Ustavi Srbije
Ustav je najviši pravni akt koji uređuje rad državnih organa i prava građana. Polazeći od ovog osnovnog obeležja ustava možemo slobodno reći da je Srbija dobila prvi ustav još u 13. veku — Zakonopravilo[1][2] Svetog Save iz 1219. godine, a zatim u 14. veku Dušanov zakonik iz 1349. i 1354. godine.
Ustavna istorija Srbije uredi
Srbija ima bogatu i dugu ustavnu istoriju. Ona počinje još u 13. veku.
Zakonopravilo svetog Save iz 1219. godine je bilo prvi srpski ustav[1]. Zakonopravilo[3] je uređivalo veliku oblast društvenih odnosa, kako crkvenih tako i građanskih[4]. Deo Zakonopravila koji se odnosio na crkveno pravo sačinjavali su: Sinopsis Stefana Efeskog, Nomokanon Jovana Sholastika, Nomokanon u 14 naslova, Pravila svetih apostola, Pravila svetih otaca, Odluke Vaseljenskih i Pomesnih sabora i Mojsijevo zakonodavstvo (3. i 5. knjiga Mojsijeva).
Deo koji se odnosio na Građansko pravo sačinjavali su: Izvodi iz Novela Justinijanovih (oko 550), pravni zbornik koji je sastavio Jovan Sholastik, Collectio tripartita, zbirka zakona iz Justinijanovog zakonodavstva[5][6] i Prohiron (Zakon gradski) iz 879. godine, zbornik vizantijskog građanskog, krivičnog i procesnog prava. Presađivanjem (recepcijom) rimsko-vizantijskog prava Srbija je postala sastavni deo evropske i hrišćanske civilizacije.
Dušanov Zakonik iz 1349. i 1354. godine je urađen na temeljima Zakonopravila. U nekim članovima Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava[7]. Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika. Srbija je preko Zakonopravila već 130 godina primenjivala rimsko-vizantijsko pravo, a Dušanov zakonik je predstavljao potpuno ujedinjenje srpskog i vizantijskog pravnog poretka u čitavoj državi. Car Dušan je želeo da sa jedne strane Zakonikom ojača centralnu vlast i učvrsti državu, a sa druge strane da obuzda zahteve srpske velike vlastele, koja se u doba njegovih osvajanja prekomerno osilila i svojim decentralizmom slabila državnu vlast. Detaljno su uređena prava i obaveze pojedinih staleža, kao i odnosi među staležima, da bi se na taj način uveo red u državi. Pored toga, Zakonik je sadržao i propise bračnog prava, građanskopravne i krivičnopravne propise, kao i pravila sudskog postupka. S obzirom na širinu oblasti društvenih odnosa koje je uređivao, Zakonik se može smatrati za ustav srednjovekovne Srbije.
Sretenjski ustav je treći srpski ustav, ali ga nauka ustavnog prava smatra za prvi u novijoj istoriji, jer ima sva ustavna obeležja koja su u savremenom pravu neophodna da bi se neki pravni akt smatrao za ustav. Proglašen je na praznik Sretenje, 15. februara 1835. godine. Zato je ovaj dan proglašen za Dan ustavnosti Republike Srbije. Sretenjski ustav je proglašen ubrzo posle Srpske revolucije za vreme vladavine Miloša Obrenovića. Srbija u to vreme još nije stekla punu nezavisnost, a dobila je jedan od najliberalnijih ustava u Evropi.
Ideja osnivanja ustavnosti u Srbiji uredi
Do kraja XVIII vijeka u Srbiji nema ni govora o bilo kakvom ustavnom poretku. Na snazi je u prvom redu šerijatsko pravo koje je nametnuo poredak Osmanskog carstva; nedefinisani vjerski islamski propisi su bili osnova čitavog društvenog uređenja. U šumadijskoj oblasti došlo je do čestih mijenjanja granice sa Austrijskim carstvom, na čiju stranu su Srbi često stajali (Kočina krajina) i došlo je do značajnog proređivanja muslimanskog življa i opadanja društveno-političkog poretka usljed brojnih ratova, rađanja hajdučije u svoj toj anarhiji. U vrijeme vladavine sultana Selima III i vezirovanja Hadži Mustafa-paše, kojeg su Srbi zavoljeli, krajem 18. vijeka Smederevski sandžak dobija tri fermana, 1793. 1794. i 1796. godine, koji su pravno ostavili osnov uređenja posebne narodne knežinske autonomije koju je pašaluk dobio.
Knežinska uprava koja se spontano samoorganizovala usljed nedostatka ikakve osmanske administracije je ovim skupom propisa bila sankcionisana. Uslijedio je povratak starih narodnih obijača demokratskih zborova, na kojima su vikanjem i javnim raspravama odlučivali svi punoljetni muškarci jedne teritorijalne oblasti koji bi došli na sabor. Beogradski pašaluk je bio podijeljen na nahije na čijem čelu su stajali tzv. obor-knezovi koji su upravljali zajedno sa nahijskim skupštinama. Potom su se dijelili na knežine, sa knezovima i knežinskim skupštinama, a svako selo je pojedinačno imalo svoje seoske zborove i na njihovom čelu je bio funkcioner koji se zvao kmet. Sve ove poglavarske pozicije su bile izborne, ali su često ostajale u rukama uglednih porodica u praksi iz običaja.
Knežinska samouprava je bila zadužena za sakupljanje poreza, održavanje puteva, održavanje i širenje pravoslavne crkve i rješavanje svih pojedinačnih i zemljišnih sporova. Janjičarima je bilo zabranjeno da kroče u Beogradski pašaluk i sve nepropisano čitlučenje je bilo stavljeno izvan zakona. Privilegije su tu bile radi stvaranja srpske garde beogradskog vezira, a potom uspješno i čitave srpske narodne vojske radi borbe protiv odmetnika. Ovo je dovelo do privrednog razvoja i rađanja trgovačkog sloja, postavivši temelj za izgradnju srpskog društva i put ka Srpskoj revoluciji, a predstavlja i jednu vrstu preteče ustavnosti.
1801. godine janjičarski odmetnici su upali u pašaluk i okupirali ga, pogubili vezira, ukinuli sve privilegije i uveli strahovladu i potpuno bezakonje i kršenje i najkonzervativnijih islamskih običaja, podižući u svakom naselju hanove sa useljenim Turcima zulumćarima sa subašama (handžijama) na čelu. Nikakva prava nisu bila darovana. Dahije su podijelile pašaluk među sobom na četiri dijela i postavili kabadahije kao njihove direktne upravitelje u svim krajevima. Kako bi uništili knežinsku lokalnu samoupravu i preduhitrili mogućnost ustanka protiv ugnjetavanja, okupili su najviđenije glavare i pogubili ih sve.
To je sve dovelo do skupštine u Orašcu 14. februara 1804. najuglednijih starešina iz uglavnom Kragujevačke i Rudničke nahije na kojoj je Đorđe Petrović izabran za vrhovnog komandanta ustanka protiv dahija i za povratak reda i mira u Beogradskom pašaluku. Uslijedio je povratak knežinske samouprave, i to kao potpuno samostalne u odnosu na Turke, feudalni poredak je odmah ukinut, a Ustanička Srbija postala činjenično nezavisna. Karađorđe, koji je izabran isključivo za vojnog komandanta, nameće se nad ustanicima ostalih ustanaka koji su izbili potom širom Beogradskog pašaluka kao vrhovni vođa i iskorištava prinudu sile da dobije i civilnu upravu i postane apsolutni gospodar srpskog naroda. Kako su svi propisi bili Karađorđeva riječ, ulazio je u sukob sa vojvodama, koje je postavljao na čelu vojno-administrativne uprave jedne ili više nahija, oko osporavanja i civilne vlasti. Međutim, i same vojvode su sa svojim podređenim kapetanima i buljubašama polako preuzimale i upravnu i sudsku vlast pravdajući se potrebama ustanka, a nekada postajale i bahato ugnjetavačke, uopšte ne dovodeći nimalo do napretka obnovljene knežinske narodne samouprave, već do čak pokušaja njenog tihog gušenja.
Slovo uredi
Jedini organ koji se sazivao u ustaničkoj Srbiji, i to konkretno najmanje jednom godišnje, jeste bila jedna prilično nedefinisana Skupština, koja bi se teško nazvala narodnom. Mnogi je smatraju vojvodskom ili bolje starešinskom, jer su u nju ulazili starešine, trgovci, popovi, hajduci i razni drugi viđeniji ljudi po osnovu svojih ugleda, bez nekog većeg reda i to najčešće oni koji su upravo pozvani da dođu eksplicitno. Institucija predstavlja neku potrebu za sveopštom skupštinom i vaskrsnuće drevne institucije sabora. Na njihovim sjednicama su vojni ciljevi objavljivani, pisma pisana, vršen izbor ili imenovanje službenika, deputacije birane da budu slane u diplomatske misije, raspravljano je o finansijama, sudilo se o prestupima starešina, a nekada i važnim parnicama. Međutim, ona je prvenstveno bila jedna vrsta primitivnog predstavničkog organa koji su lideri Srbije sazivali kada su god htjeli pokazivati svijetu da njihove odluke imaju neku vrstu legitimiteta. Pojavila se potreba da Ustanička Srbija dobije jedan pravi kolegijalni organ vlasti i ustavno uređenje.
Ideju je u Petrogradu saopštio srpskoj deputaciji 1804. godine ruski ministar spoljnih poslova Adam Čartoriski, koji je želio širenje ruskog uticaja na Balkanu oslanjajući se na Karađorđeve protivnike. Prije toga mnogobrojne srpske starešine su maštale o jednom cjelokupnom savjetu koji bi dijelio vlast sa komandantom ustanka, kako je zamišljao karlovački mitropolit Stevan Stratimirović. Jedan prečanin po imenu Teodor Filipović (pod lažnim imenom Boža Grujović), univerzitetski profesor pravne istorije, došao je u Srbiju sa svojim ljudima iz Harkova i uz podršku braće Nenadovića stvorio Praviteljstvujušči sovjet (isto zvan i Sinod, ređe Senat). Karađorđe je sazivajući Skupštinu kod sebe pokušao odložiti osnivanje Sovjeta, što mu nije uspjelo, jer je 15. avgusta 1805. godine na skupštini u Borku osnovan. Osnovan je ipak uz Karađorđevu saglasnost i definisan kao tijelo koje će presuđivati uz komandanta za teža krivična djela.
Praviteljstvujušći sovjet je vrlo brzo preuzeo svoju glavnu ulogu, a to je organizacija sudske mreže - svaka nahija bi imala po jedan sud, tzv. „magistrat“, koji bi je bio sastavljen iz tri člana od kojih je jedan predsjednik i sveštenika u ulozi pisara. Magistrati su bili prvostepeni sudovi, koji su nekada nadležne vojno-administrativne upravitelje pozivali da presuđuju, dok je Sovjet bio prvostepeni sud, mada se i Karađorđe pojavljivao samostalno kao vrhovni sudija. Svoju ulogu je po osnivanju proširivao, koordinisao je vojevanje ustanka, bavio se prosvjetnim i crkvenim poslovima, rukovodio privredom i finansijama, izdavanjem brojni propisa obnovio zakonodavstvo u Srbiji i ušao u konflikt sa komandantom oko diplomatije, koju je vodio nezavisno od Karađorđeve. Formiranje Sovjeta bio je direktan uticaj buržoaske revolucije i predstavljao je prve izraze liberalne demokratije u Srbiji, kao i, uzimajući i od škole prirodnog prava, postepenu želju za prerastanje borbe za ljudska prava i protiv zloupotrebe u težnje za obnovom srpske državnosti, izgubljene osmanskom okupacijom još u srednjem vijeku.
„Boža Grujović“, Sovjetov prvi sekretar, izradio je Ustrojenje Sovjeta kako bi ga uredio. On je zamišljao srpsku državu kao pravno uređenu, u kojoj je sudska i upravna vlast podređena zakonodavnoj, tj. Sovjetu. Sovjetnici su bili predstavnici nahija; svakog člana je birala odgovarajuća nahijska skupština. Ustrojenje Sovjeta zajedno sa još nekoliko akata koji su usvojeni na Skupštini i koji su regulisali odnose sovjeta i komandanta i uredili sudove i sudski postupak nastalo je nešto što se sveukupno smatra prvim srpskim ustavnim zakonom. Sovjet se nije uspio na Skupštini proglasiti vrhovnim organom države jer je izjašnjavanje Karađorđe zaustavio i započeo je proces borbe za vlast između komandanta i sovjeta. Slijede Grujovićeve riječi:
| „ | Prvij, dakle, gospodar i sudija u vilajetu (državi) jeste zakon. Pod zakonom moradu i gospodari, poglavari i Sovjet pravitelstvujuščij (obšča kancelarija) i svjaščenstvo, i voinstvo, i sav narod biti; i to pod jednim i tim istim zakonom. | ” |
Ruski predlozi uredi
Paulučijeva konvencija uredi
Rodofinikinov nacrt uredi
Od početka ustanka 1804. godine pored prilično neustaljene Skupštine postoji pozicija vrhovnog vođe ustanka, a godinu dana kasnije se organizuje i Praviteljstvujući sovjet koji stoji u direktnom suparništvu s Karađorđem; nedostatak ikakvih pravih sveopštih ustavnih propisa doprinosi opštem haosu u kojem sukobi u najteža vremena između Karađorđa i drugih vojvoda u prvom redu bivaju sve žešći. Ljeta 1807. godine ruski poslanik Konstantin Konstantinovič Rodofinikin dolazi u ustaničku Srbiju s ciljem da predloži organizaciju i sankcionisanje njene unutrašnje uprave. U Beogradu sam bez direktnog mandata ruskoga imperatora pravi jedan nacrt, tzv. „Osnovanije praviteljstva srbskago“, koje je trebalo modelisati Srbiju u duhu Rusije i pretvoriti je u neku vrstu prvostepene starešinske kneževine. K. K. Rodifinikin je pružio direktnu podršku starešinama s ciljem ograničenja autokratske vlasti komandanta ustanika u korist šire grupe elite, što se i neposredno vidi u njegovom konciznom sadržaju. Predviđao je postojanje dva ili praktično gotovo jednog jedinog organa za cijelu političku zajednicu.
- Praviteljstvujušči senat serbski: Senat bi raspolagao svim nacionalnim prihodima, odlučivao o ratu i miru i birao glavne vojvode3. Njegovi članovi bi bili plemićkog statusa, što ne bi značilo vraćanje ukinutoga feudalnog poretka već održavanje jedne doživotne počasne titule, koja se izborom u senat automatski i stiče. Namjera je bila privoljavanje starešina (u prvom redu knezova) koji su bili na čelu lokalnih (samo)uprava i koji nisu bili nimalo zadovoljni ograničavanjem svojih ovlašćenja u korist vojničkih ustaničkih organa, baš kada su sasvim suprotno i očekivali - vojvode su postajale sve samostalnije u svojim oblastima, a nekad i bahate i ugnjetavačke. Srpski vladajući senat bi sam sebi birao nove članove na predloge lokalnih na neki način demokratskih narodnih skupština4 i razrešavao pojedine aktuelne. Senat bi zadržao i vrhovnu sudsku ulogu već postojećeg Praviteljstvujušćeg sovjeta, koga bi suštinski i zamijenio; oni koji ne bi bili zadovoljni presudama lokalnih nahijskih sudova4, mogli bi se žaliti njemu.
- Knjaz: Knez bi bio upravo predsjedavajući senata, koji bi ga sazivao i raspuštao. Jedina prednost u odnosu na obične senatore prilikom glasanja bi bila ta što bi se Knjažev glas računao tri puta. Jedino dodatno ovlašćenje bi mu bilo pravo pomilovanja. Ne bi bio nasljedna, već izborna pozicija, pa čak i na ograničen mandat.
Vrhovni komandant5 ustanka Karađorđe je bio uopšteno nepovjerljiv prema ruskoj politici koja ga je razočaravala jer je očekivao vojničku a ne savjetodavnu podršku, i zbog ovog predloga, prema kojem bi on bio izabran za prvoga Knjaza srbskoga, pogotovo je bio u lošim odnosima sa Rodofinikinom. Međutim, ovaj neprihvaćeni predlog prvog ustavnog akta Srbije je ipak značajno obodrio glavešine da znatno snažnije dignu glas za ograničenje voždove vlasti u uzročnoposljedično je započeo razvitak ustavnog prava u Srbiji.
Prvi akt uredi
Austrijski nacrt uredi
Drugi uredi
Ustavno pravo monarhijske Srbije uredi
Ideja Sretenjskog ustava uredi
Turski ustav uredi
Namesnički ustav uredi
Radikalski ustav uredi
Oktroisani ustav (Aprilski ustav) uredi
Parlamentarni ustav uredi
Ustavno pravo u Jugoslaviji uredi
Monarhija uredi
Ideja prelaznog ustava uredi
Vidovdanski ustav uredi
Oktroisani ustav (Septembarski ustav) uredi
Komunizam uredi
Prvi uredi
Drugi uredi
Treći uredi
Srbija i Crna Gora uredi
Pod Miloševićem uredi
Savezna povelja uredi
ljljlj
Spisak savremenih ustava Srbije uredi
- Ustav Srbije iz 1835. godine
- Ustav Srbije iz 1838. godine
- Ustav Srbije iz 1869. godine
- Ustav Srbije iz 1888. godine
- Ustav Srbije iz 1901. godine
- Ustav Srbije iz 1903. godine
- Ustav Srbije iz 1921. godine
- Ustav Srbije iz 1931. godine
- Ustav Srbije iz 1947. godine
- Ustav Srbije iz 1963. godine
- Ustav Srbije iz 1974. godine
- Ustav Srbije iz 1990. godine
- Ustav Srbije iz 2006. godine
Ustav Srbije iz 2006. godine uredi
Narodna Skupština Republike Srbije je 30. septembra 2006. godine, na posebnoj sednici kojoj su prisustvovali predsednik Republike Boris Tadić, premijer Vojislav Koštunica i članovi Vlade, jednoglasno usvojila predlog novog Ustava Republike Srbije.
Referendum uredi
Rezultat referenduma o ustavu Srbije 2006.
Narodna skupština je jednoglasno, sa 242 glasa narodnih poslanika, usvojila Predlog odluke o raspisivanju republičkog referenduma radi potvrđivanja novog ustava Republike Srbije. Prema ovoj odluci referendum o potvrđivanju predloga ustava Republike Srbije je bio održan 28. i 29. oktobra 2006. godine.
Na referendumu trebalo je da se građani izjasne po pitanju: Da li ste za potvrđivanje novog Ustava Republike Srbije? i to odgovorom da ili ne.
Dana Drugog novembra 2006. godine, Republička izborna komisija je objavila konačne rezultate referenduma: na birališta je izašlo 3.645.517 građana ili 54,91%. Za Ustav je glasalo 3.521.724 ili 53,04%.
Poslanici Skupštine Srbije su 8. novembra, na svečanoj sednici kojoj je prisustvovao državni vrh Srbije, verski velikodostojnici i strani ambasadori, proglasili novi Ustav.
Reference uredi
- ^ a b „alanwatson.org[[Kategorija:Botovski naslovi]]” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 23. 07. 2011. g. Pristupljeno 12. 05. 2010. Sukob URL—vikiveza (pomoć)
- ^ miodrag petrovic - zakonopravilo sv.save - Download - 4shared
- ^ miodrag petrovic - zakonopravilo sv.save.zip - 4shared.com - online file sharing and storage - download, Pristupljeno 27. 4. 2013.
- ^ Nomokanon - ISTORIJSKA BIBLIOTEKA, Pristupljeno 27. 4. 2013.
- ^ S. P. Scott: The Civil Law, Pristupljeno 27. 4. 2013.
- ^ ::: The Roman Law Library (Last Update : July 20, 2012 ) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. avgust 2012), Pristupljeno 27. 4. 2013.
- ^ „alanwatson.org[[Kategorija:Botovski naslovi]]” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 30. 05. 2009. g. Pristupljeno 12. 05. 2010. Sukob URL—vikiveza (pomoć)
Literatura uredi
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Srpski ustavi od 1835. do 1990. sa ustavima Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i kraljevine Jugoslavije, Gramatik, Beograd, 2004.
Spoljašnje veze uredi
- Dejan Mikavica: O ustavima Srbije - od vožda Karađorđa do Mitrovdanskog ustava Republike Srbije, Istraživanja, broj 17, 2006. godine
