Википедија

Srpsko-turski ratovi (1876—1878)

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Srpsko-turski ratovi.

Srpsko-turski ratovi ili Srpski ratovi za nezavisnost su opšti nazivi za ratove koji su vođeni između 1876. i 1878. godine protiv Osmanskog carstva od strane Kneževine Srbije[6] i Kneževine Crne Gore.[7] Ratovi su vođeni u cilju oslobođenja porobljenih srpskih oblasti i dobijanja pune državne nezavisnosti. Ratovima je neposredno prethodio ustanak u Hercegovini, koji je izbio 1875. godine, pokrenuvši seriju oružanih pobuna i ustanka na protiv turske vlasti.[8] Ratovi su vođeni sa promenjivim uspehom, a okončani su oslobođenjem i priključenjem pojedinih srpskih oblasti i sticanjem pune državne nezavisnosti, koja je Srbiji i Crnoj Gori priznata na Berlinskom kongresu.

Srpsko-turski ratovi (1876—1878)

Bitka kod Aleksinca, avgusta 1876.
Vreme28/(30. jun) 1876 — 3. mart 1878.
Mesto
Crna Gora, Srbija i Hercegovina
( Osmansko carstvo)
Ishod Berlinski kongres
Sukobljene strane
 Kneževina Srbija
Knjaževina Crna Gora Kneževina Crna Gora
 Ruska Imperija		  Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Knez Milan
Nikola I Petrović
Mihail Černjajev
František Zah
Đura Horvatović
Ranko Alimpić
Milojko Lešjanin
Bajo Bošković
Peko Pavlović
Mihailo Ilić
Mehmed Ali-paša
Ahmed Muhtar-paša
Selim-paša
Nazim-paša
Jačina
130.000 i 160 topova[1] 153.000 i 192 topa[1]
Žrtve i gubici
Prvi rat: 5.000 poginulih, 1.000 umrlih i nestalih, 9.500 ranjenih[2]
Drugi rat: 5.410 poginulih i ranjenih[1] (708 poginulih, 1.534 umrlih, 159 nestalih, 2.999 ranjenih)[3]		 Prvi rat: 1.000+ poginulih,[4] više hiljada ranjenih[5]
Drugi rat: 1.750 zarobljenih[3]

Pozadina uredi

Srpski ustanici su, 1875. godine, podigli ustanak u Hercegovini, tada u sastavu Osmanskog carstva, koji je više bio usmeren protiv lokalnih feudalnih gospodara nego protiv centralne vlasti u Carigradu, pokrenuvši pri tome seriju pobuna i ustanka protiv otomanske sile na Balkanu. U takvim okolnostima, bez mogućnosti da ostanu po strani, dve polunezavisne kneževine, Srbija i Crna Gora, objavljuju rat Osmanskom carstvu 18. juna 1876. godine. Političke prilike u svetu nisu išle u prilog Srbima u ovom ratu. Pošto se ruska carevina smatrala za glavnog takmaca sa interesima zapadnoevropskih sila na Balkanu, Evropa nije podržavala srpski rat protiv Osmanskog carstva. Sve zvanične molbe, koje je srpska vlada uputila evropskim vladama su bile ignorisane. Srbija je bila prepuštena samoj sebi.

Odnos sukobljenih snaga uredi

 
Srpska artiljerija u ratovima 1876-1878
 
Turski vojnici

Srpska vojska uredi

Srpska vojska, koja je u osnovi bila narodna (milicijska), bez potrebne obuke, discipline i kohezije, sastojala se od I, II i III klase (prema starosti obveznika). Popunjavana je po teritorijalnom principu. Svaki administrativni okrug davao je po jednu brigadu I i II klase i po bataljon III klase, a požarevački okrug dvostruko više, ukupno 36 brigada i 18 bataljona, objedinjenih u 6 divizija (Dunavska, Šumadijska, Južnomoravska, Drinska, Timočka i Zapadnomoravska). Svaka divizija imala je tri brigade I klase i tri II klase, konjički puk, artiljerijski puk (tri baterije po 8 topova), pionirski bataljon, bolničku četu, 4 baterije i komoru. Stajaću vojsku činila su dva bataljona pešadije, dva eskadrona konjice, dva bataljona inžinjerije, 8 poljskih i 4 brdske baterije (ukupno oko 5.000 ljudi). Do objave rata 30. juna 1876. mobilizacija, koncentracija i strategijski razvoj srpske vojske bili su završeni: ukupno je mobilisano 124.000 ljudi (162 bataljona pešadije i 21 eskadron konjice) i 160 topova, bez tvrđavske artiljerije i 18 bataljona III klase. Pored toga, pred rat je došlo oko 5.000 dobrovoljaca, najviše Srba iz Turske i Austrije, zatim Rusa, Bugara i Italijana.[1]

Južno od tvrđave i varoši Aleksinac skoncentrisala se pod komandom Černjajeva glavnina Srpske vojske, koja se sastojala od tri divizije i različitih dobrovoljačkih odreda u ukupnom broju od oko 45.000 vojnika. Na severoistoku kod Zaječara, Lešjanin, komandovao je pešadijskom divizijom (6.000) i imao podršku konjice kao i bugarske dobrovoljačke brigade (2.000). Na zapadu su se nalazile dve slabe divizije (svaka po 5.000 vojnika), jedna na jugozapadu kod Užica pod komandom Zaha i druga na severozapadu kod Šapca pod komandom Alimpića. Konjica se sastojala od malog broja eskadrona, koja se zbog prirode samog planinskog terena nije razvijala, a postojeći konjički eskadroni nisu bili baš najbolje opremljeni. U to vreme, Srbija je bila rešila da prihvata sve vrste dobrovoljaca, koji su dolazili iz različitih država i gradova, uključujući italijanske pristalica Garibaldija i pruske oficire, predstavnici različitih nacionalnosti su se borili kao dobrovoljci - Englezi, Italijani, Francuzi, Grci, Rumuni i Poljaci. Ipak, najveći dobrovoljački odredi su bili sastavljeni od Rusa i Bugara. Tokom rata od 1876-77, na inicijativu Đuzepea Garibaldija formiran je odred koji se sastojao od nekoliko stotina italijanskih dobrovoljaca. Ruski dobrovoljački odred formalno nezavisan od ruske države je stao u odbranu Srbije. Najveći broj ruskih dobrovoljaca se borio u sastavu Timočko - moravske armije, čiji broj je bio oko 2.200, od toga bilo je 650 oficira, a 300 lica predstavljalo je medicinsko osoblje.

Naoružanje i oprema uredi

Naoružanje srpske vojske bilo je zastarelo: pešadija I klase naoružana je ostragušama Pibodi, II klase ostragušama Grin, III klase starim ruskim i belgijskim sprednjačama, konjica sabljom i zastarelim karabinom (sistema Grin i Pibodi),[9] a artiljerija zastarelim topovima La It (franc. La Hitte).[1] Oficiri narodne vojske i konjica stajaće vojske imali su belgijske revolvere Lefoše-Frankote model 1871.[10]

Od odela I klasa dobila je bluzu, šinjel, čakšire i šajkaču, II klasa samo šinjel i šajkaču, a III klasa je ratovala u svom odelu. Opanak je bila obuća za celu vojsku. Komora je bila na tovarnim konjima i kolima s konjskom i volovskom vučom.[1]

Glavno pešadijsko naoružanje bila je puška M.1870, srpska „piboduša“, koja je imala učinak sličan ruskoj Krnki. Artiljerijske baterije su bile sastavljene od francuskih bronzanih topova La It sistema, različitog kalibra, koji su se punili spreda i bili inferiorniji u odnosu na turske, Krupove topove ostragane.

Turci uredi

Turska vojska određena za rat protiv Srbije imala je 153 bataljona pešadije, 192 topa, 62 eskadrona konjice i 12 pionirskih četa, ukupno oko 133.000 vojnika i 20.000 bašibozuka. U Bosni je koncentrisano 25.000 vojnika, Kod Sjenice i Nove Varoši 15.000, Novog Pazara 18.000, Vidina 15.000 i Niša 35.000 vojnika, a očekivalo se pojačanje od 25.000 vojnika iz Bugarske i Trakije. Turski ratni plan predviđao je glavnim snagama ofanzivu od Niša pravcem Aleksinac-Paraćin.[1]

Glavnina Osmanlijske vojske je bila skoncentrisana kod Sofije pod komandom Abdula Kerima od 50.000 vojnika, u čijem sastavu su bile i neregularne snaga bašibozluka i Čerkeza. U pograničnoj tvrđavi Niš nalazio se garnizon pod komandom Mehmeda od 8.000 vojnika. Na severozapadu kod Vidina, Osman Nuri imao je pod komandom 23.000 vojnika. Na zapadu su bili smešteni mali garnizoni, u Bijeljini i Zvorniku, sa značajnim snagama (12.000 uglavnom Arapa i Egipćana), pod Dervišom i Mehmed Alijom.

Naoružanje i oprema uredi

Glavnina turske vojske bila je stajaća (profesionalna) i savremeno opremljena za ono vreme. Pešadija je bila naoružana britanskim ostragušama Martini-Henri, a artiljerija nemačkim topovima Krup. Odelom i ostalom opremom turska vojska bila je znatno bolje snabdevena od srpske.[1]

Značajan broj rezervista koji su poslati u rat bio je naoružan bivšom britanskom puškom Snajder-Enfild. Poboljšana Pibodi-Martini puška je sve više bila zastupljena i sigurno je korišćena od strane egipatskih trupa. Krup topovi, po izveštajima, su bili u sastavu artiljerijskih baterija, mada su značajan brojj činili i bronzani topovi.

Prvi srpsko-turski rat (1876—1877) uredi

Glavni članci: Prvi srpsko-turski rat i Crnogorsko-turski rat 1876-1878
 
Vojni logor Srpske vojske tokom rata 1876. godine

Srpska ofanziva uredi

 
Trebovanje za Drugu tešku bateriju, Logor kod Jovančine česme, 1876.
 
Trebovanje za vojnika Goluba Zdravkovića, dokument iz 16. septembra 1876.

Ambiciozan srpski plan je predviđao zauzimanje Niša i napad na Sofiju (danas glavni grad Bugarske) sa glavnom vojskom pod komandom Černjajeva, a ostale snage bi vršile manevarska dejstva. Na zapadnom frontu manevarski napadi srpske vojske su odbijeni a na severo-istočnom frontu Lešjanin je poražen kod Velikog Izvora. Nije uspeo da zadrži osmanski kontranapad na Timoku nakon čega se povukao u utvrđenje kod Zaječara koji je zauzet 7. avgusta. Glavni napad na jugu je započeo relativno dobro, forsirajući dolinu reke Nišave zauzeta je strateška kota, Babina Glava, severno od Pirota. Međutim, turski odgovor je ubrzo usledio slanjem dve kolone pod Sulejmanom i Hafizom, napadajući Srbe sa boka naterali su ih da se vrate nazad u dolinu. Posle niza žestokih borbi Černjajev je bio prisiljen da se povuče na linije kod Knjaževca. Pogrešeno je verovao da će glavni turski napad biti izveden kod Zaječara na severu, ostavio je pukovnika Horvatovića da brani položaje kod Knjaževca od nadirućih udruženih turskih kolona, a sam se povukao u planine zapadno od Timoka da brani i utvrdi položaje u dolini Morave.

Bitke na Moravi uredi

 
Transport ranjenika u zgradu Načelstva (Opštine) koja je tokom rata služila kao bolnica, u Jagodini, 1876. Fotografiju je načinio ruski dopisnik I. V. Groman.

Turski komandant Abdul Kerim nije želeo da napad izvrši između Timoka i Morave zbog teškog planinskog terena. Umesto toga koncentrisao je glavne snage od 40.000 vojnika kod Niša i odlučio da se glavni napad izvrši po lakšem terenu u dolini Morave prema Aleksincu. Černjajev, u međuvremenu, koncentrisao je snage od oko 30.000 vojnika na obe strane reke Morave, uključujući i okolne planine.

Turske glavne snage koje su nastupale od Niša desnom stranom Južne Morave, posle teških borbi 21. i 22. avgusta kod sela Žitkovac, izbile su na liniji Stanci – Krupac, gde su zaustavljene vatrom srpskih jedinica. Narednog dana, 23. avgusta, razvila se žestoka borba na celom frontu, naročito prema Aleksincu. Najznačajniji i najbolje utvrđen deo se nalazio u središnjem odseku linijom Glogovačka kosa – Šumatovac – Strčki krak, gde je izgrađeno 18 većih i manjih reduta, koji su bili naoružani sa 40 pozicijskih topova raznog kalibra. Položaj se nalazio na visini čime je omogućavao dobre uslove za dejstvo topova kao i vođenje frontalne i unakrsne vatre na široku i otkrivenu dolinu. Turci su zadržali svoj početni raspored, Saibov korpus na levoj obali, u centru korpus Ahmed Ejub–paše i Saibejovom divizijom na desnom krilu, kao i artiljerijskom podrškom u pozadini. U ranu zoru, otpočeo je turski napad, Saibov korpus krenuo je u napad na levom krilu, kako bi zauzele utvrđenje ispred Žitkovca, obe strane su se do podne ogorčeno borile oko tog položaja. Međutim, srpske trupe su uspevale da zadrže položaje i spreče turski prodor na levoj obali Morave u pozadinu Aleksinca. Komandant Abdul Kerim je izdao naredbu Ejubovom korpusu da otpočne planirani glavni napad na centralni srpski položaj, Šumatovac, iako na levom krilu nije postignut uspeh prodora u pozadinu Aleksinca. Posle dvočasovne artiljerijske kanonade turskih baterija, od 8 do 10 časova pre podne, počeo je frontalni udarni napad hrabre i nezadržive turske pešadije. Redovi turskih vojnika su nadirali prema maloj dolini iz koje se pružao šumatovački vis, sa kojih je istog časa počela da dejstvuje srpska artiljerija, a potom frontalna u unakrsna vatra. Pretrpevši velike gubitke, turska pešadija je morala prekinuti dalje nastupanje. Branioci, nakon više turskih juriša, su uspešno odbranili položaje, a uveče prestala je borba na celom frontu.

Sve su velike sile nastojale da izvuku neke koristi iz ove istočne krize iako su samo Rusija i Austrougarska igrale najaktivniju ulogu. One su formalno nastojale da postignu neki sporazum sa turskom vladom o promeni administracije u Bosni i Hercegovini i da se daju neki ustupci drugim narodima i državama. Na velikoj Carigradskoj konferenciji od 11. decembra 1876. do 20. januara 1877, nije prihvaćena molba srpskog kneza da se na konferenciji sasluša i srpski predstavnik. Kako ističe Jovan Vukić u malo poznatoj studiji na francuskom jeziku „Srpski narod u Velikoj istočnoj krizi od 1875. do 1878. Studija iz političke istorije“ (Ženeva 1919), Srbija je na konferenciji ućutkana rešenjem da će se poštovati njene predratne granice. Na lep način joj je rečeno da mora biti srećna što ništa nije izgubila. Crnoj Gori je obećano uvećanje u pravcu Hercegovine i Albanije. Carigradska je konferencija donela odluke da Bosna i Hercegovina postane autonomna i da se njena teritorija izdeli u nekoliko unutrašnjih kantona. Sultan bi naimenovao jednog generalnog guvernera, a velike sile bi garantovale ovaj poredak na rok od pet godina. Rukovodioci posebnih kantona, koji su na turskom nazivani „nahije mudirluci“, birani su od strane kantonalnih veća i od njihovih članova iz one vere koja je sačinjavala većinu u dotičnom kantonu. Više kantona se ujedinjavalo u okruge (sandžake), a na njihovom čelu bi sultan postavljao načelnike iz većinskog stanovništva.

 
 
Bujuklić-ada
Srpsko-turski ratovi (1876—1878) na mapi Kneževine Srbije. Mesta koja su pripadala Turskoj pre 1878. obeležena su zeleno.
 
Kapa nošena od strane oficira kneževine Srbije tokom ratova sa Turskom 1876-1878

Drugi srpsko-turski rat (1877—1878) uredi

Glavni članci: Srpsko-turski rat 1877-1878. i Crnogorsko-turski rat 1876-1878
 
Spomenik oslobodiocima Pirota

Senka na sve ove tajne i javne pogodbe oko rešavanja Velike istočne krize je došla nakon konačne pobede ruske i srpske vojske nad turskom do početka marta 1878. U drugom ratu je srpska vojska probala vrednosti svog preobražaja. Uspela je da oslobodi delove jugoistočne Srbije sa Nišom i Pirotom kao glavnim osloncima. Unutrašnje pobune nezadovoljne opozicije su onemogućile da srpski odredi uđu ranije u poprište pod znatno povoljnijim okolnostima nego u ratu 1876. ("Crveno barjače"). To je bio i razlog da nisu oslobođeni Skoplje i Priština. Nakon ovih velikih vojnih pobeda ruske vojske i sklapanja preliminarnog San-Stefanskog mira 3. marta 1878, sve su velike sile nastojale da tajnim pogađanjem sa sultanovom vladom dobiju neke ustupke. Velika Britanija je na taj način od sultana dobila Kipar, a Austrougarskoj nije pošlo za rukom da joj sultan omogući legalnu okupaciju Bosne i Hercegovine. Sa ruske strane je srpskoj vladi stavljeno na znanje da se ne sme protiviti Austrougarskoj i zahtevati delove Bosne. Pre nego je dobila mandat velikih sila da okupira Bosnu i Hercegovinu, habzburška je politika uspela da na svoju stranu pridobije sve glavne činioce. Njeni agenti su na svoju stranu okrenuli većinu franjevačkog sveštenstva i deo muslimanskih zemljoposednika. Hercegovački ustanak je bio pod komandom crnogorskog kneza, a on je bio u tesnoj vezi sa predstavnicima austrijskog cara. Dobijao je određenu finansijsku pomoć i bio zadovoljan da su velike sile bile vidljivo sklone da Crnoj Gori daju teritorijalno uvećanje i izlaz na more. Ustanici u Bosni su glavno uporište izgradili na tromeđi Dalmacije, Like i Bosne. Pored štaba pukovnika Despotovića, tu u Crnim Potocima su podignuta spremišta za zalihe hrane i opreme. Ta je utvrda bila prirodno zaštićena jer je kao klin duboko ulazila u austrijsku teritoriju i bez povrede granice se nije mogla zauzeti. Upravo koristeći svesnu nebudnost austrijskih organa, turska je vojska 4. avgusta 1877, koristeći se slobodnim prolazom preko granice, razorila to uporište i razbila poslednje znatnije ustaničke formacije.

Pripremajući se za Berlinski kongres, Rusija je nastojala da pre njega izvuče neke koristi u tajnom pogađanju sa austrougarskom diplomatijom. Privremeno je podržavala ideju o autonomiji Bosne i Hercegovine, kako bi je kasnije mogla predati za vrednije ustupke u Makedoniji i Bugarskoj. Nakon poraza u Crnim Potocima, ustanici su u Bosni bili formirali jednu privremenu vladu i obnovili nekoliko ustaničkih četa. Dvojica ustaničkih starešina su u seljačkim odelima uspela da dođu u Beograd i sastanu se sa predstavnikom vlade Jovanom Ristićem.

„On ih ljubazno primi, i saslušavši njihovu molbu, odgovori im, da im Srbija nikakve pomoći dati ne može, pošto se u poslednjem ratu s Turcima jako istrošila“.

Na veće je razočarenje naišla jedna mala delegacija sa slavjanofilima u Moskvi, koji su u skladu sa zvaničnom carskom politikom svu energiju posvetili oslobođenju Bugarske, a Srbima savetovali da se sporazumeju sa Austrougarskom oko osiguranja autonomije Bosne i Hercegovine i postizanja nezavisnosti države. Popuštajući pritisku, srpskoj vladi je jedino ostalo da od habzburških diplomata dobije podršku oko izgradnje železnice i povoljnijeg razgraničenja sa Bugarskom. U pitanju srpskih poseda zapadno od reke Drine je ćutala, pazeći da ne daje nikakve izjave „iz kojih bi izgledalo, kao da se Srbija odriče Bosne, ili da je ustupa“.

Galerija uredi

  •  
    Spomen-groblje na Javoru
  •  
    Spomenik preminulim ranjenicima iz ratova 1876—1878. i 1885. na Novom groblju u Beogradu
  •  
    Juriš na Babinu glavu, ilustracija iz velikog ilustrovanog kalendara „Orao“ (1877)
  •  
    Slika australijskog slikara R. Sidnija Koksa na temu Srpsko-turskog rata
  •  
    Markica u čast Rusko-Turskog rata 1876-1878

Reference uredi

  1. ^ a b v g d đ e ž Nikola Gažević, Vojna enciklopedija 9, Vojnoizdavački zavod, Beograd (1975), str. 116-122
  2. ^ Jovanović, Slobodan (1990). Sabrana dela Slobodana Jovanovića: Vlada Milana Obrenovića II. Radovan Samardžić, Živorad Stojković. Beograd: BIGZ. str. 91. ISBN 86-13-00435-0. OCLC 22963111. 
  3. ^ a b Jovanović, Slobodan (1990). Sabrana dela Slobodana Jovanovića: Vlada Milana Obrenovića II. Radovan Samardžić, Živorad Stojković. Beograd: BIGZ. str. 186—187. ISBN 86-13-00435-0. OCLC 22963111. 
  4. ^ Todorović, Pera (1988). Dnevnik jednoga dobrovoljca. Miodrag Racković. Beograd: Nolit. str. 60—81, 113. ISBN 86-19-01613-X. OCLC 31085371. 
  5. ^ Jovanović, Slobodan (1990). Sabrana dela Slobodana Jovanovića: Vlada Milana Obrenovića II. Radovan Samardžić, Živorad Stojković. Beograd: BIGZ. str. 61. ISBN 86-13-00435-0. OCLC 22963111. 
  6. ^ Popov 1981.
  7. ^ Jovanović 1981.
  8. ^ Ekmečić 1981.
  9. ^ Nikola Gažević, Vojna enciklopedija 4, Vojnoizdavački zavod, Beograd (1972), str. 233
  10. ^ Nikola Gažević, Vojna enciklopedija 8, Vojnoizdavački zavod, Beograd (1974), str. 146-147

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српско-турски_ратови_(1876—1878)&oldid=27403744”