Трновац (биљка)

Trnovac
	Stablo trnovca u Tašmajdanskom parku.
Naučna klasifikacija
Carstvo:	Plantae
Divizija:	Magnoliophyta
Klasa:	Magnoliopsida
Red:	Fabales
Porodica:	Fabaceae
Rod:	Gleditsia
Vrsta:	G. triacanthos
Binomno ime
	Gleditsia triacanthos; L.
	Prirodni areal gledičije.
Sinonimi
	Acacia triacanthos Gron.; Caesalpiniodes triacanthum (L.) Kuntze; Gleditschia spinosa Marshall; Gleditschia triacanthos L.; Gleditsia brachycarpa (Michx.) Pursh; Gleditsia bujotii Neumann; Gleditsia elegans Salisb.; Gleditsia horrida Salisb.; Gleditsia micracantha Steud.; Gleditsia spinosa Marshall; Gleditsia triacanthus Mill.;

Trnovac ili gledičija (Gleditsia triacanthos) pripada podfamiliji Caesalpinoideae, jednoj od 6 podfamilija familije Fabaceae. Rod je dobio naziv po Johanu Gotlibu Glediču (Johann Gottlieb Gleditsch (1714 –1786) nemačkom lekaru i botaničaru pioniru u istraživanjima polnosti i razmnožavanja biljaka. Epitet vrste znači „trotrn” (sa tri trna) zbog velikih trnova grupisanih u grupe po tri na granama i duž stabla.

Opis vrste

Listopadno drvo. otvorene krune raste do 45 m. Duž stabla i duž nižih grana rastu 20 cm dugi razgranati trnovi. Kora je glatka, braonsiva sa izduženim površinama izdeljenim brazdama.

Listovi naspramno raspoređeni, jednostruko ili dvostruko parno perasti, 10-20 cm dugi, sa do 300 liski 1-3 cm dugih, sjajnih i nešto svetlijih s naličja. Pre opadanja, koje je dosta rano ujesen, žute.

Cvetovi su zeleno žuti, mirišljavi, mali i brojni u visećim grozdastim cvastima 5-13 cm dugim, na istom stablu su muške i ženske cvasti. Nekad se javljaju na odvojenim stablima ili su cvasti hermafroditne. Cveta tokom maja-juna.

Plod je mahuna koja se ne otvara, dugačka 15-40 cm i 2,5-3,5 cm široka, tamnobraon do bordo boje po sazrevanju, često spiralno uvijena, sa lepljivim, slatkastom pulpom između semena; seme je ovalno oko 1 cm dužine. Plodonosi septembar-oktobar, plodovi ponekad ostaju na stablima do februara^[1]^[2]^[3]^[4].

Areal

Uglavnom se rasprostire na srednjem zapadu SAD, od zapadnih padina Apalčkih planina do istočnih delova Velike ravnice rasuta je od centralno-istočnih delova SAD od centralne Pensilvanije do jugoistoka Južne Dakote, južno do centralnog Teksasa, istočno do južne Alabame, zatim kroz jugoistočne delove Alabame do zapadnog Merilenda. Obodne populacije zahvataju jugoistočne delove Floride, zapadni Teksas i centralno-zapadne delove Oklahome. Naturalizovana je istočno od Apalačkih planina od Južne Karoline severno do Pensilvanije, Njujorka, Nove Engleske i Nove Škotske. Van Severne Amerike intridukovana je u Indiji, Novom Zelandu i severnoj Africi. U Evropi je široko gajena, a u nekim zemljama ustanovljena je invazivnost: Baleari, Kanarska Ostrva, Korzika, Kipar, Francuska, Italija, Moldavija, Rumunija, Španija^[4]^[5].

Bioekološke karakteristike

Javlja se na dobro dreniranim zemljištima, šumovitim uzvišenjima i ivicama šume, kamenitim stranama uzvišenja. Često se nalazi na vlažnim, hranljivim zemljištima blizu vodotoka i jezera. Tolerantna je na plavljenje, a otporna je i na sušu i zaslanjeno zemljište. Pionirska je vrsta u nizijskim predelima. Može se naći ispod 760 m n.v. ali na nekim mestima do 1500 m n.v. Najbolje raste na neutralnim zemljištima (pH od 6,8 do 7,2), mada je tolerantna na krečnjak, suva i zaslanjena zemljišta. Vrsta nije tolerantna na zasenu i plodonose samo stabla na otvorenim staništima i ivicama šume. Raste brzo a životni vek je maksimalno oko 125 godina. Gledičija lako strada u požarima zbog tanke kore, ali se obnavlja izbojcima. Povremeni požari mogu formirati otvorena staništa sa mogućnošću širenja u nizijskim šumama. Gledičija nije azotofiksator^[2].

Značaj

Gledičija se široko koristi kao brzorastuća ukrasna vrsta. Često se koristi u urbanim ekstremnim uslovima sredine kao što su toplotna ostrva na parkiralištima i šetačkim skverovima. Pogodna je za kontrolu erozionih područja i zaštitu od vetra i vrsta je pionirske vegetacije na degradiranim staništima rudarskih jalovišta. Zbog sitnih listova i svetle krune, drvo daje slabu senku koja dozvoljava mogućnost rasta trave i perena koje podnose laku senku. Prekomerno gajenje gledičije u gradskim uslovima doprinelo je širenju koje može da umanjiti biodiverzitet autohtonih vrsta. Ptice i sisari vrše disperziju semena. Ptice raznose seme na veće udaljenosti pa može postati invazivna i korov na prirodim staništima. Može da bude invazivna na krečnjačkim uzvišenjima i stenovitim stranama i na napuštenim pašnjacima. Sposobnost da postane invazivna zavisi od svetlosnih uslova sredine. Mahune su jestive i neke ptice, i glodari ih koriste kao hranu. Zečevi jedu i meku koru tokom zime a stoka i jeleni jedu mladice i mlade izdanke. Stoka ne vari seme ali ovce da. Drvo gledičije je gusto, tvrdo, zbijene, jake, čvrste teksture, otporno na udarce, može se polirati i rastvorljivo je u dodiru sa zemljom. Može se koristiti za palete, gajbe, osnovne konstrukcije, nameštaj, za ogrev, železničke pragove nalazi primenu i u brodarstvu, ali ne spada u ekonomski isplativo drvo. Gledičija je korišćena od starne Indijanaca koji su sušili mahune i koristili kao zaslađivač mada ima podataka da je iritirajuća za nepca i ponekad otrvna. Fermentiranjem plodova može se dobiti alkoholno piće. U Americi se ponekad kuva seme ili se prži i koristi kao zamena za kafu. Jedinke dobijene sa stabala iz južnih provenijencija daju slađe plodove od onih sa severa^[6]^[7]. Uprkos svom nazivu na engleskom (honey locust) koji potiče od slatkog ukusa kaše mahuna, trnovac nije značajna medonoša pa se ne preporučuje pčelarima za sadnju.

Razmnožavanje

Najčešće se razmnožava generativnim putem. Seme karakteriše dormantnost semenjače, tako da seme zahteva tretman skarifikacije, ali ta osobina semenjače čini seme makrobiotičkim; seme je vijabilno više decenija. Gledičija počinje sa rađanjem semena od 10. i rađa do 100. godine, sa optimumom produkcije semena između 25 i 75 godine. Urod se javlja svake godine ali pun urod obično svake druge^[8]^[9]^[10].

U prirodnim uslovima, semenjača postaje permeabilna posle više smena toplih i hladnih perioda, vlaženja i sušenja, tako da se klijanje javlja i posle nekoliko godina. Seme raznose ptice i glodari koji ga koriste u ishrani, ali bizoni imaju istorijsku ulogu u disperziji semena gledičije. Klijavost se drastično povećava prolaskom kroz digestivni trakt ovih životinja^[11].

Gledičija se još razmnožava i korenskim izbojcima. Vazdušno poleganje nije dalo dobre rezultate, a zelene reznice se dobro ožiljuju pod mistom (preko 50%), ali loše pod folijom (ispod 20%). One se pobadaju u junu u supstrat od treseta i peska (3:1) uz ozleđivanje i tretman fitohormonom (IBA 1-2%).

Od heterovegetativnih metoda koristi se okuliranje. Izgled pupoljaka i odrvenjenost tkiva zahteva dosta veštine da se napravi štit, pa je lakše plemke rezati kada je tkivo zeleno i kada kora još nije žuta ili smeđa, što je znak da je drvo lignificirano. Pri kalemljenju kultivara trnovca kao podloga koriste se generativne podloge trnovca, dok se sa bagremom kao podlogom javlja trenutna inkopatibilnost. Primenom forkertove metode može pored sobnog kalemljenja da se okulira na otvorenom u klimatski nepovoljnijim uslovima^[12].

Kultivari

Kultivisani su taksoni sa različitim oblicima krune, različitim grananjem i bojom lista, mnogi nemaju trnove i ne daju plod. Osnovu za sorte bez trnova predstavlja prirodni takson Gleditsia triacanthos L. f. inermis (L.) C. K. Schneid. tako je i sa najviše korišćenim klonom Gleditsia triacanthos f. inermis 'Skyline' poznatim i kao 'Sunburst'. Znatno ređi su viseći klon Gleditsia triacanthos var. inermis 'Emerald Cascade', i tamnozeleni klon koji daje gušću senku Gleditsia triacanthos var. inermis 'Shademaster' i Gleditsia triacanthos var. inermis 'Elegantissima'.

Reference

^ Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd
^ ^a ^b Vukićević E. (1996): Dekorativna dendrologija, Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
^ Kolesnikov, A. I. (1974): Dekorativnaя dendrologiя, Izdatelьstvo Lesnaя promыšlennostь, Moskva.
^ ^a ^b Hightshoe, G. L. (1988). Native Trees Shrubs, and Vines for Urban and Rural America: A Planting Design Manual for Environmental Designers. Van Nostrand Reinhold. ISBN 9780442232740.
^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 22. 12. 2017. g. Pristupljeno 04. 09. 2019.
^ Krussman G. (1986): Manual of Cultivated Broadleaved Trees and Shrubs, Batsford.
^ Mihailo Grbić (urednik) (2010): Invazivne biljke u biotopima Beograda. Studija u okviru projekta 21024 tehnološkog razvoja: Ekologija, monitoring i tehnološki postupci za kontrolu invazivnih biljaka u biotopima Beograda.
^ Stilinović, S., & Grbić, M. (1988): Effect of various presoving treatments on the germination of some woody ornamental seeds. Acta Horticulturae 226. Geisenheim, Germany F.R.: 239-45
^ Grbić, M., & Radanov, S. (1995): Očuvanje klijavosti semena nekih leguminoza posle višegodišnjeg čuvanja. XI simpozijum Jugoslovenskog društva za fiziologiju biljaka. Novi Sad
^ Grbić, M. (2003): Dormantnost i klijanje semena - mehanizmi, klasifikacije i postupci, Glasnik Šumarskog fakulteta 87, Univerzitet u Beogradu - Šumarski fakultet, Beograd (25—49), . doi:10.2298/GSF0387025G. Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
^ Stilinović, S. (1985): Semenarstvo šumskog i ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd
^ Grbić, M. (2004). Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Beograd: Univerzitet u Beogradu. ISBN 978-86-7602-009-6.

Literatura

Graham, E. H. 1941. Legumes for erosion control and wildlife. USDA Misc. Publ. 412.
Hanelt, P., ed. 2001. Mansfeld's encyclopedia of agricultural and horticultural crops. Volumes 1-6
Henderson, L. 2001. Alien weeds and invasive plants: a complete guide to declared weeds and invaders in South Africa. Plant Protection Research Institute, Handbook 12
Isely, D. 1975. Leguminosae of the United States: II. Subfamily Caesalpinioideae. Mem. New York Bot. Gard. 25(2):159.
Liberty Hyde Bailey Hortorium. 1976. Hortus third.
Little, E. L., Jr. 1978. Important forest trees of the United States
McGregor, R. L. et al. (The Great Plains Flora Association). 1986. Flora of the Great Plains.
Scoggan, H. J. 1978-1979. The flora of Canada, 4 vol.

Spoljašnje veze

[bane-1] Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd

[ema-2] Vukićević E. (1996): Dekorativna dendrologija, Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd

[kole-3] Kolesnikov, A. I. (1974): Dekorativnaя dendrologiя, Izdatelьstvo Lesnaя promыšlennostь, Moskva.

[high-4] Hightshoe, G. L. (1988). Native Trees Shrubs, and Vines for Urban and Rural America: A Planting Design Manual for Environmental Designers. Van Nostrand Reinhold. ISBN 9780442232740.

[5] „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 22. 12. 2017. g. Pristupljeno 04. 09. 2019.

[Kruss-6] Krussman G. (1986): Manual of Cultivated Broadleaved Trees and Shrubs, Batsford.

[7] Mihailo Grbić (urednik) (2010): Invazivne biljke u biotopima Beograda. Studija u okviru projekta 21024 tehnološkog razvoja: Ekologija, monitoring i tehnološki postupci za kontrolu invazivnih biljaka u biotopima Beograda.

[8] Stilinović, S., & Grbić, M. (1988): Effect of various presoving treatments on the germination of some woody ornamental seeds. Acta Horticulturae 226. Geisenheim, Germany F.R.: 239-45

[9] Grbić, M., & Radanov, S. (1995): Očuvanje klijavosti semena nekih leguminoza posle višegodišnjeg čuvanja. XI simpozijum Jugoslovenskog društva za fiziologiju biljaka. Novi Sad

[Grbic-10] Grbić, M. (2003): Dormantnost i klijanje semena - mehanizmi, klasifikacije i postupci, Glasnik Šumarskog fakulteta 87, Univerzitet u Beogradu - Šumarski fakultet, Beograd (25—49), . doi:10.2298/GSF0387025G. Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).

[stile-11] Stilinović, S. (1985): Semenarstvo šumskog i ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd

[mika-12] Grbić, M. (2004). Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Beograd: Univerzitet u Beogradu. ISBN 978-86-7602-009-6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]