnjoj školi bilo je 1178. učenika i 1963. godine su dograđene još 4.učionice. Školske 1963/64. nastavu u osnovnoj šoli Dositej Obradović je pohađalo 1325 učenika, što je bio najveći broj učenika u istoriji ove škole. Nekada sedamdesetih godina HH veka je bilo i po dva odeljenja po razredu, ali migracija stanovništva je učinila svoje, pa je sada ostao mali broj učenika i u centralnoj i u isturenim odeljenjima planinskih sela.
Svođe je još prepoznatljivo za ovaj kraj i po veoma obrazovnim ljudima. Mnogo njih je završilo visoke škole i fakultete. Među njima ima učitelja, profesora, pravnika, ekonomista, lekara, inženjera i dobrih preduzetnika.
Za vreme vladavine Bugara u Svođu postojala je bugarska škola u mestu Tropšinci kao i štab (vojna ustanova).
Seoski život uredi
Svođe je nekada bilo središte društvenog, kulturnog i sportskog života u ovom kraju. U školskoj sali su pred kraj 20. veka održavane priredbe u vremenu državnih praznika i u toku leta su održavani susreti pevača amatera i takmičenja harmonikaša i frulaša, a u zimskim mesecima i takmičenja „Susreti sela“. Igralo, se pevalo i negovala tradicija izvorne pesme i folklora, čega više nema. Postojao je i fudbalski klub koji se uspešno takmičio u opštinskoj i okružnoj ligi, a u njemu su igrali studenti, srednjoškolci, pečalbari i prosvetni radnici.
Vodeničarstvo na Vlasini i pritocima uredi
Svođani su se pored trgovine, zanata, bavili i vodeničarstvom. Dolazili su ljudi sa svih strana u vodenice. Najveće gužve bile su u avgustu kada se ovrše žito. Danas nema više vodenica ni vodeničara, ostala su samo sećanja.
Vlasinska seoska kuća u 18. i 19. veku uredi
Vlasinska seoska kuća je starinska kuća koja se pretežno gradila na obalama reke Vlasine (gornjeg i srednjeg toka). Vlasotinačko-crnotravski kraj je poznat po građevinskim pečalbarima. Mnogi su pored toga što su išli u pečalbu zidali i gradili objekte u svom rodnom kraju. U Svođu i okolnim selima su pravljene ovakve kuće.
Građevinski elementi uredi
Reprezentativna seoska kuća u ovoj regiji je bila dugačka i četvorougaonog oblika, sa razmerama 10h12 metara. Imala je „predvarata“. Glavni elementi (prostorije) su bili: predajet, soba i sobče, podrum, tavan i komin.
Kuća imala i velika vrata i jedno prozorče sa kapakom. Mala vrata su služila zbog vetra, prilikom ulaska u kuću. U toku letnjeg vremena se ležalo na ragozu u kuću a zimi u sobi na ragožu, spletenoj od ražene slame.
Vrata su napravljena od bukovih daski sa rezom. Vratima se „zarezuje“ (zatvara). Ona se drže na “baglame”, a zaključavaju se sa drvenim ključarkom.
Soba ima dva prozora sa kapacima.
Sobče je mala prostorija sa jednim malim prozorčetom. Ona služi za stavljanje rakije i ženskih stvari. Povodom ženidbe su u njoj su ležali mladi. Iz kuće se ulazi u sobče.
Inventar uredi
Unutar kuće je postojalo ognjište sa odžakom (kominom). Na sredini ognjišta su verige, na kojima se bakrac (kotao) okači (obesi) i tako se greje voda. Uz ognjište se grejala grne-zemljana posuda. U samom ognjištu se pekao krompir ili hleb u crepulji koji se pokrije vršnjikom. Kuća je bila opremljena kuhinjskim elementima u koje spada i kovčeg (napravljen od drveta), u kome se mesi hleb. Takođe je čiviluk za kačenje konopca i sekire bio reprezentativan inventar za povlasinsku seosku kuću.
U kući se držao vodnik za testije, ambar za žito kao i kovčeg za stvari žena i devojaka kao dar za udaju. U podrumu su kace, burići i bačve, a i ćupovi za žito, za stavljanje zimnice i turšije.
U sobi je kube, sovra i male tronoške na kojima se sedi prilikom obedovanja za ručak i večeru. Tokom zime je u sobama bio razboj na kome se tkalo i spremao dar od prethodno predene vune, koja je mastena kod bojadžije.
Na tavanu su čuvani zagrebci za obradu kučina i lanenog konoplja. Od njega su pravljene košulje i pantalone, a od vune su u valjavicama valjane klasnje i od njih su se pravila suknana odela.
Reference uredi
- ^ "Otadžbina", Beograd 1880. godine
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1931. godine
- ^ U džemperima je spas („Večernje novosti“, 23. decembar 2012), Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
