Википедија

Smiljan

насеље у Хрватској

Smiljan je naseljeno mjesto u Lici. Pripada gradu Gospiću, u Ličko-senjskoj županiji, Republika Hrvatska. Smiljan je najpoznatiji kao rodno mesto srpskog naučnika Nikole Tesle. On je u Smiljanu rođen 10. jula 1856. godine, tada još uvek u sastavu Vojne krajine.

Smiljan
Rodna kuća Nikole Tesle u Smiljanu levo,
ispred spomenik i desno hram SPC.
Administrativni podaci
DržavaHrvatska
ŽupanijaLičko-senjska
GradGospić
OblastLika
Stanovništvo
 — 2011.Pad 418
Geografske karakteristike
Koordinate44° 33′ 50″ S; 15° 19′ 13″ I / 44.563772366916° S; 15.320402994197° I / 44.563772366916; 15.320402994197
Vremenska zonaUTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Aps. visina559 m
Smiljan na karti Hrvatske
Smiljan
Smiljan
Smiljan na karti Hrvatske
Smiljan na karti Ličko-senjske županije
Smiljan
Smiljan
Smiljan na karti Ličko-senjske županije
Ostali podaci
Poštanski broj53211 Smiljan
Pozivni broj+385 53
Registarska oznakaGS

Geografija uredi

Naseljeno mjesto Smiljan obuhvata više zaseoka, od kojih su neki na ranijim popisima stanovništva u Jugoslaviji imali status samostalnog naseljenog mjesta: Baćinac, Bogdanić, (Vaganac), (Debelo Brdo), Dražica, Zablate, Kolakovica, Kovačevići, Ljutača, Milkovića Varoš, Miljača, Miškulin Brdo, Podkrčmar, Rasovača, (Rastoka), Rosulje, Smiljan, (Smiljansko Polje) i Čovini. Smiljan je udaljen 7 km zapadno od Gospića i 15 km od auto-puta Zagreb - Split.

Istorija uredi

U Smiljanu je 1847. godine zapisano 1520 pravoslavnih Srba. Kasnije, 1867. godine zajedno se beleže stanovnici Smiljana i Gospića. Tada ih je bilo ukupno 1871 duša.[1]

Smiljan se nalazi na prostoru nekadašnje Vojne krajine.

Učitelj Đuro Turić bio je 1883. godine narodni učitelj u mestu. Postoji 1885. godine ženska narodna škola u mestu. Oglasom je tražen novi učitelj, kojem je sledovala plata od 350 f. i pripadajući stan sa ogrevom.[2] Postavljena je tu 1886. godine kao privremena učiteljica Marija Barić (tu i 1887. kao stalna u "ženskoj školi").

Lazar Brkić je 1904. godine osnovao prvu Srpsku zemljoradničku zadrugu u Smiljanu, sa neograničenom odgovornošću.[3] Potvrdio ju je sudbeni sto u Gospiću 17. septembra te godine.

Naseljavanje Srba uredi

Prvi Srbi koje su Turci kao svoje podanike doveli u Liku bili su oni oko Smiljana i Kosinja. Oni su došli 1577. godine za vreme vladavine Ferhard-paše. Radilo se pretežno o stočarskom stanovništvu koje je poticalo iz krajeva oko reke Lima, Tare i Pive. I doseljenim Srbima Turci su dodeljivali bolju zemlju oko utvrđenih gradova u Smiljanu, Bogdaniću, Krčmaru i Bužimu.[4]

Drugi svjetski rat uredi

Početkom Drugog svjetskog rata, odnosno na dan 10. april 1941. kada je Ante Pavelić osnovao Nezavisnu Državu Hrvatsku, ustaše su preuzele vlast u Gospiću. Isti dan ustaše su uhapsile 5 Srba iz Smiljana i 18 Srba iz Bogdanića.[5] Dva dana kasnije, u Smiljan su 12. aprila 1941. godine došle hrvatske ustaše i uhapsile tadašnjeg paroha SPC protojereja Matiju Stijačića.[6] Ustaše su protu Matiju Stijačića odvele u logor u Gospiću, gdje je mučen, a kasnije i ubijen. Prema drugim svjedočenjima, iz Gospića je odveden na Velebit i tamo ubijen.[6]

Hrvatske ustaške vlasti su 1941. na mjesto upravnika logora u Gospiću postavile Miju Staračeka koji je u julu 1941. poslao grupu ustaša u Smiljan da izvrše pokolj Srba.[7]

Na praznik Svetog Ilije 2. avgusta 1941, hrvatske ustaše su izvršile pokolj srpskog stanovništva sela Smiljan i njegovih zaseoka.[8] Tog dana ustaše su poklale ili žive zapalile 506 Srba svih uzrasta.[8] Prema drugim izvorima, ustaše su u ljeto 1941. u Smiljanu poklale i žive spalile 650 Srba.[9]

starosna dob broj žrtava srpske nacionalnosti
novorođenčad bez imena 27
djeca uzrasta od jedne do 15 godina 127
osobe od 16 do 80 godina starosti 340
osobe starije od 80 godina 12
Ukupno 506
Katolički župnik u Smiljanu uredi

Blaž Tomljenović župnik u selu Smiljanu, u svakoj prilici i na svakom mestu raspirivao je mržnju između Srba i Hrvata i ove druge huškao protiv prvih. On je glavni podstrekač pokolja pravoslavnih Srba u Smiljanu.[10]

Redosljed stradanja uredi

Ovde se nalazi jedan dio evidentiranih svjedočenja o stradanju Srba za vrijeme Drugog svjetskog rata na području Smiljana:[7]

  • 1. avgust 1941.
U selu Smiljanu ustaše su 1. avgusta 1941. poklale 66 Srba i spalile ih u njihovim kućama. Ustaše su predvodili Rudolf Ric (Rudo Ritz komandant logora Jadovno), Adžija Joso i Dragan Devčić.[7]
  • 2. avgust 1941.
U zaseoku Bogdanić, selo Smiljan, ustaše su 2. avgusta 1941. noževima i macolama izmasakrirale 103 srpska civila.[7]
U zaseoku Zablate, selo Smiljan, ustaše su 2. avgusta 1941. zaklale i spalile 62 srpska civila u kući Milkana Katića, Petra Lemajića i drugima.[7]
  • 3. avgust 1941.
U selu Smiljansko Polje (Pavlinov stan), ustaše su 3. avgusta 1941. zaklale i spalile 70 Srba.[7]
  • 4. avgust 1941.
U selu Smiljansko Polje (Dudina kuća), ustaše su 4. avgusta 1941. zaklale i spalile 18 Srba.[7]
  • 10. avgust 1941.
U selo Smiljansko Polje, ustaše su 10. avgusta 1941. žive spalile 32 Srba iz zaseoka Selište.[7]
  • 5. mart 1945.
U selu Smiljan, ustaše su 5. marta 1945. objesile 30 Srba na saobraćajne znakove i okolno drveće na raskršću puteva u Smiljanu.[7]

Ovaj nečuveni pokolj Srba u Smiljanu počeo je 1. i trajao do 8. avgusta 1941. godine. Oko dva sata posle podne 8. avgusta 1941. godine ustaše su uhvatile 33 osobe i zatvorile u kuću Milanka Katića, zatim su kuću zapalili i u njoj svi izgoreli. Spasila se jedino Marija, kćer Petra Katića, bekstvom iz zapaljene kuće u Velebit gde je živela osam dana samo od vode i trave. Poslednji dan je uspela da dođe u vezu sa odmetnutim oružanim odredom, uvrstila se u njihove redove i aktivno učestvovala u ličkom ustanku. Tog istog dana i u isto vreme zapaljena je kuća Petra Lemajića, u kojoj je bilo više osoba. Iz kuće su se čuli strahoviti jauci, zbog koji su ustaše pucale iz puške u tu zapaljenu drvenu kuću. Svi koji su bili unutra izgoreli su. Istoga dana, posle podne između 3 i 4 sata Luka Pejnović sa još 70 ljudi odveden je na plantažu u Pazarištima gde su svi poklani. Toga istog dana zaklan je kod svoje kuće Dane-Lukin Pejnović, a Nikola Pejnović je odveden od kuće i ubijen. Zatim su pohvatani Jovo i Petar Pejnović, Petrova žena Milka i sinovi Nikola i Milan, jedan unuk i više nepoznatih osoba, oko 20 duša i svi u kući Petrovoj živi spaljeni. Kada se Jovo Pejnović, sav izbezumljen od straha i čuda primakao zapaljenoj kući, koja je već dogorevala, ustaše su ga uhvatile i bacile u Petrovu kuću, koja je takođe dogorevala. Istog dana u Smiljanskom Polju ustaše su uhvatile Petra Pejnovića (Pacanova) i trojicu njegovih sinova, i pred kućom ih ubili. Zatim je uhvaćeno 120 osoba, povezano, i odvedeno u šumu Brezik, blizu Širokog mosta i tu su svi poklani ili iz puške poubijani. Iz ove grupe spasao se Ljuban Basarić, muž Marije (rođene Pejnović). I njemu su kao i ostalima noge bile uvezane žicom, ali ga je njegova kći, dete od 9 godina, odrešila rekavši mu: "Ti beži, ostavi nas, a mi ćemo ovde izginuti". Ljuban je izašao i počeo da beži, ali su ga ustaše primetile, pripucale i ranile ga u obe ruke. Kako je bio mlad i jak uspeo je da pobegne. Avgusta 1948. nalazio se u Zagrebu kao oficir Jugoslovenske armije. Trećeg avgusta uhvaćeni su Jovica Pejnović iz Smiljanskog Polja sa decom, Mile Pejnović sa ženom i sedmoro dece zatim svi Lemajići i Vranješi iz Smiljanskog Polja i istog dana su spaljeni u kući Vase Lemajića.

U kući Stevana Pejnovića, spaljene su 32 osobe. Nekim čudom spasilo se samo troje dece. Sva ova lica pre spaljivanja bila su noževima izbodena, a neka i zaklana. Devojčica Sara Pejnović, kći Milanova, stara 12 godina, zadobila je osam rana po telu. Ležala je u nesvesti. Na nju su ustaše bacile mrtvu ženu Pilje Pejnovića. Zajedno sa njom u kući je bilo ubijeno i njeno dvoje dece, žensko od 8 i muško od 5 godina. Pošto se na zapaljenoj kući srušio krov, ustaše su otišle, Sara se osvestila, a Piljina deca došla su sebi. Kad su prozori počeli da gore Sara je obadvoje ranjene dece uspela da izbaci kroz prozor napolje pa je i sama za njima iskočila. Brat i sestra teško ranjeni, uhvatili su se za ručice i pošli kući. Uz put su svratili na bunar nekih Kovačevića, tu su se oprali i produžili put. Uz put su susreli kamion pun italijanskih vojnika koji su ih uzeli, odveli u Obrovac, u Dalmaciju, a zatim u bolnicu u Zadar. Deca su se izlečila, muškarac se vratio svojoj kući, a devojčica se zaposlila i ostala u Zadru pod zaštitom Italijana, gde se nalazila i avgusta 1948. godine. Međutim godine 1945. ustaše su uhvatile Pilju Pejnović zajedno sa ovim dečkom, i obojicu zaklale u Smiljanu. Kada je iskočila iz zapaljene kuće, Sara Pejnović pobegla je u oranice, gde su se nalazile neke hrvatske kuće. Kada su je stanovnici tih kuća videli kako ranjena beži povikali su ustašama "Eto vam jedno dijete uteče". Ipak je ona uspela da pobegne i u julu 1948. godine nalazila se u Gospiću, ali su se na njoj još tada dobro primećivali tragovi pretrpljenih muka i užasnog straha. Sedmog avgusta ustaše su pohvatale kod kuća u Bužinu: Kostu, Jelu i Filipa Lemajića, Mila, Mariju, Đuru, Iliju i Milku Pejnović sa šestoro dece, zatim Milku Pejnović sa dva sina, Mariju kćerku pokojnog Marka, sa sinom, snahom i detetom, Danicu sa dve kćeri i sve ih zatvorile u kuću Lemajića i zapalile. Međutim Đura Lemajić je "bio sasečen" i njegov leš bačen u vatru. U kući Dmitra Pejnovića Pacanova, u Smiljanskom Polju, 7. avgusta oko 4 sata po podne ustaše su u jednu kuću zatvorile 68 osoba, vrata i prozore su "daskama zakovali, kuća zatim zapaljena i svi unutra izgoreli".[11]

Parohija Smiljan uredi

Smiljan je sjedište istoimene parohije Srpske pravoslavne crkve i to III platežne klase.[12] Parohija Smiljan se nalazi u sastavu Arhijerejskog namjesništva ličkog, Eparhije gornjokarlovačke. Parohiju čine naseljena mjesta: Smiljan, Bužin, Karlobag, Bogdanić, Ljutaća, Selište, Ponor i Rasovača.[12] U Smiljanu su službovali 1827. godine sveštenici: paroh pop Melentije Dimić i kapelan pop Georgije Bogić.[13] Ovu parohiju je jedno vrijeme (1852—1863)[14] opsluživao Milutin Tesla, otac Nikole Tesle. Pored Milutina Tesle, u parohiji su služili i kapelan Stevan Kosanović (1891—1892), jerej Dimitrije D. Jerković, prota Matija Stijačić (od 1933. do 12. aprila 1941) i drugi.[6] Prota Stijačić je odmah po dolasku u Smiljan, počeo da radi na Teslinoj glorifikaciji u njegovom zavičaju. Obeležio je Smiljan kao naučnikovo rodno mesto.[15] U mestu je 1910. godine živeo Miloš Lalić penzionisani prota, a raniji rektor Bogoslovije.[16]

Kada je izbio Drugi svetski rat na čelu Smiljanske parohije nalazio se protojerej Matija Stijačić rođen 1883. godine u Klobuku kod Trebinja. Njega su 12. aprila 1941. uhapsile hrvatske ustaše i odvele u gospićku kaznionu. Tu su ga izložili strahovitom mučenju. Skidali su mu kožu sa leđa i na golo meso sipali so. Život su mu okončali na Velebitu i izmrcvareno telo bacili u jednu od velebitskih jama. Matijinog oca Vidaka Stijačića, obesili su Austrijanci 1916. godine u Trebinju sa još 70 Srba. Sin Slavko pošao je u jesen 1941. godine da traži odvedenog oca, ali su i njega ustaše uhvatile i ubile u Gospiću.

Hram Sv. apostola Petra i Pavla uredi

 
Teslina rodna kuća pored hrama Sv. apostola Petra i Pavla u Smiljanu

U Smiljanu se nalazi hram Srpske pravoslavne crkve posvećen Svetim apostolima Petru i Pavlu.[17] Crkva Sv. apostola Petra i Pavla je podignuta 1765, a dozvolu za njenu gradnju je 1750-ih dobio episkop Danilo Jakšić od Marije Terezije.[12] Godine 1892. crkvena opština u Pančevu je toj crkvi poslala poklon u robi i knjigama, vrednih preko 50 f.[18] Hram su spalile i srušile ustaše u jesen 1942. godine u Drugom svjetskom ratu.[12] Hram je obnovljen nakon Drugog svjetskog rata.[19]

Grobnica 500 ubijenih Srba uredi

Na nekoliko metara od rodne kuće Nikole Tesle, neposredno uz hram Sv. apostola Petra i Pavla se nalazi grobnica više od 500 ubijenih Srba.[20] U ovoj grobnici su sahranjeni ostaci više od 500 Srba koje su ustaše ubile 1941. godine.[20] Na grobnici je stajala nadgrobna ploča do 1991. godine, kada je uklonjena od strane HOS-a.[20][21]

Pre rata smiljanska parohija brojala je preko 1.000 srpskih duša, 1948. godine bilo ih je svega 112, od kojih je samo 30 osoba stanovalo u Smiljanu, ostali su živeli u Gospiću, jer u svom mestu nisu imali zgrade u kojima bi mogli da stanuju. Prota Pejinović je 1948. godine bio u Smiljanu i ovako ga opisuje: parohija smiljanska danas je prazna. U tom lepom i romantičnom mestu danas je čovek srećan da nađe nekoga živog kad kroz selo prolazi. Svuda vlada nema tišina, tako reći i ptice u gajevima ne pevaju. Na čoveka ova pustoš, razvaline i paljevine, ova tišina, ono groblje, porušena crkva i parohijski stan deluju neiskazano teško i mučno, tako da bi čovek najvoleo da počiva u onoj raci, u kojoj su zajedno sahranjena 462 Srbina-pravoslavca".[22]

Parohijski dom (rodna kuća Nikole Tesle) uredi

Rodna kuća Nikole Tesle je namjenski sagrađena kao parohijski dom Srpske pravoslavne crkve neposredno pored hrama Sv. apostola Petra i Pavla. Nikolin otac Milutin Tesla se u ovu kuću doselio kada je primio službu paroha u Smiljanu.[23] Parohijski dom u Smiljanu podigao je pop Nikolaj Mandić sredstvima "krajiške vlade" (države).[24] Povodom Tesline 80-godišnjice, na kući je postavljena spomen-ploča 12. jula 1936.[25] Zgrada je obnovljena nakon Drugog svjetskog rata i pretvorena u parohijski dom-spomen-muzej u kome su se nalazile ikone, etnografski predmeti, namještaj i biblioteka, te lični predmeti Nikole Tesle.[19] Iznad crkve i parohijskog doma se nalazi srpsko pravoslavno groblje na kome je sahranjen Teslin brat Dane Tesla.

Demografija uredi

U periodu Drugog svjetskog rata 1941—1945. stradalo je 683 stanovnika Smiljana.[26] Samo na dan 2. avgusta 1941, hrvatske ustaše su izvršile pokolj 506 Srba u Smiljanu.[8]

  • 2001 — 446
  • 1991 — 555 (Hrvati — 520, Srbi — 18, Jugosloveni — 4, ostali — 13)
  • 1981 — 605 (Hrvati — 553, Jugosloveni — 30, Srbi — 17, ostali — 5)
  • 1971 — 761 (Hrvati — 677, Srbi — 41, Jugosloveni — 19, ostali — 24)

Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, naselje Smiljan je imalo 418 stanovnika.[27]

Demografija[28]
Godina Stanovnika
1857. 2.090
1869. 2.365
1880. 1.973
1890. 1.222
1900. 1.283
1910. 1.162
1921. 1.127
1931. 1.068
1948. 747
1953. 818
1961. 835
1971. 761
1981. 605
1991. 555
2001. 446
2011. 418

Popis 1991. uredi

Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Smiljan je imalo 555 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:

Popis 1991.‍
Hrvati
  
 520 93,69%
Srbi
  
 18 3,24%
Jugosloveni
  
 4 0,72%
Slovenci
  
 1 0,18%
ostali
  
 1 0,18%
neopredeljeni
  
 2 0,36%
nepoznato
  
 9 1,62%
ukupno: 555

Prezimena uredi

Znamenite ličnosti uredi

  • Nikola Tesla (1856—1943), srpski naučnik
  • Gedeon Geno Ilić (Smiljan kod Gospića, Lika, 10. oktobar 1863 — Gospić, 27. juli 1941), protojerej Srpske pravoslavne crkve[6], poslanik, javni radnik
  • Kata Pejnović (1899—1966), narodni heroj Jugoslavije

Reference uredi

  1. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
  2. ^ "Školski list", Sombor 1885. godine
  3. ^ "Beogradske opštinske novine", Beograd 1932. godine
  4. ^ Smiljan rodno mesto Nikole Tesle, Dušan Uzelac, Beograd 2008, str. 30
  5. ^ Projekat Rastko: Od Kosova do Jadovna, putni zapisi jeromonaha Atanasija Jevtića (jezik: srpski)
  6. ^ a b v g Srpska pravoslavna crkva: Eparhija gornjokarlovačka: Stradanje srpskog pravoslavnog sveštenstva gornjokarlovačke eparhije za vrijeme NDH: Protojerej Geno Ilić (jezik: srpski)
  7. ^ a b v g d đ e ž z i Radio sam svoj seljački i kovački posao: svjedočanstva genocida, Đuro Zatezalo, Srpsko kulturno društvo „Prosvjeta“, Zagreb, (2005) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. novembar 2015) (jezik: srpski)
  8. ^ a b v Lička tragedija — Hrvatski zločini genocida nad srpskim narodom 1941. do 1945., Mirko Rapaić, Srpska reč, Beogradsko mašinsko-grafičko preduzeće, Beograd (1999) (jezik: srpski)
  9. ^ Svetosavlje: Od Kosova do Jadovna (putni zapisi), jeromonah (episkop) Atanasije Jevtić Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. avgust 2011) (jezik: srpski)
  10. ^ Najveći zločini sadašnjice : (patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945), Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac Dečje novine . 1991. str. 378.
  11. ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine. 1991. str. 255, 256, 257.
  12. ^ a b v g Srpska pravoslavna crkva: Eparhija gornjokarlovačka: Arhijerejsko namjesništvo ličko: Parohija Smiljan (jezik: srpski)
  13. ^ "Serbski letopis", Budim 1828. godine
  14. ^ "Pravda", Beograd 1934. godine
  15. ^ "Pravda", Beograd 7. avgust 1934. godine
  16. ^ "Istočnik", Sarajevo 1910. godine
  17. ^ Srpska pravoslavna crkva: Eparhija gornjokarlovačka: Arhijerejsko namjesništvo ličko: Parohija Smoljan (jezik: srpski)
  18. ^ "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
  19. ^ a b Mileusnić, Slobodan (1997). Duhovni genocid: pregled porušenih, oštećenih i obesvećenih crkava, manastira i drugih crkvenih objekata u ratu 1991–1995 (1997). Muzej Srpske pravoslavne crkve. str. 65. 
  20. ^ a b v Jadovno 1941: Udruženje potomaka i poštovalaca žrtava kompleksa ustaških logora Gospić 1941: Prenosimo: Bezimena grobnica 500 ubijenih Srba (jezik: srpski)
  21. ^ Grobnica gde su ustaše ubile 11 rođaka Nikole Tesle („Politika”, 19. avgust 2018)
  22. ^ Najveći zločini sadašnjice : patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine. 1991. str. 257.
  23. ^ Pravoslavlje (novine Srpske patrijaršije): Nikola Tesla u krilu Pravoslavlja, Broj 931-932, Rubrika Crkva i nauka Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. decembar 2008) (jezik: srpski)
  24. ^ "Bosansko-hercegovački istočnik", Sarajevo 1892. godine
  25. ^ „Politika”, 13. jul 1936.
  26. ^ Odbor za Jasenovac: Žrtve rata 1941-1945: Delimični spisak žrtava 1941—1945. sa područja bivše Jugoslavije (646.177 poznatih imena): Spisak mesta porekla žrtava: Po broju žrtava: Smiljan 683 (jezik: srpski)
  27. ^ „Popis stanovništva 2011.”. Državni zavod za statistiku RH. 2011. Pristupljeno 17. 4. 2013. 
  28. ^ Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Smiljan na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Смиљан&oldid=26536545”