Википедија

Stojan Protić

српски политичар

Stojan M. Protić (Kruševac, 16/28. januar 1857 — Beograd, 28. oktobar 1923) bio je srpski državnik i publicista. Jedan je od osnivača Narodne radikalne stranke u Srbiji. Više puta je bio ministar finansija. Posle Prvog svetskog rata obrazovao je prvu vladu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca i bio je prvi njen premijer.

Stojan Protić
Lični podaci
Datum rođenja(1857-01-28)28. januar 1857.
Mesto rođenjaKruševac, Kneževina Srbija
Datum smrti28. oktobar 1923.(1923-10-28) (66 god.)
Mesto smrtiBeograd, Kraljevina SHS
Porodica
PorodicaMilan St. Protić (praunuk)
Politička karijera
Politička
stranka		Narodna radikalna stranka
20. decembar 1918 — 16. avgust 1919.
MonarhPetar I Karađorđević
NaslednikLjubomir Davidović
predsednik Vlade Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca
19. februar 1920 — 17. maj 1920.
MonarhPetar I Karađorđević
PrethodnikLjubomir Davidović
NaslednikMilenko Vesnić

Za mesto lidera Radikalne stranke sukobio se sa Pašićem, ali je izgubio i vođa stranke je postao Pašić. Nešto više od godinu dana bio je upravnik Narodne biblioteke Srbije (1900—1901). Izdavao je i uređivao časopis „Delo“ i list „Odjek“ i napisao je odgovor na austrougarski ultimatum Srbiji 1914. godine.

Biografija uredi

Rođen je u Kruševcu, gde se njegov čukundeda doselio iz Dečana. Potiče iz ugledne varvarinske porodice koja je prešla u Kruševac. Deda po ocu, pop Milija iz Varvarina je zbog svog patriotizma stradao od Turaka; umro je u strašnim mukama nabijanjem na kolac.[1] Otac, iako doseljenik iz Varvarina, kao ugledan građanin zanatlija, biran je za kmeta Kruševačke opštine.[2] Studirao je istoriju i filozofiju na Velikoj školi, gde ga je zapazio profesor Stojan Novaković. Kratko je radio u državnoj službi, kao profesor gimnazije u Svilajncu do 1881. godine. Prota Milivoje Barjaktarević ga je mudro ubedio da se posveti novinarskom poslu. Od tada se posvetio novinarstvu i postao urednik Samouprave, zvaničnog dnevnog glasila Narodne radikalne stranke. Godine 1884. je pokrenuo politički list "Glas", ali vlast nije dozvolila da se pojavi ni prvi broj pod njegovim uredništvom. Nakon ukidanja opsadnog stanja, u oktobru iste godine pokrenuo je novi politički list "Odjek". Kao urednik zastupao je ideju o promeni srpskog ustava, prevodeći na srpski jezik moderne evropske ustave.[3] Ali već 1885. godine je bio uhapšen zbog prestupa kao odgovorni urednik. Proveo je deset meseci na robiji, u Kazneno-popravnom zavodu u Požarevcu, odakle je pušten kao pomilovan, januara 1886. godine.

Politički život pod Obrenovićima uredi

U politički život je ušao krajem 1887. godine, izborom za narodnog poslanika iz redova radikala. Istovremeno je bio na funkciji sekretara Ministarstva unutrašnjih dela u radikalskoj vladi. Kada je nakon samo 100 dana rasformirana vlada,[4] Protić je dao ostavku na državnu službu i nastavio delovanje u „Odjeku” (koju nije ni napuštao). Kralj Milan je 1888. godine pokrenuo u javnosti "ustavno pitanje", usledio je rad na Ustavu. Kao sekretar ustavotvornog Odbora, Stojan Protić je 1888. godine učestvovao u sastavljanju Ustava iz 1888. godine. Kada je 1889. godine abdicirao kralj Milan, stvoreni su uslovi da se oformi nova i to radikalska vlada. Povratio se Stojan u raniji položaj - kao sekretar Ministarstva unutrašnjih dela. Ovaj put je napredovao i sledeće dve godine bio je Načelnik tog ministarstva. Protić se pokazao izuzetno spremnim za poslove državne sigurnosti, zahvaljujući svojoj inteligenciji, "gvozdenoj" volji i pravičnosti. Njegovo vreme u službi obeležio je preokret u srpskom društvu, sačuvan je poredak nakon revolucije i došlo je do slobodnih političkih izbora u jednom nepovoljnom vremenu. Mladi kraljević Aleksandar Obrenović se 1891. proglasio punoletnim, i izvršio državni udar, Protić je bio samo pet dana (1. april 1891) Upravnik grada Beograda. Nakon toga, do pada radikalske vlade januara 1894. godine on je predsednik Poreske uprave. Sa prekidom od tri godine, dok je nastavio pisanje u "Odjeku", Protić je još jednom tokom 1897. godine biti na tom položaju. Kao saradnik pisao je članke i u "Delu", koristeći pored svog imena i pseudonim "Janus".[1] I na izborima 1897. godine biran je za narodnog poslanika sa vladine liste.

Tokom noći 25/26. juna 1899. godine uhapšen je opet Protić. Zatvoren je kao "okrivljenik" za delo atentata na "raskralja" Milana Obrenovića. Protiću je stavljeno na teret njegovo "problematično i uvredljivo" pisanje, pre svega u "Odjeku", koje je dovelo do brojnih "štamparskih optužbi". Utvrđeno je tokom suđenja da je on vređao Kralja Milana, i klevetao institucije i pojedince. Po presudi Prekog suda 13. septembra 1899. godine "zbog dela atentata i veleizdaje", osuđen je novinar Protić na 20 godina zatvora. Bilo je to zbog navodnog učešća u Ivanjdanskom atentatu. Atentator Đura Knežević, njegov brat Stevan i Ranko Tajsić su između 28 osuđenih, jedini dobili smrtnu kaznu.[5] Protić je izašao sa robije 1900. godine, kada je pomilovan od strane mladog kralja.[6]

Stojan Protić se i dalje bavio svojim aktivnostima. Biran je Član Samostalne monopolske uprave i narodni poslanik postao je 1901. godine. Tek mu je predstojao uspon, za koji se pripremao, kada bude propao obrenovićki režim.

Od Majskog prevrata uredi

Majski prevrat 1903. godine srušio je dinastiju Obrenovića i doveo do velikog zaokreta Srbije. Bilo je to vreme dominacije radikala koji su pod demokratski nastrojenim vladarima Karađorđevićima pokazali svoje mogućnosti. Pred oslobodilačke ratove Srbije državu su uređivali i pripremali, kao elitna "kumovska" trojka, Laza Paču, Andra Nikolić i Stojan Protić. Protić je od početka 20. veka napravio impresivnu državničku karijeru. On je neprekidno, sve do posleratnog raskola u Radikalnoj stranci (odnosno razlaza sa Pašićem) na mestu gde se donose najvažnije državne odluke. Postao je ministar unutrašnjih dela krajem maja 1903. godine i njegova je velika zasluga što je u državi očuvan red, pa Austrougarska nije imala povod da okupira srpske pogranične krajeve.[7] Od 29. maja 1903. do 16. maja 1905. bio je ministar unutrašnjih dela u vladama Jovana Avakumović, Save Grujića i Nikole Pašića i ponovo od 17. aprila 1906. do 30. maja 1907. u Pašićevoj vladi. Od 11. februara 1909. do 8. maja 1912. bio je ministar finansija u koncentracionoj vladi Stojana Novakovića i u dve sledeće vlade Nikole Pašića i Milovana Milovanovića, i istovremeno zastupnik ministra unutrašnjih dela u Pašićevoj vladi od 12. septembra 1910. do 25. juna 1911.

Za ministra unutrašnjih dela ponovo je izabran od 30. avgusta 1912. do 22. novembra 1914. Ministar finansija drugi put je bio od 10. juna 1917. do 20. decembra 1918. i paralelno sa tim bio zastupnik ministra inostranih dela od 3. novembra do 20. decembra 1918.

U jugoslovenskoj kraljevini uredi

Posle ujedinjenja u Kraljevinu SHS Stojan Protić je od 20. decembra 1918. do 16. avgusta 1919. bio predsednik prve vlade Kraljevine SHS. Po stranačkom sporazumu prvi predsednik vlade Kraljevine SHS je trebalo da bude Nikola Pašić, ali je regent Aleksandar mandat dao Protiću, a Pašića poslao kao delegata na Parisku mirovnu konferenciju.[8] Protićeva vlada je bila koaliciona vlada sastavljena od političara najvažnijih stranaka, sa Antonom Korošecom kao potpredsednikom, Svetozarom Pribićevićem kao ministrom unutrašnjih dela i Antom Trumbićem kao ministrom inostranih dela.[9]. Protićevu prvu vladu obeležile su teške socijalno-ekonomska situacije i političke borbe oko državnog uređenja. Ova vlada je pokrenula rešavanje pitanja zemlje koje su pripadale begovima u Bosni i Hercegovini, dozvolivši seljacima da obrađuju begovsku zemlju i da plaćaju najamni do konačnog rešenja ovog pitanja.[10]

Pašić i Protić se veliki deo svog života bili bliski saradnici i prijatelji. Za razliku od Pašića, Protić je bio više okrenut državi i njenim unutrašnjim problemima. Smatran je za mozak radikalne stranke u pitanjima državnog uređenja i državne uprave. Zastupao je ideju decentralizacije i širokih samouprava, rano uvidevši sve nedostatke centralističke uprave, u zemlji koju su potresali međunacionalni nesporazumi, poput kobnog sukoba sa Hrvatima.[11]

Rad Protićeve vlade su ometale političke rasprave, apstinencije poslanika, opstrukcija i nepostojanje kvoruma koji su remetili rad Privremenog narodnog predstavništva.[12] Protića je na mestu predsednika vlade zamenio demokrata Ljubomir Davidović. Protić je ponovo postavljen za predsednika vlade od 19. februara do 17. maja 1920. godine. I drugu Protićevu vladu su obeležili oštri sukobi vlade i opozicije. Demokrate i socijaldemokrate su tražili održavanje izbora za ustavotvornu skupštini, dok su se radikali zalagali za odlaganje izbora. Bojkot demokrata i socijaldemokrata je onemogućavao vladi kvorum u Privremenom narodnom predstavništvu, zbog čega je radikalska vlada pravila ustupke hrvatskim i slovenačkim političarima u pogledu autonomije.[13]

Sa Narodnom radikalnom strankom se razišao oko pitanja državnog uređenja Kraljevine SHS i stranačkim shvatanjem nacionalnih interesa srpske buržoazije.[14] Zbog nacrta ustava, u kome je predviđao obrazovanje samoupravnih oblasti, uglavnom u istorijskim granicama, došao je u sukob sa Pašićem i izgubio regentovu podršku. U sukobu sa Pašićem izgubio je svoj uticaj u stranci. Osnovao je stranku "Nezavisnih radikala" i pokrenuo list Radikal 1921. godine. Protić je bojkotovao rad Ustavotvorne skupštine i protivio se podeli kraljevine na oblasti i zastupao politiku kompromisa i decentralizaciju i podelu države na devet istorijskih pokrajina sa zakonodavnim i izvršnim funkcijama.[15] U državi oštro podeljenoj na federaliste i centraliste, Protićev predlog je dobio podršku samo najbližih saradnika, koji će zbog toga biti isključeni iz Radikalne stranke. Protić na izborima nije izabran ni za narodnog poslanika u Kruševačkom okrugu, u kome je decenijama biran ogromnom većinom.

Stojan Protić je umro kao penzioner, u svom stanu u Knez Mihajlovoj ulici (br. 33) i sahranjen o državnom trošku u Beogradu, krajem oktobra 1923. godine. U nekrologu je o njemu rečeno: "Umro je kao i što je živeo: nepobeđen i pošten. Nepobeđen, jer do poslednjeg trenutka nije polagao oružje iako ga je vojska (radikali) ostavila. Pošten, jer je sklopio oči kao siromah..." Podsećanja radi, on je uz Lazu Pačua bio najveći srpski finansijski stručnjak onog vremena.[16] Iza njega su ostali sin dr Milan Protić činovnik Narodne banke i kći Mica.[7] Njegov praunuk je srpski istoričar, bivši gradonačelnik Beograda i bivši diplomata Milan St. Protić.

Popularna kultura uredi

U TV seriji Aleksandar od Jugoslavije lik Stojana Protića tumači glumac Feđa Stojanović.

Odabrana dela uredi

  • O Makedoniji i Makedoncima (1880)
  • Albanski problem i Srbija i Austrougarska
  • Srbi i Bugari u Balkanskom ratu
  • Tajna konvencija između Srbije i Austrougarske

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b "Policijski glasnik", Beograd 1904. godine
  2. ^ "Politika", Beograd 29. oktobar 1923. godine
  3. ^ Popović-Obradović 2008, str. 70.
  4. ^ "Policajski glasnik", Beograd 1. januar 1904. godine
  5. ^ "Male novine", Beograd 1899. godine
  6. ^ Aleksandar Rastović: "Velika Britanija i Srbija 1903-1914. godine", Beograd 2005. godine
  7. ^ a b "Politika", Beograd 1923. godine
  8. ^ Petranović 1988, str. 91–92.
  9. ^ Petranović 1988, str. 91.
  10. ^ Fogelquist 2011, str. 100.
  11. ^ "Pravda", Beograd 1939. godine
  12. ^ Petranović 1988, str. 94.
  13. ^ Petranović 1988, str. 95.
  14. ^ Petranović 1988, str. 141.
  15. ^ Petranović 1988, str. 128.
  16. ^ "Politika", Beograd 30. oktobar 1923. godine

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Funkcije u institucijama kulture
Direktor Narodne biblioteke Srbije
1900—1901
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Стојан_Протић&oldid=27502284”