Sima Marković
Sima Marković (Kragujevac, 8. novembar 1888 — Moskva, 19. april 1939) bio je srpski profesor matematičkih nauka, član Centralnog komiteta KPJ i Izvršnog komiteta Kominterne.
| sima marković | |
|---|---|
 Sima Marković | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 8. novembar 1888. |
| Mesto rođenja | Kragujevac, Kraljevina Srbija |
| Datum smrti | 19. april 1939. (50 god.) |
| Mesto smrti | Moskva, Ruska SFSR, Sovjetski Savez |
| Profesija | matematičar |
| Delovanje | |
| Član KPJ od | 1920. |
Biografija uredi
Rođen je 8. novembra 1888. godine u Kragujevcu. Bio je četvrto dete Miloša i Anke Markovića. Otac mu je bio profesor geografije, istorije i srpskog jezika, kao i direktor Kragujevačke gimnazije.
Godine 1907. završio je Kragujevačku gimnaziju. Maturski ispit polagao je kod Mihaila Petrovića, tadašnjeg izaslanika ministra za prosvetu i profesora teorijske matematike na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Tokom školovanja bio je predsednik đačke literarne družine „Podmladak“ kroz koju su tokom njenog dugog trajanja prošli mnogi budući književnici, naučnici i političari.
Studije matematike na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1911. godine i zaposlio se kao suplent u Trećoj beogradskoj gimnaziji. Pored rada u školi pomagao je Mihailu Petroviću i Bogdanu Gavriloviću u izvođenju nastave na Filozofskom i Tehničkom fakultetu ali je i počinjao da se bavi naučnim i stručnim radom objavljujući članke u pedagoškim časopisima onoga vremena.
Doktorsku disertaciju pod naslovom: „Opšta Rikatijeva jednačina prvog reda“, odbranio je 26. juna 1913. godine pred članovima Ispitnog odbora: Mihailom Petrovićem i Milutinom Milankovićem. Njegov doktorat je bio drugi doktorat iz matematičkih nauka odbranjen na Beogradskom univerzitetu. Već naredne 1914. godine Sima Marković polaže profesorski ispit.
Za vreme Prvog svetskog rata, uz veliku pomoć glumice Žanke Stokić, upravljao je azilom za ratnu siročad, a takođe je i predavao u tzv. Opštinskoj realnoj gimnaziji u Kragujevcu koju su okupacione vlasti, na zahtev Opštine, pod određenim uslovima, otvorile. Tokom rata napisao je četiri srednjoškolska udžbenika iz algebre koje je objavio 1920. godine.
Po završetku Prvog svetskog rata, Sima Marković se vratio u Beograd na mesto profesora Druge beogradske gimnazije i nastavio da drži vežbe na Filozofskom fakultetu.
U časopisu Jugoslovenske akademije znanosti i umetnosti objavljuje 1919. godine rad pod naslovom: „O jednačini (y')2+y2=w(x)“. Ubrzo zatim raspisan je konkurs za njegovo unapređenje u zvanje docenta za teorijsku matematiku na Filozofskom fakultetu i on je na osnovu pozitivnog referata koji su potpisali Mihailo Petrović i Mladen Berić izabran za to zvanje. Posle donošenja „Obznane“, decembra 1920. godine udaljen sa Univerziteta.
Politička karijera uredi
Sima Marković je do sedmog razreda gimnazije pripadao radikalima,[traži se izvor] pod uticajem oca Miloša, koji je jedan od osnivača Narodne radikalne stranke, saborac i kum [traži se izvor] Nikole Pašića još iz vremena Timočke bune i spadao je među najistaknutije predstavnike njenog levog krila.[1] Pod uticajem nekih svojih drugova kasnije je prišao socijal-demokratama.
Pod uticajem Oktobarske revolucije, sve više se okretao politici i početkom dvadesetih godina postao je član Komunističke partije Jugoslavije. Na Drugom kongresu KPJ, održanom juna 1920. u Vukovaru, zajedno sa Filipom Filipovićem, takođe matematičarem, postaje prvi sekretar KPJ. Na izborima za Ustavotvornu skupštinu održanim 1920. izabran je za narodnog poslanika i predsednika kluba poslanika KPJ.
Početkom dvadesetih godina Simu Markovića, čitav KPJ, kao i celu zemlju zaokuplja tzv. nacionalno pitanje i to kako u teoretskom tako i u praktičnom smislu.
On je nacionalnom pitanju, koje je početkom dvadesetih godina, zaokupljalo čitavu zemlju, pisao je u više novinskih članaka i brošura, od kojih je najpoznatija „Ustavno pitanje i radnička klasa Jugoslavije“ (1923), kao i u knjizi „Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma“. Stavovi u ovoj knjizi gde se on u osnovi zalaže za očuvanje Jugoslavije, nasuprot stavu Kominterne, stvoriće mu kasnije velike probleme u okviru vlastite partije. U vezi sa Balkanskim pitanjem on kaže: „Savez balkanskih naroda značio bi ekonomsku i političku emancipaciju Balkana iz ropstva zapadno-evropskog imperijalizma...“ i „zapadno-evropski imperijalizam javlja se kao najveći neprijatelj i najveća smetnja sporazumu i ujedinjenju balkanskih naroda“.
Na kongresu Kominterne održanom aprila 1921. godine u Moskvi, Sima Marković je izabran za člana Izvršnog komiteta. Tamo upoznaje Lenjina i zbližava se sa njim. U međuvremenu su doneti Vidovdanski ustav i Zakon o zaštiti države, koji su bili sve nepovoljniji po KPJ. Sima Marković odlučuje da se ne vraća u zemlju, već u Beču septembra 1921. osniva Zagranični komitet. Pred kraj 1922. godine odlazi u Jugoslaviju gde biva uhvaćen i osuđen na dve godine zatvora.[2] Kaznu izdržava u Požarevcu, u istoj ćeliji u kojoj je pre četrdeset godina ležao njegov otac Miloš, posle Timočke bune, a kasnije biva prebačen u Lepoglavu. Za vreme izdržavanja kazne napisao je dve knjige, koje su objavljene 1924. godine. To su „Teorija relativiteta“ i „Iz nauke i filozofije“.
Posle izlaska iz zatvora, u oktobru 1924,[3] Sima Marković vodi političku i ideološku borbu sa protivnicima u KPJ, oko nacionalnog pitanja, odnosno pitanja očuvanja Jugoslavije. On je bio na čelu većine (tzv. „desnice“) i sa velikim ugledom, posebno među srpskim komunistima, ali je protiv sebe imao Kominternu i Staljina lično, koji je protiv njega držao više govora. Jačanjem Staljinove diktature i enormnog uticaja Kominterne na KPJ, nastalom i usled osipanja KPJ, pozicija Sime Markovića slabi i on na kraju biva izbačen iz partije 1929. godine. Odluku o izbacivanju saznao je tek sredinom tridestih godine od policije dok je bio zatvoren.
Tokom tridesetih godina objavio je veći broj dužih članaka ili knjiga kao što su: „Ajnštajnova teorija relativiteta“ (1929), „Komunizam u Jugoslaviji“ (na nemačkom), „Seljačko pitanje i agrarna kriza“ (1932), „O pokretu za reformu matematičke nastave“ (1932), „Osnovni pojmovi političke ekonomije“ (1933), „Kritički osvrti I i II“ (1934, pod pseudonimom dr Vasilije Bunić), „Princip kauzaliteta i moderna fizika“ (1935) i „Prilozi dijalektičko-materijalističkoj kritici Kantove filozofije“ (1936).
Juna 1933. godine Sima Marković je bio osuđen i proteran u Pljevlja.Ni u zatočeništvu u Pljevljima Marković nije mirovao.Iako budno praćen nastojao da politički djeluje. Naišao na podršku grupe intelektualaca Mila Peruničića, Velimira Jakića, Josipa Malovića,Miša Pavićevića, i drugih. Zbog toga je 24. marta 1934. godine iz Pljevalja premešten za Sarajevo, iz Sarajeva za Čajniče odakle je otišao u emigraciju.[4] Posle spektakularnog bekstva iz Čajniča, Sima Marković je preko Beča, gde se zadržao jedno vreme, zajedno sa suprugom Branislavom, emigrirao u SSSR. U Moskvi se zaposlio 1. novembra 1935. kao naučni saradnik Filozofskog instituta Akademije nauka Sovjetskog Saveza. Tokom 1936. pripremio je za štampu naučni rad „Dijalektički materijalizam i savremena fizika“.
Na Sedmom kongresu Kominterne, septembra 1935. godine, ponovo je primljen u Partiju.
Sima Marković je uhapšen 20. jula 1938. godine pod optužbom da je pripadao „Desno-trockističkoj terorističkoj organizaciji“ i da je sarađivao sa engleskom obaveštajnom službom. Osuđen je na smrt streljanjem i istog dana streljan, 19. aprila 1939. i zatim sahranjen na Donskom groblju.
Godinu dana posle njegove smrti časopis Proleter, organ centralnog komiteta KPJ, povodom dvadesetogodišnjice osnivanja partije pominje Simu Markovića kao velikosrpskog centralistu i oportunistu:
Mnogo je škodilo iz početka ugledu naše partije to što su neki ljudi, koji su prvih godina bili na čelu naše partije, imali velikosrpsko centralističko stanovište i po nacionalnom pitanju i time diskreditovali partiju kod ugnjetenih naroda. Ali uz pomoć velikog vođe i učitelja međunarodnog proletarijata druga Staljina, učinjen je bio kraj takovom antilenjinističkom stavu po nacionalnom pitanju, koga su hteli naturiti našoj partiji desni oportunisti na čelu sa Simom Markovićem.
U istom broju je objavljeno i njegovo izbacivanje iz KPJ zajedno sa nekolicinom istaknutih žrtava pobijenih tokom velike čistke 1937. između kojih se ističu i imena Milana Gorkića, Vladimira Ćopića, Sime Miljuša, Koste Novakovića, Braće Cvijić, itd.[5]
Odlukom Vrhovnog suda Sovjetskog Saveza rehabilitovan je 10. juna 1958. godine.
Reference uredi
- ^ „Sima Marković – predstavnik srpske levice”. Politika Online. Pristupljeno 2021-05-03.
- ^ "Politika", 13. dec. 1922
- ^ "Politika", 11. okt. 1924, str. 2
- ^ Vasović, Milorad (2009). Istorija Pljevalja. Pljevlja: Opština Pljevlja. ISBN 978-9940-512-03-3.
- ^ Bilans sovjetskog termidora
Literatura uredi
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga šesta). Beograd 1965. godina.
- Dimić, Ljubodrag (2013). „Sima Marković i jugoslovenska stvarnost”. Društveno-politička i naučna misao i delatnost Sime Markovića. Beograd: SANU. str. 57—74.
- Radojević, Mira (2013). „Sima Marković protiv "Obznane" (1920-1921)”. Društveno-politička i naučna misao i delatnost Sime Markovića. Beograd: SANU. str. 91—115.
Spoljašnje veze uredi
- U Srbiji krajem 19. veka - sećanje Darinke Krstić, rođene Marković
- Dragan Trifunović: Delimična prepiska Sime Markovića, Zbornik istorijskog muzeja Srbije, broj 25, 1988. godine. pp. 69–90.
- Sima Marković – predstavnik srpske levice („Politika”, 3. maj 2021)
