Stjepan Radić
Stjepan Radić (Trebarjevo Desno, 11. juna 1871 — Zagreb, 8. avgusta 1928), hrvatski političar i osnivač Hrvatske seljačke stranke.
| Stjepan Radić | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Stjepan Radić | |||||||||||||||
| Lični podaci | |||||||||||||||
| Datum rođenja | 11. jun 1871. | ||||||||||||||
| Mesto rođenja | Trebarjevo Desno, Austrougarska | ||||||||||||||
| Datum smrti | 8. avgust 1928. (57 god.) | ||||||||||||||
| Mesto smrti | Zagreb, Kraljevina SHS | ||||||||||||||
| Narodnost | Hrvat | ||||||||||||||
| Univerzitet | Sveučilište u Zagrebu | ||||||||||||||
| Politička karijera | |||||||||||||||
| Politička stranka | Hrvatska seljačka stranka | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
Radiću idu zasluge o objedinjavanju hrvatskog seljaštva u održivu političku silu. Tokom cele svoje karijere, on se suprotstavio ujedinjenju. Zalagao se za federalizam i republikansko društveno uređenje. U Narodnoj skupštini ga je smrtno ranio srpski radikalski političar Puniša Račić. Radić je nekoliko sedmica kasnije umro od ozbiljne stomačne rane u 57. godini života.
Karijera uredi
Rođen je 11. juna 1871. godine u Desnom Trebarjevu. Kao učenik šestog razreda zagrebačke gimnazije je 1888. godine bio izbačen iz škole, zbog javne demonstracije protiv Hedervarija, tokom izvođenja opere "Nikola Šubić Zrinski". Kada je Štrosmajer pročitao u novinama o Radićevom mladalačkom istupu, izjavio je: Ovaj mladić skinuo je ploču sa grobnice, u koju je uzidana hrvatska sloboda.[1] Kao petnaestogodišnjak uputio se Radić pešice do Đakova, pa zatim i Beograda. Upoznao se tom prilikom sa biskupom Štrosmajerom i mitropolitom Mihajlom. Po preporuci Štrosmajera i beogradskog mitropolita Mihajla je otputovao na studije u Rusiju 1896. godine.[2] Stjepan je tada bio veliki pobornik Slovenstva i propovednik kulturne solidarnosti svih Slovena. Nalazi se na idejnim i političkim pozicijama Josipa Juraja Štrosmajera i Franje Račkog. U periodu između 1897—1899. godine je završio u Parizu Višu političku školu. Zatim je živeo neko vreme u Pragu, sarađujući s češkim listovima, a kada ga je policija proterala iz Praga otišao je u Zemun za balkanskog dopisnika čeških, francuskih i ruskih listova. Od 1902. godine je živeo u Zagrebu i radi kao sekretar Hrvatske ujedinjene opozicije.
Od 1902. godine, pa sve do 1906, bio je glavni urednik mesečnika "Hrvatska misao". Baveći se publicističkim radom, "oštrio je svoje pero" pritom se formirajući kao veliki govornik a demagog. Evoluirao je u svojim stavovima; krenuo je od narodnjaštva Štrosmajerovog i antiklerikalizma, da bi završio kao politikant bez dubljeg uverenja, koji je zbog neprimerenog rečnika gubio ugled i dobijao neprijatelje. Njegovom zaslugom je međutim odbijen nacrt Konkordata, koji je 1925. godine bio uveliko spremljen.
HRSS je osnovao zajedno sa bratom Antunom 1905. godine. Ova stranka je, po svom osnivanju, uputila proglas svim hrvatskim, srpskim i slovenačkim strankama, pozivajući ih na saradnju "u duhu sveslavenske politike", sa ciljem da bi se stvorila "neutralna habsburška monarhija u obliku Podunavske federacije"[3]. HRSS je na izborima za Hrvatski sabor dobila devet mandata. U Hrvatski sabor Radić je prvi put izabran 1908. godine u izbornom okrugu Ludbreg.
Druga faza delovanja stranke je period postojanja u Kraljevini SHS, odnosno Jugoslaviji. On je postao pod uticajem revolucionarnih promena u Rusiji 1917, odviše liberalan i revolucionaran. Od prvih dana stvaranja nove jugoslovenske države zauzeo je opozicioni stav, i privukao sebi sve separatiste.
Na izborima za Ustavotvornu skupštinu, HRSS je dobila 50 mandata i tako postala najveća hrvatska stranka. Nakon donošenja ustava, HRSS zajedno sa Hrvatskom zajednicom i Hrvatskom strankom prava je formirao Hrvatski blok kojim je pokušao da u svoju korist reši hrvatsko pitanje. Radić je 1. jula 1924. godine učlanio HRSS u Seljačku internacionalu, koja je smatrana delom Komunističke internacionale [4] zbog čega vlada Pašić-Pribićević donosi odluku za raspuštanje Radićeve stranke. Radić je uhapšen i zatvoren. Pavle Radić je, u svojstvu predsednika Hrvatskog seljačkog kluba i po Stjepanovom nalogu, 27. marta 1925. izjavio da Stranka prihvata Ustav i dinastiju Karađorđevića i time se odriče republikanstva u svom programu[5][6]. Po Viktoru Novaku: Sedmogodišnji politički rat koji je vodio Stjepan Radić završava se u fazi kada napušta republikanizam i površinski separatizam, i prilazi unitarizmu i monarhizmu (1925).[7] Stoga je 1925. godine ušao u vladu kao ministar prosvete. Od 1927. godine ponovo apstinira i, zajedno sa Pribićevićem, formira Seljačko-demokratsku koaliciju.
Politički stavovi uredi
Početkom 20. veka Radić je, kao i Starčević, smatrao da u Bosni i Hercegovini nema Srba a da u Hrvatskoj, Dalmaciji i Slavoniji žive pravoslavni Hrvati. Srbe u Bosni i Hercegovini i Slovence je vidio kao planinske Hrvate. U svojoj knjizi "Slovenska politika u Habzburškoj monarhiji" (Prag, 1902, na češkom jeziku) traži preuređenje Austro-Ugarske u pet delova: Češku, Galiciju, Mađarsku, Hrvatsku koja uključuje Sloveniju, i Alpinsku Nemačku[8] U "Domu" od 28. oktobra 1898. otvoreno podržava Austrougarsku aneksiju Bosne i Hercegovine i pri tome piše: "Šta je Srbija izgubila? Upravo ništa. Ta Bosna nije njezina zemlja. Bosna i Hercegovina pripadaju kralju hrvatskome koji ima pravo na ove zemlje".[9]
Poput Štrosmajera, Radić je centar južnoslovenstva vidio u Zagrebu, a Bosnu i Hercegovinu kao hrvatsku zemlju - isto kao i Starčević - u kojoj žive samo Hrvati.[10]
U svom listu Dom od 22. septembra 1914. godine, Radić, priključujući se opštoj antisrpskoj histeriji veliča Starčevićevo mišljenje o Srbima :Srbi u Hrvatskoj su Cigani, Vlasi i bog zna što, koji su s turskog koca utekli nama. Srbi su dakle Vlaški nakot zrio za sjekiru. Oni su smet i srbež na tijelu hrvatskog naroda. Radićev Dom se čak hvalio kako su Hrvati u Sarajevu razorili oko dve stotine srpskih radnji, da je proglašen preki sud, kao i dam se u Zagrebu danima održavaju žestoke antisrpske demonstracije.[11][12]
Na sednici hrvatskog Sabora 12. marta 1914. godine govori o velikoj Hrvatskoj u koju uključuje Bosnu i Hercegovinu, Mačvu i Crnu Goru koja bi trebalo da bude deo Austro-Ugarske posle rata[13].
Prema hrvatskom istoričaru Josipu Horvatu, koga citira Kostić, [14] Radić je decenijama do kraja Prvog svetskog rata bio plaćeni agent Austrije a novac mu je za taj posao dostavljan preko Ljubljane.
Bio je protivnik centralizma nakon ujedinjenja u Kraljevine SHS. Smatrao je da je država nastala „ugovorom“ i da Hrvatska treba da zadrži svoju autonomiju. Međutim, Srbija je formulisala i diplomatski iznela program ujedinjenja i svojom vojskom zaštitila jugoslovenski prostor, te stoga nije želela prihvatiti dualno uređenje vlasti. Radić je 1919. godine tražio pomoć Vudroa Vilsona u rešenju „hrvatskog pitanja“, što je američki predsednik odbio.
Stjepan Radić je već s početka ujedinjenja išao je u Beč, London i Moskvu, da zainteresuje svet za hrvatsko pitanje nezavisnosti, i da napravi međunarodno pitanje od hrvatskog pitanja.
Italijanski publicista Italo Cingareli pisao je 1927. godine o Radićevoj prevrtljivosti koja mu je prema prilikama dozvolila da nesumnjivo dokaže da je bio prijatelj Habzburga i neprijatelj Karađorđevića, neprijatelj austrijske kuće i verni sluga srpske kraljevske kuće, republikanac i monarhist, prijatelj i neprijatelj Italije, komunist i imperijalist.
Krleža piše o Stjepanu Radiću kao prototipu zbunjenog malograđanskog intelektualca, kolebljive političke svesti[15].
U diplomatskim izveštajima britanske ambasade u Beogradu od 1926. godine Radić je opisan kao neodgovorni demagog koji gazi obećanja o saradnji. U istim izveštajima se kaže da su hrvatski seljaci jedno vreme gledali u Radića kao poluboga. Britanci, dalje, ga ne cene kao administratora, smatrajući ga krajnje neefikasnim a u glavnoj ulozi ideologa. Po njima je prepun raznovrsnih ideja za koje kažu da su mnoge ispravne ali često kontradiktorne ili neupotrebljive. Radić koristi svaku priliku da održi govor, bilo u pozorištu ili na fudbalskoj utakmici. Zbog njegove nedoslednosti, žestine i pomanjkanja takta dovodi u nepriliku svoje prijatelje i daje argument svojim protivnicima[15].
Novak, u svojoj knjizi "Magnum Crimen" posvećuje celo poglavlje Radićevom antiklerikalizmu kao jedinoj konstanti njegove politike. Radić se zalaže za odvajanje Rimokatoličke crkve od države, ukazuje na njen feudalni i izrabljivački stav prema hrvatskim seljacima i njen, u suštini, nehrišćanski karakter. Oštro se protivi atribuiranju katolicizma hrvatstvu. Poglavlje sadrži veliki broj izvoda iz Radićevih govora i članaka objavljenih u listovima "Dom" i "Hrvatska misao". Rimokatolička crkva u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini kontrira Radiću u svakoj prilici i zabrinuta je, jer jedan deo njenog sveštenstva podržavao Radićevu politiku i stranku. Za života ga pogrdno naziva "ludi Stjepan", ali po Radićevoj smrti, ista crkva ga veliča kao hrvatskog rodoljuba i istinskog rimokatolika.[16] .
Pa ipak, izgleda da je najprimernije svedočanstvo o ličnosti i delu Stjepana Radiću dao njegov sin Vladimir, 1942. godine u članku Dan i domovina. objavljenom u zagrebačkom listu Nova Hrvatska : "U glavnim stvarima, u temeljnim načelima, ustaški nauk nije ništa drugo nego nauk Stjepana Radića. Pod poglavnikovim mudrim vodstvom izvodi se nauk Braće Radić."
Smrt uredi
Veoma burna sednica Narodne Skupštine 20. juna 1928. godine je eskalirala tokom nastupa radikalskog poslanika Tome Popovića, koji je verbalno napao Stjepana Radića, koji je odbijao da se uključi u diskusiju, i uprkos opomeni predsednika skupštine, zapretio da će „Ako se vaš vođa, ako Stjepan Radić, koji bruka hrvatski narod, i dalje produži sa vređanjem, da će njegova glava pasti. Ja vam gospodo to kažem i od toga ne bežim! Ja vam to jamčim!". Tomu Popovića je za govornicom zamenio Puniša Račić, radikalski poslanik iz Crne Gore, koji je, pošto je pozdravio držanje poslanika Popovića i sam zapretio „I gospodo, kao Srbin i narodni poslanik prema svojoj naciji i otadžbini otvoreno kažem, da ću upotrebiti i drugo oružje, koje treba da zaštiti interese srpstva..." Pošto je poslanik Pribićević kazao „Hoćete da se u Londonu čuje da se ovde preti oružjem!" Račić je nastavio „Ima nekoliko godina, otkad je trebalo da se naša država konsolidira, kad je trebalo naš narod da iskoristi, što je stekao u ratu svojim junaštvima i vernošću prema saveznicima. Sve dotle je jedan deo naroda upotrebljavao, što je najgore, klevete da ometa sređenje, i izdavao interese našeg naroda i ove naše države." Na optužbu o izdaji došlo je do velikog uzbuđenja u redovima Seljačke i Samostalne demokratske stranke.
Izrevoltiran, poslanik HSS-a Ivan Pernar, prišao je Račiću koji je silazio sa govornice i doviknuo mu: „Opljačkao si begove!" Račić je prvo pozvao predsedavajućeg da kazni Pernara, i vratio se na govornicu, gde je uzviknuo „Ako ga ne kaznite, ja ću da ga kaznim. Ja ću se lično obračunati sa njime. Ko god bude pokušao, da se stavi između mene i Pernara, poginuće!" Predsednik skupštine je u tom trenutku iz nerazjašnjenih razloga napustio dvoranu. Tada je Račić izvadio pištolj i sa nekoliko hica ubio Pavla Radića i Đuru Basaričeka, a ranio Ivana Pernara, Ivana Granđu i Stjepana Radića, koji će 8. avgusta umreti.[17][18]
Reference uredi
- ^ viktor Novak, navedeno delo
- ^ Novak 1948, str. 207.
- ^ Kostić 1976, str. 20.
- ^ Čulinović 1961, str. 437.
- ^ Petranović 1988, str. 144.
- ^ Fogelquist 2011, str. 252.
- ^ Viktor Novak: "Magnum krimen", Beograd 1986.
- ^ Kostić 1976, str. 24.
- ^ Kostić 1976, str. 34.
- ^ Darko Gavrilović: Stjepan Radić i aneksija Bosne i Hercegovine (1907–1909), Kultura Polisa UDK 94:323(947.4/.7:439)"1907-1909"
- ^ Boško Vračarević: Ja i moji savremenici: slika jednodimenzionalnog čoveka u jednodimenzionalnom društvu Savremenik, 1986, str. 97
- ^ Kostić 1976, str. 15.
- ^ Kostić 1976, str. 25.
- ^ Kostić 1976, str. 27.
- ^ a b Petranović 1988, str. 145.
- ^ Novak 1948, str. 203-252.
- ^ „Narodna Biblioteka Srbije - Politika 1904 do 1941”. Arhivirano iz originala 7. 6. 2012. g. Pristupljeno 11. 6. 2012.
- ^ „„Politika” 21.6.1928”. Arhivirano iz originala 7. 6. 2012. g. Pristupljeno 11. 6. 2012.
Literatura uredi
- Banac, Ivo (1988). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9493-2.
- Dimić, Ljubodrag; Žutić, Nikola (1992). Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941: Prilozi za istoriju. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
- Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit.
- Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988 knj. Kraljevina Jugoslavija 1914-1941. Beograd: Nolit.
- Fogelquist, Alan (2011). Politics and Economic Policy in Yugoslavia, 1918-1929. Lulu.com. ISBN 978-1-257-94299-2.
- Čulinović, Ferdo (1961). Jugoslavija između dva rata, prva knjiga. Zagreb: JAZU.
- Kostić, Lazo (1976). Stjepan Radić (prema srpstvu). Melburn: izdanje Đurđa Veličkovića.
- Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
