Foča u Narodnooslobodilačkoj borbi

Foča je tokom Narodnooslobodilačke borbe, u periodu 20. januara do 10. maja 1942. godine, bio centar slobodne teritorije, nazivane i „Fočanska republika“, u kojoj je boravio Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, Centralni komitet KPJ i druge institucije Narodnooslobodilačkog pokreta. Tokom njihovog boravka u Foči su nastali i tzv „Fočanski propisi“, koji su bili veoma značajni za organizovanje pozadinsih organa i Narodnooslobodilačkih odbora na oslobođenoj teritoriji. U blizini i okolini Foče su se tokom 1943. godine odvijale bitke na Neretvi i Sutjesci. Foča je konačno oslobođena 11. januara 1945. godine, od strane Šeste crnogorske udarne brigade.

Članovi Vrhovnog štaba NOP i DVJ, predvođeni Josipom Brozom Titom, u druženju sa stanovnicima Foče 1942. godine

Okupacija Foče i zločini

U kratkotrajnom Aprilskom ratu, 20. aprila 1941. godine, Foču su okupirale italijanske snage. Krajem maja u gradu je uspostavljena ustaška vlast i vojni garnizon Nezavisne Države Hrvatske, a italijanske trupe su ga privremeno napustile. Glavni organizator ustaške vlasti u Foči je bio Redžep Hajrović, advokat iz Nevesinja, a njegovi glavni saradnici - Stjepan Bralić, iz Travnika i Drago Kolovrat iz Bugojna.

Ustaše su i Foči i okolnim selima započele pretrese, pljačku, maltretiranja i hapšenja viđenijih ljudi. Od kraja juna represalije su pojačane, došlo je do brojnih hapšenja, paljenja kuća, ubistava, interniranja, u prvom radu nad srpskim stanovništvom. Početak i razvoj antifašističkog ustanka prisilili su Italijane da u septembru 1941. godine ponovo zaposednu Foču i druga mesta jugoistočne Bosne.

Ubrzo je Kalinovički partizanski odred oslobodio prostranu teritoriju između Sarajeva, Foče i Konjica. U njegov sastav ušla je i Fočanska partizanska četa, formirana 11. novembra 1941. godine. Četničke jedinice, koje su nastale uporedno s partizanskim, u ovom periodu su prešle u službu okupatora. Italijani su 5. decembra napustili Foču, i prepustili je četnicima. Komandanti četničkih jedinica u Foči su bili kapetan bivše Jugoslovenske vojske Sergije Mihailović i vojvoda Đekić. Pod njihovom komandom, počelo je pljačkanje i ubijanje nedužnog muslimanskog stanovništva, koje nije imalo nikakve veze sa ustaškim zločinima. Tako su četnici pod Mihailovićevom komandom 6. decembra pozvali proglasom sve muslimane i Hrvate od 16 do 60 godina, pa su za nekoliko dana poubijali oko 400 meštana i oko 700 muslimana, koji su se u Foči zatekli kao izbeglice iz jugoistočne Bosne, sklanjajući se od četničkog terora. U periodu od 5. decembra 1941. do 20. januara 1942. godine, četnici su ubili oko 3.000 ljudi sa teritorije srezova Foča i Čajniče, od čega 298 meštana Foče.

Fočanska republika

Foča (25.1—4.5.1942)

Položaj Foče na karti Jugoslavije

Oslobođenje Foče

Bataljon „Vojvoda Momčilo“ Durmitorskog partizanskog odreda, pod komandom Obrada Cicmila, zauzeo je Foču, 20. januara 1942. godine, pošto su prethodno četničke jedinice napustile grad i otišle u Goražde, a potom u Čajniče. Dva dana po oslobođenju grada, u njega su stigli Moša Pijade, Mitar Bakić i Marijan Stilinović, a 25. januara su stigli i ostali članovi Vrhovnog štaba NOP i DVJ i Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, predvođeni Josipom Brozom Titom. Oni su smestili u hotel „Gerstel“ u centru Foče i tu su boravili do 10. maja 1942. godine.

Foča centar ustanka

Dolaskom Vrhovnog štaba i Centralnog komiteta KPJ u Foču, ona je tada postala centar velike slobodne teritorije, nazivane i „Fočanska republika“. Oni su odatle rukovodili Narodnooslobodilačkom borbom u čitavoj Jugoslaviji.

Aktivnost Vrhovnog štaba NOP i DVJ je tokom boravka u Foči bila veoma bogata:

• nastavljeno je stvaranje Dobrovoljačke vojske Jugoslavije
• napisan je i objavljen „Statut proleterskih narodnooslobodilačkih udarnih brigada“
• odlučeno je da se formiraju Operativni štabovi za Bosansku krajinu, Hercegovinu i istočnu Bosnu.
• formirana je Glavna intendantura Vrhovnog štaba
• propisane su oznake za komandni kadar i ustanovljeno je zvanje narodnog heroja Jugoslavije
• odlučeno je da se formira Druga proleterska udarna brigada
• pokrajinskim rukovodstvima date su direktive za stvaranje pokretnih udarnih i omladinskih bataljona
• naređeno je formiranje vojnopozadinskih komandi i vojnih sudova u brigadama i odredima

U Foči su nastali tzv „Fočanski propisi“, koji je februara 1942. godine izdao Vrhovni štab, a napisao Moša Pijade. Oni su sadržali dva značajna uputstva o radu i razvoju narodne vlasti:

• „Zadaci i ustrojstvo Narodnooslobodilačkih odbora“
• „Uputstva za rad Narodnooslobodilačkih odbora u oslobođenim krajevima“

Deo ovih dokumenata štampan je u „Biltenu Vrhovnog štaba“ u brojevima 14, 15 i 16, u organu CK KPJ „Proleteru“, listovima „Narodni borac“ i „Partizanski sanitet“, koji su izlazili u Foči.

Na sednici održanoj 4. aprila 1942. godine, Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije ocenio je razvoj Narodnooslobodilačke borbe, ukazao na propuste i zastranjivanja u pojedinim regionima i odlučio da se to energično suzbije i da se proširi platforma Narodnooslobodilačke borbe. Iz Foče je Josip Broz uspostavio radio-vezu sa Kominternom i radio na međunarodnom afirmisanju Narodnooslobodilačkog pokreta.

U periodu od 19. marta do 26. aprila 1942. godine u Foči su boravili članovi britanske vojne misije „Hidra“, predvođene majorom Terensom Atertonom. Oni su 25. februara stupili u kontakt sa Mošom Pijadom na Žabljaku, i on ih je uputio u oslobođenu Foču. Oni su se odmah po dolasku u Foču sastali sa Vrhovnim komandantom NOP i DVJ Josipom Brozom Titom, koji ih je upoznao sa vojno-političkom situacijom u Jugoslaviji. Oni su u Foči ostali do 26. aprila, kada su, zajedno sa generalom bivše Jugoslovenske vojske Ljubom Novakovićem, otišli u nepoznatom pravcu.

Aktivnosti u gradu

U gradu je po oslobođenju organizovana Komanda mesta, a za komandanta je bio određen Mitar Bakić. Pri ovoj komandi radile su krojačka, obućarska, pekarska i druge radionice. Pored ovoga, u gradu i široj okolini bila je razvijena svestrana aktivnost:

• izabrani su gradski i sreski Narodnooslobodilački odbori
• izabrani su sreski odbori narodne omladine
• održan je zbor Antifašističkog fronta žena istočne Bosne
• oživljene su saobraćajna, zanatska, poštansko-komunikaciona, kulturno-prosvetna i fiskulturna delatnost
• formirane su četiri omladinske brigade:
  • Prva fočanska omladinska brigada (ušla je u sastav Prve proleterske brigade i kasnije se istakla u bici na Sutjesci)
  • Druga fočanska omladinska brigada
  • Miljevinska omladinska brigada
  • Čelebička omladinska brigada

U Foči je bila formirana i partizanska bolnica, koja je kasnije prerasla u Centralnu bolnicu NOVJ, a njen načelnik je bio Gojko Nikoliš, učesnik španskog građanskog rata i narodni heroj. Pored njega u bolnici su radili doktori - brat i sestra Đura i Julka Mešterović, bračni par Sima i Olga Milošević, Đani Popović i dr. U ovoj bolnici lečili su se i promrzli učesnici Igmanskog marša, tzv „Igmanci“, kao i borci iz drugih jedinica.

Prilike u Foči do kraja rata

U toku prolećne ofanzive italijanske snage su 10. maja 1942. godine prodrle u Foču. Na preostaloj slobodnoj teritoriji fočanskog sreza kod sela Vrbnice, vrhovni komandant NOP i DVJ, Josip Broz Tito, 17. juna 1942. godine formirao je Četvrtu proletersku crnogorsku brigadu, a 19. juna doneo odluku o pohodu grupe proleterskih brigada u zapadnu Bosnu.

Za vreme bitaka na Neretvi i Sutjesci, oko Foče su vođene žestoke borbe. U septembru 1943. godine u selu Ivovićima kod Foče formiran je Drugi udarni korpus, čije su jedinice tada oslobodile grad. Krajem 1943, u Foču su prodrle nemačke snage, a u toku 1944. godine, grad je više puta bio oslobađan i okupiran.

Foču je 11. januara 1945. godine konačno oslobodila Šesta brigada Treće udarne divizije NOVJ.

Literatura

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga četvrta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1986. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga treća). „Redakcija Vojne enciklopedije’’. Beograd, 1974. godina.