Sonja Marinković

Sofija Sonja Marinković (Striježevica, kod Požege, 3. april 1916 — Bagljaš, kod Velikog Bečkereka, 31. jul 1941) bila je revolucionarka, učesnica Narodnooslobodilačke borbe i narodni heroj Jugoslavije.

sonja marinković
Sofija Sonja Marinković
Lični podaci
Datum rođenja	(1916-04-03)3. april 1916.
Mesto rođenja	Striježevica, kod Požege, Austrougarska
Datum smrti	31. jul 1941.(1941-07-31) (25 god.)
Mesto smrti	Bagljaš, kod V. Bečkereka, okupirani Banat
Profesija	agronom
Delovanje
Član KPJ od	1939.
Učešće u ratovima	Narodnooslobodilačka borba
Heroj
Narodni heroj od	25. oktobra 1943.

Poticala je iz svešteničke porodice iz sremskog sela Surduka, a odrasla je u Somboru i Novom Sadu, gde je završila osnovnu školu i gimnaziju. Tokom studija na Poljoprivredno-šumarskom fakultetu u Zemunu, priključila se studentskom revolucionarnom pokretu i učestvovala kao organizator i pokretač mnogih studentskih akcija. Godine 1936. je bila primljena u članstvo tada ilegalnog Saveza komunističke omladine (SKOJ), a tri godine kasnije u članstvo Komunističke partije (KPJ). Aktivno je učestvovala u studentskom životu Beograda i Novog Sada, a bila je potpredsednik Doma studentkinja i član uprave Studentske matice u Novom Sadu. Bila je delegat omladine Vojvodine na Kongresu za mir u Parizu, 1937. godine.

Učestvovala je u stvaranju Omladinskog kulturno-prosvetnog pokreta (OMPOK), masovne omladinske organizacije koja je služila kao legalan oblik delovanja komunističke omladine, a borila se i za društvenu, političku i socijalnu ravnopravnost žena, stvarajući ženske sekcije pri Ujedinjenim radničkim sindikatima i delujući kao predsednik omladinske sekcije Ženskog pokreta u Novom Sadu. Politički je delovala na obnovi skojevskih organizacija u Novom Sadu i Vojvodini, a zajedno sa drugim omladinskim rukovodiocima je organizovala skojevske kurseve na Fruškoj gori. Septembra 1940. godine je bila izabrana za člana Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, a bila je i predsednik Pokrajinskog odbora Narodne pomoći za Vojvodinu. Zbog svog revolucionarnog rada je bila hapšena 1939. i krajem 1940. godine, kada je u novosadskoj policiji teško mučena, ali nije odala nikoga od partijskih drugova. Iz zatvora je izašla neposredno pred početak Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.

Nakon okupacije, napustila je Novi Sad i prešla u Petrovgrad, gde je zajedno sa drugim članovima Pokrajinskog komiteta radila na političkim i vojnim pripremama za oružani ustanak. Sredinom jula 1941. godine je po partijskom zadatku bila upućena u Beograd. Na tom putu su je 14. jula u Pančevu, dok je čekala brod za Beograd, prepoznali policijski agenti i uhapsili. Tokom istrage u okupatorskoj policiji u Pančevu i Velikom Bečkereku, bila je strašno mučena, ali nije odala nikog od svojih saradnika. Streljana je 31. jula 1941. godine na napuštenom groblju na Bagljašu, u grupi od 90 rodoljuba iz Banata, u znak odmazde zbog akcija paljenja žita i napada na nemačke vojnike, koje su vršili banatski partizanski odredi. Prilikom streljanja je odbila da joj pucaju u leđa i uzviknula: Pucajte, ovo su komunističke grudi!

Za narodnog heroja proglašena je 25. oktobra 1943. godine.

Biografija

Rođena je 3. aprila 1916. godine u slavonskom selu Striježevica, kod Požege. Bila je najmlađe dete u porodici Đorđa Marinkovića i njegove supruge Milane, a pre nje su rođeni — Darinka (1908), Milenko (1910) i Vida (1911). Đorđe je bio pravoslavni sveštenik, rođen u Surduku, kod Stare Pazove. Poticao je iz porodice sa dugom svešteničkom tradicijom, koju je prekršio njegov otac Paja, koji je bio kovač i zemljoradnik. Kako nije imao sredstava da školuje sina, poslao ga je u Sremske Karlovce, gde je završio Bogosloviju. Nakon završetka školovanja, Đorđe se oženio Milanom Šajković, iz Sremske Kamenice, ćerkom inženjera Ivana Šajković, koja je završila Učiteljsku školu u Somboru. Đorđe je bio u obavezi da nakon završetka bogoslovije provede deset godina na službi u parohijama u Slavoniji, pa su on i supruga dugo godina službovali u selima Doljani, kod Daruvara i Striježevici, kod Požege, gde su im se rodila deca. Posle kraćeg boravka u Sremskoj Rači, porodica Marinković se preselila u Borovo, kod Vukovara, gde se Sonjina majka Milana razbolela od tuberkuloze i umrla 1919. godine.

Kako nije previše voleo sveštenički poziv, Đorđe Marinković je 1911. godine, na nagovor supruge, kao vanredni student upisao Pravni fakultet u Zagrebu. Pošto je Prvi svetski rat, prekinuo njegovo školovanje, diplomirao na Pravnom fakultetu u Subotici. Još kao apsolvent prava, Đorđe je nakon suprugine smrti napustio sveštenički poziv i sa porodicom se preselio u Sombor, gde se zaposlio kao beležnik u Bačko-baranjskoj županiji. Brigu od Sonji i ostaloj deci preuzela je Đorđeva sestra Nada, a kako je ona bila pred udajom, Đorđe se oženio učiteljicom Danicom Leskovac iz Kule. Ona se nakon udaje penzionisala i preuzela brigu o Đorđevoj deci, ali je umrla 1935. godine. Kako nije imala svoje dece, posebno se zbližila sa najmlađom Sonjom, koja je u Danici prepoznala majčinsku brigu i ljubav. Sonji je prilikom rođenja bio iščašen levi kuk, a kako je to bilo primećeno kasno, ona je do kraja života hramala na levu nogu.

Đački list Sonje Marinković Državne ženske realne gimnazije u Novom Sadu, izložen u osnovnoj školi „Sonja Marinković” u Novom Sadu

Osnovnu školu, u koju je krenula sa šest godina, Sonja je pohađala u Vežbaonici Državne ženske učiteljske škole u Somboru. Kako je tokom školovanja bila odličan đak, nakon završetka osnovne škole 1926. godine, na predlog oca Đorđa nije upisala Žensku stručnu školu, već gimnaziju, kako bi kasnije mogla da nastavi školovanje na fakultetu. U somborskoj gimnaziji Sonja je završila četiri razreda i juna 1930. godine položila malu maturu, a pošto se iste godine njena porodica preselila u Novi Sad, gde je otac Đorđe dobio posao u Upravi Dunavske banovine, dalje školovanje je nastavila u Državnoj realnoj gimnaziji u Novom Sadu, koju je završila 1934. godine.

Sonjina društvena aktivnost započela je još u toku pohađanja nižih razreda gimnazije u Somboru. Njen brat Milenko, kao veliki ljubitelj prirode, bio je jedan od organizatora Saveza izviđača (skauta) u Somboru, a u organizaciju je upisao sve tri sestre. Član skautske organizacije Sonja je postala još kao učenica osnovne škole i bila je jedna od najmlađih članova ove organizacije u Somboru. Milenko Marinković je pripadao omladinskom revolucionarnom pokretu i njegovo zalaganje za stvaranje izviđačke organizacije bilo je pokušaj stvaranja organizacije, koja će okupljati omladinu svih nacionalnosti, kao antitežu organizacijama poput „Srpskog sokola” i „Hrvatskog sokola”, koje su okupljale omladinu na nacionalnoj osnovi. Izviđačka organizacija je tokom vremena imala značajan uticaj na opredeljenje omladine, a veliki broj njenih članova se u toku Drugog svetskog rata borio u partizanima. Avgusta 1932. godine Sonja je pohađala „Šumsku školu”, odnosno Kurs za vođe Saveza izviđača, koji je bio održan u Vrdniku, na Fruškoj gori. Pored izleta u okolini Sombora i Bezdanskoj šumi, a kasnije okolini Novog Sada i Fruškoj gori, Sonja je sa izviđačima bila u prilici da obiđe mnoga mesta u Jugoslaviji — Cavtat, Banju Koviljaču, Mataruška Banja, Hvar, Sveti Stefan, Jajce, Zagreb, Plitvice, Split, Bohinj i dr. U ženskoj gimnaziji u Novom Sadu je bila najistaknutiji izviđač, a kao učenica šestog razreda je učestvovala formiranju Odeljenja za planinke i postala vršilac dužnosti kolovođe, kao najstarija u organizaciji u školi. Ovo odeljenje je imalo četiri voda i izvodilo izviđačku obuku i organizovalo izlete na Frušku goru. Sledeće godine izviđačko odeljenje je dosta naraslo, pa je bilo raspoređeno u dva kola, a jednim od njih je rukovodila Sonja. Pored izleta i letovanja na koje je odlazila sa izviđačima, Sonja je sa bratom sestrama svakog raspusta odlazila u Surduk, rodno mesto njenog oca, gde je posećivala dedu Paju i babu Sofiju Soku, po kojoj je i dobila ime. Posebno je volela da iz dedinog vinograda na bregu, na obali Dunava, odakle se pružao pogled na ravnicu Banata i Bačke, posmatra prirodu i gleda ušće Tise u Dunav.

Posredstvom svog profesora dr Milana Petrovića, kasnijeg predsednika Matice srpske, zavolela je književnost i bila član literarne družine „Iskra”. Imala je velikog dara za pisanje, zbog čega je otac kasnije, kada je zbog svog revolucionarnog rada bila proganjana od policije, savetovao da se bavi pisanjem. Tokom gimnazijskih dana, pod uticajem brata Milenka, počela je da čita i tada zabranjenu literaturu, a posebno su joj bila interesantna dela sovjetskih pisaca Maksima Gorkog i Nikolaja Ostrovskog.

Početak aktivnosti na fakultetu

Nakon položene mature, 1934. godine, Sonja je odlučila da upiše Poljoprivredno-šumarski fakultet, koji se godinu dana ranije preselio u novu zgradu u Zemunu. Odluku da upiše studije poljoprivrede donela je samostalno, a prevagnula je njena ljubav prema prirodi koju je stekla kroz mnogobrojne izlete sa izviđačima. Dolaskom na Beogradski univerzitet, Sonja se uključila u revolucionarni studentski pokret, o čijim je akcijama slušala još u toku gimnazijskih dana, pošto je njen brat Milenko Marinković, kao student građevine na Tehničkom fakultetu, bio aktivan učesnik ovog pokreta. Obnavljanjem organizacije Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) na Univerzitetu, godinu dana pre Sonjinog dolaska na studije, aktivnost revolucionarnog studentskog pokreta je naglo oživela posle zabrana i progona tokom Šestojanuarske diktature. Borba revolucionarnih studenata za autonomiju Univerziteta i bolje uslove života studenata, bila je oličena kroz organizovanje štrajkova, demonstracija, zborova i drugih akcija, a studenti-komunisti uspeli su da se nađu u upravama većine stručnih, kulturnih i drugih studentskih udruženja. Kada je juna 1934. godine bio je osnovan Akcioni odbor stručnih studentskih udruženja, u koji su ušla po dva predstavnika svih stručnih studentskih udruženja, u njemu se našao po priličan broj studenata-komunista, što je odigralo veliku ulogu u objedinjavanju studentskih akcija. Tada su bile osnovane Menza studenata agronoma i Opšta studentska menza, koje su pored prehrane studenata, postale politički centar studenata-komunista. Kako bi obuzdao revolucionarni studentski pokret i sprečio studente-komuniste da preuzmu sva stručna studentska udruženja, Vlada Bogoljuba Jevtića je sredinom januara 1935. godine, donela odluku da grupu uhapšenih studenata-komunista internira u logoru u Višegradu. Ovo je izazvalo veliko nezadovoljstvo među studentima, pa je došlo do demonstracija i protestnih zborova na svim fakultetima, a tokom jednog od sukoba sa policijom, bio je ubijen student prava Mirko Srzentić. Nakon ovoga došlo je do novog hapšenja studenata i njihovog interniranja u Višegrad, a četvrtina, od ukupno 46 tada interniranih studenata, bili su sa Poljoprivredno-šumarskog fakulteta. Savez komunističke omladine je uspeo da povede veoma široku političku kampanju za puštanje uhapšenih komunista, pa je pod pritiskom domaće, ali i svetske javnosti, ovaj logor bio raspušten 20. marta.

Zgrada Poljoprivrednog fakulteta u Zemunu

Tokom prve godine studija Sonja nije aktivno učestvovala u revolucionarnom studentskom pokretu, a njeno uključivanje je teklo postepeno. Ipak, krupni politički događaji na Univerzitetu ostavili su na nju veliki utisak, posebno jer je u njima učestvovao veliki broj studenata sa njenog fakulteta. U toku školske 1943/35. godine revolucionarni studenti Poljoprivredno-šumarskog fakulteta su počeli sa bojkotom predavanja profesora botanike Petra Đorđevića, a kako se ovaj sukob proširio, Savet fakulteta je juna 1935. godine doneo odluku da se drugi semestar prve godine ne prizna za 120 studenata, što je dovelo da studentskih demonstracija, tokom kojih je intervenisala i žandarmerija. Kako je u ovim demonstracijama učestvovala i Sonja, ona se našla među 20 studenata koji su od strane Univerzitetskog senata bili kažnjeni isključivanjem sa fakulteta. Sonja je bila među četvoro studenata koji su kažnjeni gubitkom prava na upis i polaganje ispita za jedan semestar, a među 20 tada kažnjenih studenata bio je i Petar Stambolić. Ovaj događaj značajno je uticao na Sonju da se naredne školske 1935/36. godine aktivno priključi revolucionarnom studentskom pokretu. Zajedno sa drugaricom Sašom Đuranović, odlazila je na studentska predavanja, koja su najčešće održavana na Pravnom fakultetu, a posebnu pažnju skrenulo im je jedno izlaganje studenta Lole Ribara.

Aktivnost u studentskom i omladinskom pokretu

Uporedo sa aktivnošću na fakultetu, Sonja je u Novom Sadu učestvovala u omladinskom revolucionarnom pokretu. Godine 1935. je bila član Inicijativnog odbora za osnivanje Studentske matice, udruženja koja je okupljalo novosadske studente. Udruženje je koristilo prostorije Matice srpske, koja je tada bila pod uticajem Samostalne demokratske stranke, pa je bilo pokušaja da ova stranka posredstvom udruženja ostvari uticaj na studentsku omladinu. U početku su većinu u Studentskoj matici imali konzervativno i nacionalno orijentisani studenti, a do razdora među članovima je došlo prilikom organizovanja komemoracije povodom smrti Maksima Gorkog, juna 1936. godine, koji su organizovali studenti-komunisti predvođeni Radivojem Ćirpanovim. Nakon toga je Uprava Studentske matice bila raspuštena, a u novoj Upravi, izabranoj septembra 1936. godine, većinu članova su činili studenti-komunisti, među kojima i Sonja Marinković, koja je tokom godine bila primljena u članstvo tada ilegalnog Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ).

Aprila 1936. godine, zajedno sa većinom studenata Poljoprivredno-šumarskog fakulteta učestvovala je u generalnom štrajku studenata, tokom koga je u sukobu studenata-komunista i studenata-nacionalista stradao student prava Žarko Marinović, nakon čega je rektor Vladimir Ćorović morao da podnese ostavku. Iste godine bio je u Beogradu otvoren Dom studentkinja „Kraljica Marija” (danas Studentski dom „Vera Blagojević”), koji je ubrzo postao centar okupljanja revolucionarnih studentkinja, a postojalo je i Udruženje studentkinja, na čijem je čelu bila Leposava Mihailović. Kako bi se intenzivirao politički rad u Domu bio je formiran partijski aktiv, u koji su ušle studentkinje članice KPJ i SKOJ — Mileva Vuković, Dika Marinković, Ljubinka Milosavljević, Milka Minić, Milica Pavlović, Zdenka Ševgić i Sonja Marinković, koja je u toku školske 1939/40. godine bila potpredsednica Udruženja studentkinja. Njihova aktivnost ogledala se najviše u organizovanju književnih večeri, priredbi, proslavi Dana žena, akademiji posvećenoj ženskom pravu glasa, a deo svojih aktivnosti prenosili su i na unutrašnjost preko studentskih udruženja i drugih omladinskih društava. Mnoge članice ove grupe, uključujući Sonju, bile su zastupljene u radu stručnih studentskih organizacija na fakultetima, kao i u Akcionom odboru stručnih studentskih udruženja, u čijem je Predsedništvu Sonja bila član tokom 1938. godine.

U jesen 1936. godine u Novom Sadu je bio organizovan Omladinski kulturno-prosvetni pokret (OMPOK), čiji je zadatak bio da objedini rad omladinskog revolucionarnog pokreta u Vojvodini, koji je tada dobio naročiti intenzitet, odnosno da predstavlja legalan oblik rada ilegalnog Saveza komunističke omladine. Ideja za osnivanje ovog pokreta potekla je od revolucionarnih studenata sa subotičkog Pravnog fakulteta i studenata Zagrebačkog i Beogradskog univerziteta, među kojima je bila i Sonja. Nakon osnivanja, organizacije pokreta su počele da se formiraju u svim krajevima Vojvodine, a izdavan je i list Naš život (nakon zabrane preimenovan je u Naša mladost). Osnovu pokreta činila je studentska i srednjoškolska omladina, ali su bile uključene i radnička i seljačka omladina, a organizacije pokreta su sarađivale sa omladinskim sekcijama Ujedinjenih radničkih sindikata. Povodom Praznika rada 1937. godine bila je organizovana masovna proslava, kojoj je prisustvovalo preko 1.000 omladinaca. Aktivnost pokreta je nakon samo godinu dana delovanja, bila zabranjena od strane tadašnjih vlasti. Jedna od aktivnosti pokreta, pored organizovanja manifestacija i priredbi, bila je i organizacija kružoka na kojima je proučavana marksistička literatura, a u radu ovih kružoka u Novom Sadu, posebno je bila aktivna Sonja Marinković. Kao jedna od najaktivnijih omladinki, avgusta 1937. godine je bila uključena u delegaciju za Svetski omladinski kongres za mir u Parizu. Jugoslovenku delegaciju činilo je oko 60 omladinaca, od kojih je desetak bilo iz Vojvodine, među kojima su pored Sonje bili — Vera Guconja, Fedor Kiselički, Slobodan Bajić Paja i dr.

Spomen-bista Sonje Marinković u istoimenoj osnovnoj školi u Novom Sadu

U prvoj polovini 1939. godine Sonja Marinković je bila primljena u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Iste godine, ona se aktivnije angažovana u partijskom radu, pa je nakon obnavljanja skojevskih organizacija u Novom Sadu bila izabrana u tada obnovljeni Mesni komitet SKOJ-a. Reorganizacijom organizacija Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) u Vojvodini, koja je izvršena iste godine, bila je formirana Pokrajinska komisija, koja je nakon dva meseca prerasla u Pokrajinski biro, čiji je član bila Sonja Marinković. Učestvovala je na velikim demonstracijama 14. decembra 1939. godine u Beogradu, kada je u sukobu žandarma i demonstranata ubijeno i ranjeno više studenata. Jedna od teško ranjenih bila je studentkinja ekonomije Bosa Milićević, koja je od posledica ranjavanja preminula 19. februara 1940. godine. Na njenoj sahrani, održanoj u Žedniku, kod Subotice, Sonja Marinković je predvodila delegaciju vojvođanske omladine.

Februara 1940. godine bila je održana Četvrta pokrajinska konferencija SKOJ-a, a u avgust iste godine, na salašu Žarka Turinskog, u okolini Petrovgrada, Peta pokrajinska konferencija SKOJ-a za Vojvodinu, kojoj je prisustvovao sekretar CK SKOJ Ivo Lola Ribar. Tada je izabran Pokrajinski komitet SKOJ-a na čijem čelu su bili Borislav Braca Petrov, politički i Đorđe Zličić Ciga, organizacioni sekretar, a njegov član je bila i Sonja. Mesec dana kasnije, bila je održana Pokrajinska konferencija KPJ za Vojvodinu na kojoj je Sonja bila izabrana za člana Pokrajinskog komiteta KPJ, zadužena za rad SKOJ-a. Nakon što je juna 1940. godine diplomirala na Poljoprivredno-šumarskom fakultetu u Zemunu i postala inženjer agronomije, Sonja se zaposlila u Poljoprivrednoj oglednoj stanici u Novom Sadu, gde je radila u semenarstvu. Dolaskom u Novi Sad na se u potpunosti posvetila partijskom radu.

Hapšenje i policijska istraga

Zbog svoje aktivnosti u revolucionarnom studentskom pokretu Sonja je 1939. godine bila uhapšena u Beogradu, za vreme demonstracija podrške Čehoslovačkoj. Tada je bila isleđivana u Upravi grada Beograda, poznatoj „Glavnjači”, ali je ubrzo bila puštena. Bilo je to njeno prvo hapšenje. Sledeće hapšenje dogodilo se aprila 1940. godine, nakon policijske provale u Novom Sadu. Policija je krajem maja uhapsila dvojicu omladinaca, koji su prikupljali potpise za puštanje interniranih komunista iz logora u Bileći i priloge građana za odbor Narodne pomoći. Tokom istrage u policiji, oni su usled mučenja, otkrili nekoliko komunista sa kojima su bili povezani. U daljoj istrazi policija je uhapsila Dragutina Cifrića, koji je znatno proširio policijsku provalu, otkrivajući da ga je u revolucionarni radnički pokret uveo Jusuf Tulić i da se u Odboru za prikupljanje pomoći nalaze Mila Brkić, Mila Bem, Sonja Marinković i dr, koji su mu i dali tekst peticije za puštanje interniraca. Nakon njegovog priznanja, početkom aprila je bila uhapšena nova grupa partijskih aktivista. U ovoj grupi je bila Sonja, koja je uhapšena 8. aprila u Beogradu i potom prebačena u Novi Sad, gde je istraga nad njom započela 10. aprila. Ona je zajedno sa Milom Brkić bila optužena kao organizator ilegalnog rada, Dušan Barjaktarević je optužen za prikupljanje priloga, Vladimir Kolarov za ustupanje stana radi sastanaka, a Gabrijel Grinfild je bio pod istragom jer je kod njega pronađeno ilegalno pismo. Dušan Barjaktarević je policiji priznao svoju ilegalnu aktivnost i teretio Sonju Marinković i Milu Brkić, da je priloge sakupljao po njihovom nalogu, kao i da je od njih dobijao ilegalne letke, zbog čega su Sonja i Mila policiji morale priznati ono do čega je došla u toku istrage — da su krajem 1939. i početkom 1940. godine organizovale akciju za prikupljanje pomoći žrtvama decembarskih demonstracija u Beogradu i da su početkom 1940. pokrenule peticiju za puštanje na slobodu uhapšenih studenata, koji su internirani u Bileću. Kako bi smanjili broj optuženih, priznale su da su sastanke održavale u stanu Koče Kolarova, ali da on o tome nije bio obavešten. Pošto je Barjaktarević, priznao svoju aktivnost, one su rekle da su ga angažovale da sakuplja potpise za peticiju među novosadskim radnicima. Na ovaj način, one su zaustavile dalju policijsku provali i preuzele deo odgovornosti na sebe.

Policija nije bila previše zadovoljna Sonjinim priznanjima, jer je znala za njenu aktivnost na Beogradskom univerzitetu i sumnjala da je član ilegalne Komunističke partije, a teretili su je i zaplenjeni leci i zabranjena literatura, nađena prilikom pretresa njenog stana. Takođe, Barjaktarević i Cifrić su u svojim izjavama policiji tvrdili da je sastancima prisustvovao i jedan student iz Beograda, islednici su tražili od Sonje da otkrije njegov identitet, ali je tvrdila da je u pitanju izvesni student Cale i da ne zna njegovo pravo ime. Kako bi uspeli da dobiju nove informacije, ali i otkriju pravi identitet studenta, islednici su Sonju tokom istrage tukli i mučili, a slomili su joj i nekoliko prstiju. Vešali su je glavom nadole i provlačili štap između vezanih ruku i nogu, nakon čega su je vukli po zemlji, kotrljali i batinali po tabanima i celom telu. Uspela je da izdrži sva mučenja i da ne oda nikoga od svojih partijskih saradnika, iako je tada kao član Mesnog i Pokrajinskog komiteta SKOJ-a, znala većinu aktivista i rukovodilaca skojevskih organizacija u Novom Sadu i Vojvodini, kao i pravi identitet studenta „Caleta”, koji je u stvari bio Dragan Pavlović Šilja, član Glavnog odbora „Narodne pomoći”. Nakon devetodnevnog mučenja u policiji, svi uhapšeni su 19. aprila 1940. godine bili predati Okružnom sudu, u čijem su zatvoru ostali još osam dana, nakon čega su 27. aprila pušteni na slobodu. Ovaj predmet je okončan, tek nakon više od šest meseci, kada je 7. novembra državni tužilac odbacio krivičnu prijavu protiv Sonje i drugih uhapšenih, jer nije imao elemenata za krivično gonjenje.

Revolucionarni rad

Pored rada sa studentima, veliku pažnju je posvetila političkom radu sa omladinom i ženama. Aktivno je učestvovala u radu na organizovanju omladine i stvaranju masovne omladinske organizacije – OMPOK (omladinski pokret). Uporedo se borila i za političku, kulturnu, društvenu i ekonomsku ravnopravnost žena i pomagala u stvaranju ženske sekcije pri Ujedinjenom radničkom sindikalnom savezu (URSS), kao i organizovanju žena u okviru Saveza bankarskih, osiguravajućih i trgovačkih činovnika (SBOTIČ).

Kao član Pokrajinskog komiteta bila je najpre zadužena za rad SKOJ-a, a potom za rad Narodne pomoći (ranije Crvena pomoć). Rukovodila je Pokrajinskim odborom Narodne pomoći za Vojvodinu i neumorno je radila na prikupljanju pomoći – hrane, odeće, obuće, lekova i dr, koja je bila upućivana – jugoslovenskim dobrovoljcima koji su posle Španskog građanskog rata bili internirani u logorima u Francuskoj, političkim zatvorenicima u zatvorima Kraljevine Jugoslavije, kao i njihovim porodicama, a pre svega deci. Svojom aktivnošću i znanjem pomagala je i u organizaciji radničkih štrajkova u Novom Sadu, a posebno se istakla u pomoći pri organizovanju velikog štrajka tekstilnih radnika, decembra 1940. godine.

Njena sveukupna politička aktivnost nije prošla nezapaženo od strane policije, pa je više puta bila proganjana, a dva puta hapšena – tokom 1939. i krajem 1940. godine. Prvi put je bila zlostavljana u beogradskom zatvoru „Glavnjača“, a drugi put u novosadskom zatvoru. Iako je bila krhkog zdravlja, podnela je sva mučenja u novosadskoj policiji i svojim primerom hrabrila ostale uhapšene. Iako policijskim inspektorima nije želela ništa da prizna o svojoj aktivnosti, zadržana je u pritvoru nekoliko meseci i puštena tek nakon vojnog puča od 27. marta 1941. godine.

Rad nakon okupacije i streljanje

Nakon vojnog puča, masovnih narodnih demonstracija u Beogradu i drugim gradovima, ali i najavljenog sklapanja Pakta o prijateljstvu i nenapadanju između Kraljevine Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, Sonja Marinković je početkom aprila 1941. godine napustila Beograd i krenula u Novi Sad. U stanu svog brata Milenka Marinkovića, zajedno sa Radivojem Ćirpanovim je održala sastanak sa novosadskim komunistima i prenela im direktivu da se organizuje miting povodom sklapanja ugovora sa Sovjetskim Savezom. I sama je učestvovala u organizaciji ovog mitinga, koji je bio zakazan za 6. april 1941. godine. Napad Sila osovine na Jugoslaviju i vesti o razornom bombardovanju Beograda, kao i povremeno nadletanje nemačkih aviona, izazvali su paniku u gradu, pa miting nije ni održan. Dva dana kasnije, Kornelija Sende-Popović je došla u Novi Sad i dala informacije Sonji o mestu na kome se nakon bombardovanja Beograda, nalazi rukovodstvo KPJ, kako bi mogli da održavaju vezu sa njima.

Spomenik Sloboda na Iriškom vencu

Nakon mađarske okupacije Bačke i Baranje, Sonja je posavetovala oca Đorđa Marinkovića da napusti Novi Sad i da se preko Surduka i Slankamena prebaci u Banat i ode kod ćerke Vide, koja je živela u Petrovgradu, što je on uz Sonjinu pomoć i učinio krajem maja 1941. godine. Prvih meseci okupacije, Sonja je radila na relaciji Novi Sad—Petrovgrad, gde se tada nalazio sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu Žarko Zrenjanin, a posle njegovog povratka iz Zagreba, sa Majskog savetovanja CK KPJ, učestvovala je na sastanku rukovodstva Pokrajinskog komiteta. Dan nakon napada na Sovjetski Savez, 23. juna 1941. godine, učestvovala je na proširenom sastanku Pokrajinskog komiteta, održanom u vinogradu Žarka Turinskog, na kome je doneta odluka da se ubrzaju pripreme na organizovanju ustanak, nakon čega je organizovan intenzivan rad u partijskim i skojevskim organizacijama na prikupljanju oružja, održavani su sanitetski kursevi, primani novi članovi i dr. Nakon sastanka, Sonja je otišla u Novi Sad, gde je održala sastanak sa grupom komunista i prenela im direktive za dalji rad. Kako je njen zadatak bio rad na organizaciji odbora Narodne pomoći, prenela je zadatke u vezi sa radom ove organizacije, tražeći da se pristupi prikupljanju novčanih priloga na Narodnooslobodilački pokret (NOP), ali i namirnica, odeće, obuće i drugih stvari, potrebnih za partizanske grupe na terenu, ali i za slanje drugovima koji su odvedeni u logore. Sonja je tada poslednji put boravila u Novom Sadu i poslednji put se srela sa sestrom Darom, koja se tada tek porodila.

U Petrovgradu, gde je sarađivala sa revolucionarima Žarkom Zrenjaninom, Tozom Markovićem, Stevicom Jovanovićem, Slavkom Munćanom i dr, učestvovala je u pripremi oružanog ustanka. Njenom zaslugom, radom Narodne pomoći u Petrovgradu i okolini je bilo obuhvaćeno oko 300 žena i omladinki, koje su davale priloge u novcu, hrani, odeći, obući i dr. U kući, u kojoj je stanovala njena sestra Vida, održavala je sastanke sa ilegalcima, ali i sakrivala letke i drugi materijal. Njenom direktivom, grupa skojevaca je krajem juna 1941. godine u Petrovgradu, izvela pokušaj rušenja mosta na Begeju. U ovoj akciji je bilo zaplenjeno sedam pušaka, jedan puškomitraljez i nešto municije. Most je bio miniran, ali se nije srušio, već je samo bio pomeren sa ležišta, zbog čega je oko dve nedelje bio zatvoren za saobraćaj.

Spomenik žrtvama fašističkog terora na Bagljašu

Početkom jula bile su u Banatu formirane prve udarne grupe i desetine, koje su izvodile sitnije diverzije protiv okupatora. Sonja je tada prešla u Pančevo, kako bi tamošnjoj partijskoj organizaciji pomogla u radu na organizovanju Narodne pomoći. Sredinom jula u Pančevo je došao Žarko Zrenjanin, pa je tada održan širi sastanak Okružnog komiteta KPJ za južni Banat, na kome je on govorio o zadacima koji im predstoje. Kako bi se bolje povezali sa Centralnim komitetom KPJ i Glavnim štabom NOP odreda Jugoslavije, koji su se tada nalazili u Beogradu, Pokrajinski komitet je Sonju uputio u na specijalni zadatak u Beograd. Dok je 14. jula 1941. u Pančevu, na dunavskoj skeli, čekala brod za Beograd, jedan policijski agent je prepoznao po hromoj nozi i uhapsio. Kod nje je tada nađeno pismo, koje je njena sestra Vera uputila svojim prijateljima u Beogradu, pa je policija pretresla kuću u kojoj je živela. Prilikom pretresa, na tavanu kuće su bili pronađeni leci na nemačkom jeziku, namenjeni širenju propagande među nemačkim vojnicima, koje je Sonja još ranije pripremila, kao i jedan stari radio prijemnik, od koga su policajci posumnjali da je skrivena radio-stanica, ali su se u ovo ubrzo razuverili.

Dana 29. jula 1941. godine Sonja Marinković je iz Pančeva bila prebačena u Veliki Bečkerek, gde je zajedno sa drugim uhapšenim taocima, bila smeštena u zgradi zatvora. Partizanski odredi i grupe, u čijem je formiranju i sama učestvovala, su krajem jula intenzivirale svoje aktivnosti u okolini Velikog Bečkereka — 21. jula je bila spaljena kamara žita, uništena jedna vršilica i razoružan poljski stražar; 25. jula je spaljeno preko 50 jutara pšenice; 27. jula je izvršen napad na Melence i razoružana je policijska posada u školi, 28. jula su presečene telefonsko-telegrafske linije i dr. U nameri da spreči dalje sabotaže, zametne ustanak u Banatu, ali i zaplaši stanovništvo, nemački okupator je otpočeo sa merama represije. Najpre je 26. jula na Bošnjakovom salašu, u blizini Velikog Bečkereka streljano pet uhapšenih aktivista Narodnooslobodilačkog pokreta, među kojima su bili Vladimir Kolarov i Ruža Šulman, a 28. jula dva nemačka bataljona su uspela da razbiju Petrovgradsko-stajićevski partizanski odred. Ipak ove mere su se okupatoru činile nedovoljnim, pa se odlučio da kao odmazdu za paljenje žita i napade na nemačke vojnike izvrši masovno streljanje uhapšenih talaca iz raznih krajeva Banata – Velikog Bečkereka, Kumana, Melenaca, Kikinde, Novog Kneževca, Vršca, Pančeva i dr.

Spomen-ploča na spomeniku na Bagljašu

U zoru 31. jula 1941. godine, grupa od 90 uhapšenika je iz zgrade zatvora prebačena u dvorište Županijsku palatu, gde su Juraj Špiler i jedan Nemac određivali ko će biti streljan, nakon čega su kamionima odvedeni do napuštenog groblja na Bagljašu. Streljanje je izvršeno u pet grupa od po 18 ljudi, a izvršili su ga policajci i pripadnici Dojče Manšafta, specijalne dobrovoljačke oružane formacije sastavljene od Nemci iz Banata, takozvanih „folksdojčera“. Prilikom izvođenja na streljanje grupe uhapšenih talaca, u kojoj se nalazila Sonja, svi su bili okrenuti licem prema vojnicima, a leđima prema grobnici u kojoj su se već nalazile ubijene žrtve. Oficir koji je komandovao streljanjem, naredio je tada Sonji da okrene leđa streljačkom stroju, što je ona odbila i vičući — Pucajte, ovo su komunističke grudi! Nas možete pobiti, ali znajte da za nama idu milioni ljudi! Pored egzekutora i žrtava, streljanju je prisustvovala grupa Jevreja i nekoliko Cigana, čiji je zadatak bio da iskopaju rake i nakon streljanja ih zakopaju. Takođe, streljanje je sa tavana svoje kuće, koja se nalazila u neposrednoj blizini posmatrao i jedan meštanin. Oni su bili svedoci njenog prkosnog držanja. Na mestu na kome je streljana, nemački okupator je tokom rata nastavio sa vršenjem egzekucija nad stanovništvom, a naposredno pre povlačenje iz Banata, posmrtni ostaci streljanih rodoljuba su bili raskopani i spaljeni. Povodom njene smrti, Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu je izdao letak, u kome se između ostalog kaže:

„ Zajedno sa mnogim narodnim borcima ona je pala u borbi sa krvavim fašističkim okupatorima, ne dočekavši dan slobode, ali će njeno ime ostati zauvek u našem narodu. To ime pominjaće hiljade narodnih boraca-partizana s puškom u ruci; Sonje Marinković, tog odvažnog borca i divnog čoveka, setićemo se na dan pobede, pominjaćemo je u srećnoj i slobodnoj Vojvodini u kojoj će biti ostvareno sve ono zašto se Sonja borila, kada će naš narod živeti životom dostojnim čoveka. ”

Narodni heroj

Orden narodnog heroja

Na predlog Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine, Vrhovni štab NOV i POJ je 25. oktobra 1943. godine doneo odluku o proglašenju prvih pet narodnih heroja iz Vojvodine, među kojima su bili – Boško Palkovljević Pinki, Janko Čmelik, Radivoj Ćirpanov, Stanko Paunović Veljko, kao i Sonja Marinković, koja je bila druga po redu žena odlikovana Ordenom narodnog heroja, svega 10 dana nakon Marije Bursać. Odluka o njihovom proglašenju za narodne heroje objavljena je Biltenu Vrhovnog štaba broj 33 i u njoj se kaže:

„ dodeljuje se naziv narodnog heroja drugovima: Paunović Stanku, metalskom radniku iz Srbije, Čmelik Janku, seljaku iz Stare Pazove, Ćirpanov Radivoju, radniku iz Novog Sada, Palkvoljević Bošku, đaku i drugarici Marinković Sonji, studentkinji iz Surduka, koji su se odlikovali izvanrednom požrtvovanošću i bili primer držanja jednog narodnog junaka i dali svoje živote za slobodu naroda. ”

Na desetu godišnjicu oslobođena Zrenjanina, 2. oktobra 1954. godine na Bagljašu, na mestu streljana Sonje Marinković i drugih rodoljuba je podignut Spomenik žrtvama fašističkog terora, na čijoj je spomen-ploči istaknuto ime Sonje Marinković. Ime Sonje Marinković nalazi se i na spomen-ploči sa imenima 112 poginulih studenata Poljoprivrednog fakulteta u Zemunu, koja se nalazi u holu ovog fakulteta. Godine 1960. ispred osnovne škole u Zrenjaninu, koja nosi njeno ime, joj je podignuta spomen-bista rad vajarke Ljubice Tapavički, a 1970. u zgradi osnovne škole u Zemunu, joj je podignuta spomen-bista rad vajara Gradimira Aleksića. Takođe, njena spomen-bista se nalazi i u osnovnoj školi u Novom Sadu.

Ime Sonje Marinković danas nose četiri osnovne škole — U Zrenjaninu, od 1955. godine; u Zemunu OŠ „Sonja Marinković” Zemun, od 1957. godine; u Novom Sadu, od 1959. godine; i u Subotici OŠ „Sonja Marinković” Subotica, od 1962. godine. Takođe, njeno ime od 1960. godine nosi Poljoprivredna škola sa domom učenika u Požarevcu, a od 1962. godine i Akademsko kulturno-umetničko društvo Univerziteta u Novom Sadu.

Danas njeno ime nose ulice u 48 naselja širom Autonomne Pokrajine Vojvodine – u Novom Sadu, Zrenjaninu, Apatinu, Kikindi, Bačkoj Topoli, Novom Bečeju, Somboru, Bečeju, Sremskim Karlovcima, Vrbasu, Inđiji, Beloj Crkvi, Kuli i dr, kao i ulice u Beogradu, Kragujevcu i Lazarevcu.

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga I — Bilten Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1949.  COBISS.SR 58734343
• Likovi revolucije tom I. Beograd: Prosveta. 1962.  COBISS.SR 90274823
• Vojvodina u borbi. Novi Sad: SUBNOR SR Srbije/ Predsedništvo AP Vojvodine. 1963.  COBISS.SR 42811911
• Omladinski pokret Jugoslavije 1919—1969. Beograd: Mladost. 1969.  COBISS.SR 513648791
• Vojna enciklopedija tom V. Beograd. 1973.  COBISS.SR 72960519
• Žene Srbije u Narodnooslobodilačkoj borbi. Beograd: Prosveta/Nolit. 1975.  COBISS.SR 162155015
• Filipović, Stanoje (1977). Pucajte ovo su komunističke grudi — životni put narodnog heroja Sonje Marinković (PDF). Gornji Milanovac: Dečje novine.  COBISS.SR 120339463
• Bijelić, Krste (1980). Heroine Jugoslavije. Zagreb: Spektar.  COBISS.SR 49275399
• Popović, Razumenka Zuma (1981). Spomenici Narodnooslobodilačke borbe i revolucije SR Srbije 1941—1945. Beograd: Narodna armija.  COBISS.SR 49469447
• Narodni heroji Jugoslavije tom I. Beograd: Narodna knjiga. 1982.  COBISS.SR 48700167
• Narodni heroji Jugoslavije tom II. Beograd: Narodna knjiga. 1982.  COBISS.SR 48703239
• Studentkinje beogradskog univerziteta u revolucionarnom pokretu. Beograd: Centar za marksizam Univerziteta u Beogradu. 1988.  COBISS.SR 29560839

Spoljašnje veze

• „Ličnosti našeg kraja — Sofija Sonja Marinković”. www.virtuelnimuzejpazova.rs. n.d.