Spomen-park Jajinci
Spomen-park „Jajinci“ nalazi se na području beogradske opštine Voždovac, na 11 km udaljenosti od Avale. Podignut je na lokalitetu vojnog strelišta koje su koristile oružane snage Kraljevine Jugoslavije, a koje je tokom Drugog svetskog rata postalo mesto najvećeg stradanja nedužnog stanovništva na teritoriji okupirane Srbije.
Istorija uredi
Napadom Trećeg rajha na Poljsku, 1. septembra 1939. godine, otpočeo je ratni sukob do tada neviđenih razmera i žestine, vođen svuda i svim sredstvima, tako da su ga istoričari, koristeći termin nastao tokom rata, s pravom nazivali „totalni rat“. Rat su sile Osovine vodile u tolikoj meri bezobzirno da su praktično kršene sve važeće norme međunarodnog prava, a zločini koje su počinili bili su takvog obima i karaktera da je za njih bilo nužno stvoriti nove odredbe međunarodnog javnog prava.
Slike gladi, gasnih komora, krematorijuma, masovnih egzekucija, živih leševa kao posledica „naučnih eksperimenata, bili su stvarnost u kojoj su živeli i umirali milioni Evropljana. Poniženi, u bolu i patnji, bili su lišeni elementarnog statusa ljudskog bića i svedeni na pojavu, broj, statistički podatak, u najboljem slučaju radnu snagu korisnu i potrebnu samo do granice fizičke moći. U ovu sliku kolektivne patnje, od 1941. do 1944. godine uključeno je stanovništvo Srbije i Beograda preko čitavog sistema zatvora, logora i stratišta.
Odmah nakon ulaska nemačkih okupacionih trupa u Beograd, 12. aprila 1941. godine, počele su represalije nad stanovništvom. Uvedena je praksa stalnog držanja taoca i pretnji njihovim streljanjem ako se na bilo koji način pruži otpor okupatoru. Osnivanje logora Topovske šupe[1] na Autokomandi, na Banjici u kasarni 18. pešadijskog puka, logora Sajmište[1] u objektima bivšeg kompleksa sajma na levoj obali Save i Milišića ciglani na Zvezdari na sasvim poseban način obeležili su sudbinu Beograda. Bila je to jedina prestonica u okupiranoj Evropi na čijem su urbanom tlu formirani koncentracioni logori.
Egzekucije, organizovane i sprovedene od strane nemačkih okupacionih snaga, trajale su svakodnevno od 15. jula 1941. do kraja 1943. godine. Likvidacije taoca i zatočenika vršene su na više lokacija u Beogradu i njegovoj okolini: Bežanijska kosa, Jevrejsko groblje, Bubanj Potok, Centralno groblje, Marinkova bara, selo Jabuka, Skela, Mali Požarevac, Ralja.
Strelište uredi
Strelište u Jajincima izdvaja se u odnosu na ostala mesta stradanja po masovnosti žrtava i surovoj sistematičnosti u likvidaciji i prikrivanju zločina nad nedužnim stanovništvom. Sačuvane fotografije i izjave malog broja preživelih svedoče o stradanju i patnjama Srba, Jevreja, Roma i drugih talaca fašističkog režima u Beogradu i Srbiji. U periodu od 8. novembra 1943. godine do 2. aprila 1944. godine, želeći da ukloni tragove masovnog zločina, Gestapo je vršio organizovanu ekshumaciju i spaljivanje posmrtnih ostataka žrtava. Komisija za utvrđivanje ratnih zločina, formirana odmah po završetku Drugog svetskog rata, nakon istrage je iznela podatak da je na strelištu Jajinci stradalo 80.000 osoba. Novija istraživanja ukazuju na broj od 65 000 stradalih. Prve vence na mesto gde su vršena masovna streljanja položili su generali Peko Dapčević i Vladimir Ivanovič Ždanov, komandanti trupa koje su oslobodile Beograd 20. oktobra 1944. godine, što predstavlja i prvo odavanje pošte nedužnim žrtvama fašističkog terora.
Formiranje Spomen-parka uredi
Spomen-park Jajinci sastoji se od više segmenata i njegovo formiranje otpočeto je 7. jula 1951. godine postavljanjem spomenika na samom ulazu u spomenički kompleks. Autori spomenika bili su akademski vajar Stevan Bodnarov.[2][3] i arhitekta Leon Kabilj.[4] Uređenje Spomen-parka, ustanovljenog 1960. godine, nastavljeno je i u narednim decenijama, gde beležimo više nerealizovanih javnih konkursa za projekat spomenika žrtvama fašizma. Konačno, 1988. godine, usvojeno je i realizovano rešenje monumentalnog spomenika, autora akademskog vajara Vojina Stojića. U uređenju pratećih sadržaja i zelenih površina Spomen-parka učestvovali su i arhitekti Branko Bon i Brana Mirković[4][5]
Odlukom Skupštine grada Beograda 1986. godine, Spomen-park „Jajinci“ proglašen je kulturnim dobrom – znamenito mesto.
Reference uredi
- ^ a b Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Mesta stradanja žrtava fašističkog terora na području grada Beograda, april 2008.
- ^ Antica Pavlović, Javni spomenici na području grada Beograda, zavod za zaštitu spomeniak kulture grada Beograda, 1962. godine
- ^ Ljiljana Blagojević, Novi Beograd, osporeni modernizam, Beograd 2007.
- ^ a b Z. Manević, Leksikon srpskih arhitekata XIX i XX veka, Beograd 1999.
- ^ S.G.Bogunović, Studentski trg, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, Arhitekti (II), Beograd 2005.
Izvori i literatura uredi
- Arhiv Jugoslavije, Beograd, fond Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača.
- Milan Koljanin, Nemački logor na Beogradskom sajmištu 1941-1944, Beograd, 1992.
- Venceslav Glišić, Zločini nacista u Beogradu 1941-1944, Beograd u ratu i revoluciji 1941-1945, Beograd, 1971.
- Horvatinčić, Sanja (2015). „Spomenik, teritorij i medijacija ratnog sjećanja u socijalističkoj Jugoslaviji” (PDF). Život umjetnosti. Zagreb: Institut za povijest umjetnosti (96): 34—61.
- Horvatinčić, Sanja (2015). „Povijest nemogućeg spomenika : Podizanje Spomenika žrtvama fašizma u Jajincima” (PDF). Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića. XXXII–XXXV (2012.–2015.) (32—33/34—35): 261—282.
- Stojanović, Bratislav (1955). „O spomenicima Beograda” (PDF). Godišnjak Muzeja grada Beograda. Beograd: 461—475. Arhivirano iz originala (PDF) 08. 10. 2020. g. Pristupljeno 25. 07. 2018.
