Википедија

Staroslovenski jezik

Za trenutni liturgijski jezik pogledajte stranicu Crkvenoslovenski jezik.
Ne poistovećivati sa Praslovenski jezik.

Staroslovenski jezik (stsl. словѣньскъ ѩзъıкъ; nazivan i crkvenoslovenski, starocrkvenoslovenski jezik) je prvi pisani slovenski jezik, kodifikovan u 9. veku na osnovu govora Južnih Slovena iz okoline Soluna.[1] Staroslovenska pisma bila su glagoljica i ćirilica.[2]

staroslovenski
slovѣnьskыi ѩzыkъ
Govori se uslovenske države i oblasti srednjeg veka
Regionistočna Evropa
Izumrokoristi se kao liturgijski jezik
glagoljica i ćirilica
Zvanični status
Službeni jezik u
Pravoslavne i istočne katoličke crkve
Jezički kodovi
ISO 639-1cu
ISO 639-2chu
ISO 639-3chu

Kodifikovali su ga hrišćanski misionari, braća Ćirilo i Metodije, radi prevođenja Svetog pisma i drugih spisa s grčkog jezika. Staroslovenski je tokom srednjeg veka postao književni jezik većine slovenskih naroda (Južnih Slovena od 9. do 18. veka, Istočnih Slovena od 10. do 18. veka, moravskih Slovena i Čeha od 9. do 11. veka) i uticao je na formiranje mnogih mlađih slovenskih književnih jezika. Danas je u liturgijskoj upotrebi u pravoslavnim i istočnim katoličkim crkvama slovenskih zemalja.[3]

Genealoški, staroslovenski jezik pripada grupi južnoslovenskih jezika, i ne sme se mešati s praslovenskim jezikom, drevnom maticom iz koje vode poreklo svi slovenski jezici.[2] Pozajmljenice iz ovog jezika nazivaju se crkvenoslovenizmi.

Naziv uredi

 
Sinajski molitvenik, kanonski crkvenoslovenski spis pisan glagoljicom iz 11. veka

U starim se spisima ovaj jezik nazivao jednostavno slovenskim (словѣньскъ).[4] U 5. glavi Žitija Metodijeva vizantijski car Mihajlo III govori Ćirilu i Metodiju da su oni iz Soluna, a da Solunjani вьси чисто словѣньскы бесѣдуютъ. U 15. glavi piše da je Metodije preveo knjige otъ grьčьska яzыka vъ slovѣnьskъ, a u 17. da Metodijevi učenici posle njegove smrti латиньскы и грьчьскы и словѣньскы сътрѣбишя, a isti naziv koristi i vizantijski pisac Jovan Egzarh.

Staroslovenski je nastao kao liturgijski jezik, a prve knjige napisane na njemu bile su bogoslužbene. Bio je usko vezan uz sakralnu književnost, nastalu prevođenjem grčkih izvornika, što se ogleda u brojnim leksičkim, morfološkim i sintaktičkim grcizmima. U toj funkciji staroslovenski jezik se upotrebljava i danas, zbog čega se naziva i crkvenoslovenskim ili starocrkvenoslovenskim. Neki razlikuju ova dva termina pa starocrkvenoslovenskim nazivaju prvi zabeleženi period staroslovenskog jezika (10. i 11. vek), a crkvenoslovenskim jezik od 12. veka nadalje, kad se počinju javljati prve nacionalne redakcije.

Klasifikacija staroslovenskog jezika je bila predmet raznih lingvističkih i etnopolitičkih sporova, tokom kojih su se pojavila i nastojanja da se taj jezik bliže odredi uz upotrebu pojedinih neslovenskih odrednica. Tim povodom su skovani i neki hibridni termini, kao što su starobugarski jezik,[5] odnosno staromakedonski jezik.[6] Međutim, takvi termini nisu prihvaćeni od strane stručne javnosti.

U većini savremenih slovenskih jezika, ovaj jezik se naziva staroslovenskim:

Poreklo uredi

 
Vatroslav Jagić, poznati zastupnik južnoslovenske teorije

Postoji više teorija o poreklu staroslovenskog jezika, od kojih je u savremenoj nauci najprihvaćenija južnoslovenska teorija, po kojoj je staroslovenski jezik kodifikovan na osnovu govora južnoslovenskih plemena, iz okoline Soluna.

Panonska teorija uredi

Prema panonskoj teoriji staroslovenski jezik se razvio na osnovu jezika Panonskih Slovena.[7] Ovu teoriju su posebno zastupali Jernej Kopitar (1780—1844) i Franc Miklošič (1813—1891). Oni su tvrdili da se nemačka, latinska i mađarska obeležja staroslovenskog mogu objasniti samo činjenicom da je osnova staroslovenskom bio panonski govor. No, susreli su se i sa problemima kako objasniti tipične južnoslovenske odraze št i žd (od praslovenskih *t’ i *d’). To su riješili tako što su pronašli mađarske pozajmljenice koje sadrže te glasove, a oni su ih mogli dobiti jedino pozajmljivanjem od Panonskih Slovena.

Južnoslovenska teorija uredi

Nekada preovladavajuću panonsku teoriju opovrgao je Miklošićev naslednik, lingvista Vatroslav Jagić (1838—1923) objasnivši da su Mađari primili slovenske posuđenice u doba seobe, kad su se preci Južnih Slovena selili prema svojim današnjim domovinama. Tu je teoriju učvrstio njegov učenik Vatroslav Oblak organizujući dijalektološku ekspediciju u okolini Soluna. U svojim Makedonskim studijama (1896), pokazao je povezanost slovenskih govora iz šireg solunskog zaleđa sa staroslovenskim jezikom. Tako je nastala danas priznata južnoslovenska teorija o poreklu staroslovenskog jezika.

Bugarska teorija uredi

Prema teoriji koju je zastupao Pavel Jozef Šafarik (1795—1861), a kasnije razvio Leskin, staroslovenski je, u stvari, starobugarski jezik, iz kojeg se kasnije razvio savremeni bugarski jezik (slično odnosu starogrčkog i grčkog). Ovu teoriju podržava velika većina bugarskih lingvista, ali ona nije prihvaćena od strane velike većine ostalih istraživača.

Slovensko pismo uredi

Prehrišćansko slovensko pismo uredi

Glavni članak: Prehrišćansko slovensko pismo
 
Spis Crnorisca Hrabra

Crnorizac Hrabar u spisu O pismenima prenosi da stari Sloveni nisu imali knjiga, već su se koristili crtama i rezama. Nakon primanja hrišćanstva, upotrebljavali su grčka i rimska slova „bez ustrojenja“, sve dok im Ćirilo i Metodije nisu sastavili azbuku[8]:

Чръноризьць Храбръ, О писмєньхъ
Prije Sloveni ne imahu knjiga, nego crtama i rezama čitahu i gatahu, budući pagani. Krstivši se, rimskim i grčkim pismenima prinuđahu se (pisati) slovensku riječ bez ustrojenja ... A ako zapitaš pismene slovenske govoreći ko vam je slova načinio ili knjige preveo, to svi znaju. I odgovorivši reći će: sveti Konstantin Filozof, zvani Ćiril, taj nam i slova načini i knjige prevede. I Metodije, brat njegov.
— Crnorizac Hrabar, O pismenima

Ibn Fadlan, arapski izaslanik u Volšku Bugarsku (na teritoriji današnje Rusije) 922. godine, piše o naravi i običajima Rusa. Posle obrednog spaljivanja pokojnika, saplemenici bi na drvetu bele topole ili breze „napisali ime (umrlog) muža i ime cara Rusa i udaljili se“.[9] Drugi srednjovekovni izvor, Titmar Merseburški, opisujući slovenski paganski hram na ostrvu Rujan, primećuje da su na kipovima urezana njihova imena ("singulis nominibus insculptis").[10]

Srednjovekovno panonsko žitije Konstantina Filozofa beleži da su Sloveni već bili pismeni u vreme njegove misije: „tokom misije na Krimu 860. njemu pokazaše jevanđelje i psalme napisane ruskim pismenima [...] Konstantin saopštava da ih nikada ranije nije video, ali da ih je naučio iznenađujuće brzo“.[11]

Nastanak glagoljice i ćirilice uredi

Glavni članci: Moravska misija, Glagoljica i Ćirilica
 
Pravoslavna freska prikazuje sv. Ćirila s ćirilicom jer se dugo verovalo da ju je on stvorio. Danas se uglavnom smatra da je stvorio glagoljicu.

Moravska misija predstavlja početak slovenske pismenosti i prekretnicu u pokrštavanju Slovena. Velikomoravski knez Rastislav je zatražio od cara Mihajla III da mu pošalje ljude koji bi naučavali njegov narod, širili pismo i pokrštavali na njihovu jeziku. Car je poslao braću misionare Konstantina i Metodija, jer su oni iz Soluna, a svi Solunjani dobro govore slovenskim jezikom. Oko 863. godine Konstantin Filozof stvara slovensko pismo[12] i odlazi u Moravsku s bratom Metodijem i drugim misionarima (Kliment, Naum, Angelar, Sava) sa zadatkom da ondašnje Slovene opismene za bogosluženje na slovenskom jeziku. Hrišćanske knjige su prevedene sa grčkog na dijalekat Južnih Slovena koji su živeli u okolini Soluna, a koji je bio razumljiv i ostalim Slovenima. Nakon Velikomoravske odlaze i u Panonsku kneževinu, gde su preveli s grčkoga jezika velik broj liturgijskih dela, stvorili prvi slovenski zakonski kodeks, Zakon sudnый lюdem i prevod Nomokanona Svetoga Save.

Misija se samog početka suočavala sa žestokim otporom germanskog sveštenstva koje je te prostore smatralo svojim, šireći hrišćanstvo na latinskom jeziku, pa su solunska braća već 867. godine morali da putuju u Rim da opravdaju svoje delovanje Papi. U to vreme je u hrišćanskoj crkvi preovlađivala tzv. trojezična dogma (ili trojezična jeres), prema kojoj su jedina tri dostojna jezika za slavljenje liturgije latinski, grčki i hebrejski. Konstantin je tada u raspravi s latinskim sveštenicima izrekao čuvene reči:[13]


 
Glagoljica, najstarije sačuvano slovensko pismo.

Solunska braća su u Rimu uspela da dobiju dozvolu pape Hadrijana II (867—872) za bogosluženje na slovenskom jeziku, ali se tokom boravka Konstantin razboleo, zamonašio uzevši ime Ćirilo (grč. Κύριλλος - Господњи) i umro 14. februara. Metodije se 870. godine vratio prvo u Panoniju, a zatim i u Velikomoravsku kneževinu, sa titulom moravskopanonskog arhiepiskopa, ponovo naišavši na jak otpor germanskog sveštenstva podržanog novim velikomoravskim knezom Svatoplukom I (870—894). Na velikom saboru germanskog sveštenstva Metodije je optužen za jeres i zatočen u Regenzburgu. Iako je 873. godine oslobođen na insistiranje pape Jovana VIII (872—882), već je 880. godine morao ponovo putovati u Rim da opravda svoje delovanje. Nakon toga je posetio Carigrad 882. godine. 6. aprila 885. godine je preminuo u svojoj arhiepiskopiji. Posle njegove smrti germansko sveštenstvo uz podršku pape Stefana V (885—891) i Svatopluka uništava slovensku crkvenu organizaciju u srednjoj Evropi proterivanjem, zarobljavanjem i ubijanjem učenika i saradnika Solunske braće. Tada je ubijen i Metodijev nesuđeni naslednik Gorazd Ohridski. Međutim, deo njihovih učenika, među kojima su najistaknutiji Kliment i Naum Ohridski, uspeo je da pobegne na Balkansko poluostrvo, nastavljajući rad na slovenskoj pismenosti.

 
Ćirilica, slovensko pismo nastalo na osnovu grčkog.

Danas se uglavnom smatra da je glagoljica najstarije slovensko pismo, koje je stvorio Konstantin Filozof, a da je ćirilica potom nastala na osnovu grčkog alfabeta.[2] Jezička analiza najstarijih slovenskih spomenika pokazala je „da u spomenicima pisanim glagoljicom ima mnogo više arhaizama (u morfologiji i leksici), nego u spomenicima pisanim ćirilicom“.[14] Glagoljicom je pisana većina ranih staroslovenskih tekstova (misal, četiri jevanđelja, izbori iz jevanđelja, psaltir, molitvenik, propovedi i biografije svetaca).[15] Glagoljicom su napisani i Život Konstantina i Život Metodija, koji su kasnije prepisani ćirilicom. Konstantin je glagoljicom napisao i svoj Proglas, kojim brani slovensko pismo i slovenske prevode Biblije.[15]

Pretpostavlja se da je ćirilica nastala negde u 10. veku, zahvaljujući Klimentu Ohridskom,[16] zbog čega se naziva i klimentovica. Prema drugoj teoriji, ćirilica je nastala u Bugarskoj, 30-40 godina nakon glagoljice, zaslugom cara Simeona i bugarskih duhovnika Konstantina Preslavskog i Jovana Egzarha.[15] Od 38 slova staroslovenske ćirilice, 24 je nastalo prema grčkom ustavnom pismu[2], od čega su mnoga mehanički preuzeta iz grčkog alfabeta (npr. G, D, T, P i I),[15] dok su ostala slova osmišljena za svojstvene slovenske glasove. Ćirilicom su izvorno napisana tri veća staroslovenska spomenika: Savina knjiga, Ostromirovo jevanđelje, Suprasaljski zbornik.[15] U X veku, slovenska književnost pisana na ćirilici, proširila se iz Bugarske u Kijevsku Rusiju.[15] Kod Zapadnih Slovena je od 11. veka bilo u upotrebi latinsko pismo. Njime su napisani i staroslovensko-slovenački Brižinski odlomci (slovenačke molitve i propovedi), koje Slovenci nazivaju Brižinski spomenici.[15] Tako su Sloveni od početaka svoje pismenosti upotrebljavali nekoliko različitih pisama.

Slovenska azbuka uredi

glagoljica ćirilica naziv izgovor
    az' /ɑ/
    buky /b/
    vede /ʋ/
    glagolji /g/
    dobro /d/
    jest' /ɛ/
    zhivete /ʒ/
    dzelo /dz/
    zemlja /z/
    i /i, j/
    izhe /i, j/
    [djerv'] /dʑ/
    kako /k/
    ljudije /l, ʎ/
    mislete /m/
    nash' /n, ɲ/
    on' /ɔ/
    pokoji /p/
    rtsi /r/
    slovo /s/
    tvrdo /t/
    uk' /u/
    frt' /f/
    kher /x/
    oht' /ɔ/
    shta /tʲ, ʃt/
    tsi /ts/
    chrv' /tʃ/
    sha /ʃ/
    yer' /ɯ/
    yery /ɨ/
    yerj' /ɘ/
    yat' /æ, jɑ/
  */jo/
    yu /ju/
  ѥ /je/ ili /ʲe/
    [ens'] /ɛ̃/
    [yens'] /jɛ̃/
    [ons'] /ɔ̃/
    [yons'] /jɔ̃/
  ѯі /ks/
  ѱі /ps/
    [thita] /θ/
    izhitsa /ʏ, i/

Staroslovenski spisi uredi

Kanonski spisi uredi

 
Zografsko jevanđelje

Kanon staroslovenskih spisa predstavlja mali broj prvih sačuvanih spomenika iz 10. i 11. veka, nakon delovanja Ćirila i Metodija, budući da njihova dela nisu sačuvana.

Spomenici pisani glagoljicom:

Spomenici pisani ćirilicom:

Slovenski apokrifi uredi

Glavni članak: Slovenski apokrifi
 
Prva strana Novgorodskog kodeksa, apokrifa iz 11. veka.

Slovenski apokrifi su nekanonski (apokrifni) spisi biblijske tematike na staroslovenskom jeziku. Crkveni indeksi zabranjenih knjiga su bili jednodušni u odnosu prema apokrifima, kao lažljivim pisanjima kojima jeretici zabluđuju prost narod.[17] Ali u praksi, zabrana nije nikad mogla biti potpuno sprovedena, jer indeksi nisu stizali do svakog najudaljenijeg manastira i do svakog prepisivača. Pritom, neki apokrifi ne sadrže ništa protivcrkveno (npr: Četvorojevanđelje Jakovljevo), pa je i sama crkva bila snishodljiva prema njima. U srednjovekovnoj slovenskoj književnosti su najpoznatije sledeće apokrifne knjige:[18]

Legende - novele:

Novozavetni apokrifi:

Gramatika uredi

Glavni članak: Staroslovenska gramatika

Staroslovenski je fleksijski jezik s prilično bogatom gramatikom.

Imenice uredi

U staroslovenskom jeziku imenice mogu biti menjane u tri gramatička roda (muški, ženski i srednji), tri broja (jednina, dvojina i množina) i sedam padeža (nominativ, genitiv, dativ, akuzativ, vokativ, instrumental i lokativ).

Glagoli uredi

U staroslovenskom postoje sledeća vremena[19]:

Brojevi uredi

 
D-titlo, označava broj 4

U staroslovenskoj azbuci, nisu postojali posebi znaci za brojeve, već su brojevi obeležavani slovima sa posebnom oznakom (titlom) iznad. Brojevi od 1 do 10 su se obeležavali sledećim ćiriličnim slovima[20]:

Brojevi od 11 do 19 su bili sintagme. Dobijani su dodavanjem željenog broja na broj deset (npr. dva na desente - 12) i označavani su sledećim slovima, sa odgovarajućim titlom iznad:

 
Brojevi od 1 do 20 pisani starom ćirilicom.
  • aі҃= 11 edinonadesѧtь(e)
  • vі҃ = 12 dvanadesѧtь(e)
  • gі҃ = 13 trinadesѧtь(e)
  • dі҃= 14 četыrenadesѧtь(e)
  • єі҃ = 15 pѧtьnadesѧtь(e)
  • ѕі҃ = 16 šestьnadesѧtь(e)
  • zі҃ = 17 sedьmьnadesѧtь(e)
  • iі҃ = 18 osmьnadesѧtь(e)
  • ѳі҃ = 19 devѧtьnadesѧtь(e)

Od ovih brojeva su redukcijom vokala i vokalizacijom diftonga nastali savremeni srpski oblici.

  • k҃ = 20 dvadesѧtь

Staroslovenske redakcije uredi

Redakcija je spontano i nehotično menjanje jezika, zbog uticaja piščevog jezika i njegovog lokalnog idioma. Pošto je u vreme nastajanja prvog slovenskog književnog jezika, a kasnije još i više, slovenski jezički prostor bio dijalekatski izdiferenciran, u staroslovenski jezik su postepeno sve više ulazile neke osobine mesnih narodnih govora, tako da se od XI veka formira više redakcija crkvenoslovenskog jezika: srpska, bugarska, ruska, hrvatska glagoljska, češka i rumunska (kod Rumun je crkvenoslovenski bio jezik bogosluženja, a od XIV do XVIII veka i književni jezik).

U XII veku se pojavljuju različite redakcije ili recenzije staroslovenskog jezika, koje su zapravo značile unošenje elemenata narodnog govora (fonetskih, morfoloških, leksičkih) u staroslovenski jezik, što je veoma značajno za razvoj jezika. Te redakcije su bile prisutne u delima svetovnog karaktera, kao što su pisma, povelje, zakoni. Tako nastaje i srpskoslovenski, odnosno srpska redakcija staroslovenskog jezika ili crkvenoslovenski jezik. Najvažniji spomenik srpske kulture pisan srpskoslovenskim jezikom i ćiriličnim pismom, Miroslavljevo jevanđelje, nastao je 1180. godine [21].

Bugarska redakcija uredi

Bugarska redakcija staroslovenskog jezika je nastala krajem 9. i tokom 10. veka na području tadašnje bugarske države.[22] Obeležja su joj sledeća:

  1. prednji nazal ѧ iza č, ž, š i j prelazi u stražnji ѫ, a ѧ iza palataliziranih r, l i n (r', lj, nj) prelazi u ѫ
  2. ѫ katkad prelazi u ъ, a ѣ katkad u ja

Spomenici: Traktat Crnorisca Hrabra, Trnovsko jevanđelje, Bojansko jevanđelje, Vračansko jevanđelje, Jovanovo jevanđelje.

Makedonska redakcija uredi

Za više informacija pogledajte: Ohridska književna škola
 
Asemanijevo jevanđelje
  1. ѫ prelazi u ѧ iza palataliziranih r, l i n (r', lj, nj) te iza kombinacije usnenog samoglasnika sa suglasnikom l (voljѫ > voljѧ)
  2. jerovi se katkad vokalizuju: ъ > o, ь > e
  3. ѧ i ѣ te e i ѣ mešaju se u korišćenju
  4. katkad se ѧ menja sa e, a ѫ sa a, ъ i u
  5. št i žd se čuvaju

Spomenici: Asemanijevo jevanđelje, Ohridski apostol, Dobromirovo jevanđelje

Češko-moravska redakcija uredi

  1. umjesto staroslovenskih št i žd nalazimo odraze palataliziranog t i d > c i z (pomoštь > pomocъ, viždь > vizь)
  2. odrazi praslovenskih *stj i *skj, za razliku od stsl. št, daju šč
  3. u instrumentalu jednine o-deklinacije, glavne, srednjeg roda umesto nastavka -omь dolazi -ъmь
  4. genitiv zamjenice azъ (ja) umesto staroslovenskog mъne nalazimo mne (ispadanjem starog jora od mъne)

Spomenici: Kijevski listići (ili Kijevski misal), Praški listići, Reimsko jevanđelje.

Panonskoslovenska redakcija uredi

  1. katkad se stražji nazal ѫ mijenja u o (mѫčenik > močenik)
  2. suglasnička skupina -dl- čuva se u drugom participu preterita, ekvivalenti današnjeg glagolskog prideva radnog (modlila)

Spomenici: Brižinski spomenici (pisani latinicom)

Ruska redakcija uredi

Glavni članak: Staroruski jezik
 
Ostromirovo jevanđelje
  1. stražnji i prednji nazali - ѫ i ѧ - mijenjaju se u ё i я
  2. prema staroslovenskim rь, lь, rъ, lъ između suglasnika dolaze ьr, ъr, ьl, ъl
  3. ra- i la- izvedeni od praslovenskog or i ol zamjenjuju se sa ro- i lo- (rabota, lokъtь)
  4. staroslovensko žd daje ž, a št daje č (vižь, pečь)
  5. skupine nastale metatezom likvida, ra, la, rѣ, zamjenjuju se skupinama oro, olo, ere (gradъ > gorodъ, zlatъ > zolotъ, umrѣti > umereti)
  6. u genitivu jednine te nominativu i akuzativu množine ja-deklinacije te u akuzativu množine jo-deklinacije я prelazi u ѣ (zemlѣ)
  7. u dativu i lokativu ličnih zamjenica umjesto e nalazi se ѣ (tebѣ)

Spomenici: Ostromirovo jevanđelje, Arhangelsko jevanđelje, Čudovski psaltir, Svjatoslavov zbornik.

Hrvatska redakcija uredi

Glavni članak: Hrvatskoslovenski jezik

Sreće se u spomenicima pisanim uglastom (hrvatskom) glagoljicom. Hrvatski tip staroslovenskog jezika ima sledeća obeležja:

  1. stražnji i prednji nazali - ѫ i я - mijenjaju se u u i e (rѫka > ruka, pяt > pet)
  2. jeri ы se mijenja u i (bыti > biti)
  3. grafem šta щ se menja u ć, šć ili ređe u št
  4. zbog depalatalizacije, poluglasi jer (ь) i jor (ъ) se vokalizuju, u jakom položaju daju a (u kajkavskom e), ali se prije toga izjednačuju (U sledećem primeru ь i ъ daju isti odraz - sъnъ > sanь, san`, dьnь > dan, dan`). Posle su se jerovi označivali štapićima i apostrofima te postupno nestali.

U nekim hrvatskim katoličkim biskupijama na ostrvima i u primorju staroslovenski se razvio u hrvatsku redakciju koja je korišćena u glagoljaškoj liturgiji rimskog obreda, sve do Drugog vatikanskog sabora, a u nekim svojim oblicima i sve do danas.

Srpska redakcija uredi

Glavni članak: Srpskoslovenski jezik
 
Miroslavljevo jevanđelje

Najstariji sačuvani spis srpske redakcije staroslovenskog jezika je Marijinsko jevanđelje, napisano glagoljicom. Na osnovu jezičkih crta, smatra se da je nastalo početkom 11. veka na srpskom štokavskom području.[23] Obeležja srpske redakcije:

  1. stražnji i prednji nazali - ѫ i ѧ - mijenjaju se u u i e
  2. ю daje ju, ali se ѧ katkad mijenja sa e (kъnѧzь > knez)
  3. jor nestaje, a jer prevladava (ъ > ь)
  4. jeri ы daje i
  5. palatalno r i meko s postaju tvrdima

Spomenici: Marijinsko jevanđelje, Vukanovo jevanđelje, Hilandarska povelja, Karejski tipik, Studenički tipik, Temnićki natpis, Matičin apostol, Miroslavljevo jevanđelje, Humačka ploča, Grškovićev odlomak, Splitski odlomak misala, Divoševo jevanđelje, Batalovo jevanđelje, Hvalov zbornik, Mletački zbornik.

Crkvenoslovenski jezik uredi

 
Kijevski psaltir iz 1397.
Glavni članak: Crkvenoslovenski jezik

Staroslovenski jezik se vremenom razvio u crkvenoslovenski, liturgijski jezik pravoslavnih i istočno katoličkih crkava slovenskih zemalja. Jezici slovenskih naroda čiji je bogoslužbeni jezik bio latinski razvijali su se uglavnom bez kontakta sa crkvenoslovenskim - taj je kontakt ili bio rano prekinut (kao kod Slovenaca, Čeha i Moravljana, a kod Hrvata nešto kasnije) ili nikada nije ni bio uspostavljen (na primer, kod Poljaka i Lužičkih Srba). Uporedo sa postojanjem crkvenoslovenskog, u kulturi nekih slovenskih naroda stvara se i književnost na osnovi narodnog jezika, što je imalo za posledicu dvojstvo unutar starosrpskog, staroruskog i starobugarskog, sa dosta jasno razgraničenim sferama upotrebe crkvenog i narodnog jezika. U XVI i XVII veku dolazi do istiskivanja crkvenoslovenskog jezika iz mnogih oblasti upotrebe.

Crkvenoslovenizmi su u različitom stepenu ostali prisutni u pojedinim slovenskim književnim jezicima.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Mallory & Adams 1997, str. 301.
  2. ^ a b v g Predrag Piper, Uvod u slavistiku I, Pristupljeno 25. 4. 2013.
  3. ^ Slavonic, Old Church: An extinct language of Russia (Europe), Pristupljeno 25. 4. 2013.
  4. ^ Nandris, Grigore (1959). Old Church Slavonic Grammar. pp. 2 (London: University of London Athlone Press).
  5. ^ A. Leskien, Grammatik der altbulgarischen (altkirchenslavischen) Sprache, 2—3 Aufl., Heidelberg 1919.
  6. ^ R. E. Asher, J. M. Y. Simpson. The Encyclopedia of Language and Linguistics. pp. 429.
  7. ^ Đorđić 1971, str. 19-20.
  8. ^ Черноризец Храбр, О писменехь Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. jun 2009), Pristupljeno 25. 4. 2013.
  9. ^ Ибн-Фадлан, «Записка» о путешествии на Волгу, Pristupljeno 25. 4. 2013.
  10. ^ Thietmarus Merseburgensis Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. maj 2009), Pristupljeno 25. 4. 2013.
  11. ^ Bernard Comrie; Greville G. Corbett (2002). The Slavonic Languages. Taylor & Francis. str. 21. . Comrie & Corbett note that Cyril was familiar with Biblical scripts such as Greek, Hebrew, Armenian, and Syriac, so the Gosplel and Psalter he was shown were presumably not written in one of these scripts.
  12. ^ Ranije se smatralo da je Ćirilo stvorio ćirilicu, ali danas se uglavnom smatra da je stvorio glagoljicu. Postoje i svedočanstva da je slovensko pismo već postojalo od ranije.
  13. ^ Cyril and Methodius established the Bulgarian alphabet by removing the 3 language dogma Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. septembar 2008), Pristupljeno 25. 4. 2013.
  14. ^ Đorđić 1971, str. 22.
  15. ^ a b v g d đ e Delovi studija iz knjige „Proglas“ Konstantina-Ćirila (Bratislava: Perfekt, 2004)[mrtva veza], Pristupljeno 25. 4. 2013.
  16. ^ Crkvenoslovensko pismo Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. septembar 2015), Pristupljeno 25. 4. 2013.
  17. ^ Д. Петканова, Апокрифната литература в България, Pristupljeno 25. 4. 2013.
  18. ^ Branko Bjelajac, Srbi i rukopisno sveto pismo, Pristupljeno 25. 4. 2013.
  19. ^ Gramatika staroslovenskog jezika, Pristupljeno 25. 4. 2013.
  20. ^ Metodički priručnik za crkvenoslovenski jezik Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. septembar 2008), Pristupljeno 25. 4. 2013.
  21. ^ Stanišć, Slobodan (2019). Miroslavljevo jevanđelje : knjiga lepote i trajanja (drugo izd.). Čačak: Pčelica izdavaštvo. ISBN 978-86-6089-715-4. 
  22. ^ Jos. Dobrovský, Institutiones linguae slavicae dialecti veteris quae quum apud Russos, Serbos, aliosque ritus graeci tum apud Dalmatas glagolitas ritus latini Slavos in libris sacris obtinet, Vindobonae 1822. Initium translatorum in linguam slavicam ab eo (i. e. Cyril) et fratre Methodio librorum sacrorum, ad officia Missae celebranda maximae necessariorum, in Bulgaria factum fuisse, testatur biographus Clementis Archiepiscopi Bulgariae.
  23. ^ Milanović 2004

Literatura uredi

  • Grković-Mejdžor, Jasmina (2011). „O formiranju srpske redakcije staroslovenskog jezika”. Đurđevi stupovi i Budimljanska eparhija: Zbornik radova. Berane: Episkopija budimljansko-nikšićka. str. 43—51. 
  • Milanović, Aleksandar (2004). „Kratka istorija srpskog književnog jezika“. Beograd. ISBN 978-86-17-11104-3. 
  • Mallory, J. P.; Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis. ISBN 978-1-884964-98-5. 
  • Predrag Piper, Uvod u slavistiku I, Beograd, 1998.
  • R. Bošković, Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika. Fonetika. Morfologija. Građenje reči. Beograd. Trebnik, 2000.
  • Petar Đorđić, Staroslovenski jezik. Matica srpska, Novi Sad, 1975.
  • Đorđić, Petar (1971). Istorija srpske ćirilice: Paleografsko-filološki prilozi (1. izd.). Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika. 
  • Svetozar Nikolić, Staroslovenski jezik. knj. I-II. Beograd, 1997.
  • M. Panić, Staroslovenska hrestomatija sa rečnikom. Beograd, 2001.
  • S. Novaković, Primeri književnosti i jezika staroga i srpskoslovenskoga. Beograd, 2002.
  • Trifunović, Đorđe (1975). Primeri iz stare srpske književnosti: Od Grigorija dijaka do Gavrila Stefanovića Venclovića. Beograd: Slovo ljubve. 
  • Trifunović, Đorđe (1990). Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit. 
  • Trifunović, Đorđe (1994). Stara srpska književnost: Osnove (1. izd.). Beograd: Filip Višnjić. 
  • Trifunović, Đorđe (2001). Ka počecima srpske pismenosti. Beograd: Otkrovenje. 
  • S. Petković, Rečnik crkvenoslovenskoga jezika. Sremski Karlovci, 1935.
  • S. Petrović, O netačnom čitanju crkvenoslovenskog jezika u našoj crkvi, Sremski Karlovci, 1926.
  • J. Živanović, Gramatika crkvenoslovenskog jezika, Sr. Karlovci, 1935.
  • Milenko Panić, Staroslovenska hrestomatija. Čigoja, Beograd, 2001.
  • Vatroslav Jagić, .com/books?id=ntIcAAAAMAAJ Gramatika jezika hèrvatskoga: Osnovana na starobugarskoj slověnštini]. Zagreb, 1864.
  • Josip Ham, Staroslavenska gramatika
  • Stjepan Damjanović, Staroslavenski jezik. Hrvatska sveučilišna naklada, Zagreb, 2005.
  • Stjepan Damjanović, Slovo iskona. Matica hrvatska, Zagreb, 2005.
  • Eduard Hercigonja, Tropismena i trojezična kultura hrvatskoga srednjovjekovlja. Matica hrvatska, Zagreb, 2006.
  • N. A. Kondrašov, Slavяnskie яzыki. Moskva, 1986.
  • A. E. Suprun, Vvedenie v slavяnskuю filologiю. Minsk, 1989.
  • T. L. Mironova, Cerkovnoslavяnskiй яzыk. Moskva, 1997.
  • M. A. Remneva, V. S. Savelьev, I. I. Filičev, Cerkovnoslavяnskiй яzыk. Moskva, 1999.
  • G. Dьяčenko, Polnый cerkovnoslavяnskiй slovarь. Moskva, 1993.
  • A. Bončev, Cъrkovnoslavяnska gramatika i rečnik na cъrkovnoslavяnskiя ezik. Sofiя, 1990.
  • Richards, Ronald O. (2003). The Pannonian Slavic Dialect of the Common Slavic Proto-language: The View from Old Hungarian. Los Angeles: University of California. 
  • Tóth, Imre H. (1996). „The Significance of the Freising Manuscripts (FM) for Slavic Studies in Hungary”. Zbornik Brižinski spomeniki. Ljubljana: Slovenska akademija znanosti in umetnosti. str. 443—448. 

Spoljašnje veze uredi

 
Staroslovenski jezik na Vikimedijinoj ostavi.
 
Staroslovenski jezik na Vikipediji.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Старословенски_језик&oldid=27548560”