Hrišćanski simboli na srpskom srednjovekovnom novcu
Hrišćanski simboli na srpskom srednjovekovnom novcu počeli su da se primenjuju po ugledu na novac Solunske kraljevine, od prve polovine 13. veka u vrema kralja Radoslava, pa sve do monetarne reforme sprovedene oko 1435. godine, kada je ikonografija na novcu zamenjena profanim, svetovnim predlošcima.
Preduslovi uredi
Kako je u srednjem veku pravo na kovanje novca predstavljalo centralno pitanje svakog vladara, njegova prva briga nakon dolaska na tron tron, legitimno ili uzurpacijom vlasti, da iskuje novac sa svojim imenom, kao akt konsolidacije svog autpriteta. Od tog trenutka, osim tržišne vrednosti koju je imala, iskovana tanka metalna pločica postaje moćno novčano sredstvo projektovanja i promovisanja ličnpsti samoga vladara i njegove imperijane politike. A toj promociji koristile su se i posebna vrsta jezika kojeg čine mngobrojne i simbolički veoma bogate predstave novca, verski simboli i legende koje ih prate.[5]
Kao i nekada, tako i danas, novac izražava identitet države koja ga kuje. Na osnovu stava francuskog antropologa Morisa Godelijea za koga je novac je, između ostalog,
...simbol, vidljiv znak istorije pojedinca i grupa, čiji smisao dolazi iz najskrovitije dubine društvenih struktura.[5]
možemo zaključiti da novac osim primarne uloge koju ima u razmeni dobara i tržišnoj komunikaciji unutar socijalne zajednice u kojoj je nastao, ima važnu ulogu i u vizuelnoj komunikaciji unutar jedne grupe, koja proističe iz simboličnog karaktera znaka na novcu. Znak, odnosno predstava na novcu, na ovaj način može biti interpretirana na različitim nivoima, kao simbol vrednosti samoga novca ili, u dubljem smislu, kao simbol kolektivnog identiteta, npr. hrišćanskog.[6]
U ikonografiji srpskog srednjovekovnog novca mogu se zapaziti dva idejna polazišta i dva načela nakojima je građena slika vladara i njegove vlasti:[7]
- hrišćanski karakter vlasti i
- ideal vladara-ratnika.
U osnovi vizantijske i srednjovekovne političke ideologije nalazila se teorija prema kojoj vladar vlada po božjoj milosti kao bogoizabrani samodržac.[8]
Ideja o Bogu kao ključnom političkom činiocu istaknuta je na novcu u vreme vladavine cara Justinijana II, kada je car na aversnu, značajniju stranu svoje zlatne nomizme stavio bistu Hrista, pomerivši tako prvi put na srednjovekovnom novcu predstavu vladara na reversnu stranu.
Ovakve ideje su prisutne i u srpskoj sredini, od vladavine Stefana Nemanje, pa Nemanjići sebe smatraju bogoizabranim vladarima, a retoričke formule poput „Bogom postavljen” i „Bogom darovanim vencem venčan bih”, česte u vladarskim hagiobio-grafijama i diplomatičkoj građi, na srpskom novcu oslikava predstava Hrista na aversu, dok revers nosi predstavu vladara.[7]
Od Hrista dobijena vlast akcentovana je predstavom investiture vladara i na srpskom novcu koji kuju kralj Radoslav i car Dušan. Pritom je predstava spuštanja krune na glavu cara Dušana posredstvom anđela unela u srednjovekovno novčarstvo originalno rešenje, zasnovano na ikonografiji koja je u srpskoj monumentalnoj umetnosti prvi put primenjena na freskama Gračanice. Prikazivanjem investiture vladara na novcu kralja Radoslava i cara Dušana, kao u vizantijskom novčarstvu, srpska dvorska sredina je ispoljila svoje stavove prema važnim političkim i ideološkim pitanjima, samodržavnostii bogomdanosti vlasti srpskih suverena.[7]
Istorija uredi
Politička i crkvena istorija Srba, nakon doseljavanja na Balkanskopoluostrvo, neraskidivo je vezana za balkansko podneblje i tekovine prošlih vremena koje je ono baštinilo, a koje su oblikovane vekovnomvlašću Rimskog carstvai dugotrajnim prisustvom hrišćanske vere. Paralelno sa naseljavanjem započet je i proces hristijanizacije. Kada govori o naseljavanju Srba, Porfirogenit navodi kako
„car njih pokrsti dovevši sveštenike iz Rima i, naučivši ih da pravilno vrše dela pobožnosti, izloži im hrišćansko veroučenje.[9]
Proces hristijanizacije Srba i Hrvata počeo je u 7. veku, a završen je u Vasilijevo vreme, a u njemu su ulogu imala oba velika hrišćanska centra Rim i Carigrad. Dakle, razrušena episkopska sedišta ipak nisu utihnula hrišćanski duh. Naprotiv, Srbi i Hrvatisu uprkos nepostojanju „aktivnih“ episkopskih sedišta bili pokršteni, a iz dostupnih izvorakoji o tome govore ne vidi se njihovo odupiranje tom procesu.
Do kraja 9. veka Balkansko poluostrvo je od integralnog i jednog od najzančajnijih delova Rimskog carstva postalo u političkom pogledu podeljeno između nekoliko država, a u crkvenom pogledu granica između uticaja velikih središta Rima i Carigrada, koja je nekada delila poluostrvo prostirući se istočno od Sofije sada je bila pomerena, na štetu Rima, dalje na Zapad, vrlo blizu srpskim zemljama koje su započinjale svoj istorijski razvitak. Nemanjići su prvi izborili samostalnu nacionalnu državu i crkvu u multinacionalnoj imperiji čije je narode ujedinjavala hrišćanska vera. Otišli su i korak dalje: pa su hrišćanske simbole kao znakove dostojanstva carske porodice pretvorili u nacionalne simbole.
Prvi srpski vladar za koga sigurno znamo da je na odeći imao carske orlove i nosio Konstantinov steg (krst oslikan zlatom, na purpurnoj kvadratnoj tkanini) bio je kralj Stefan Prvovenčani.
Prvu hrišćansku ikonografiju na srpskom srednjovekovnom novcu nalazimo za vreme kralja Radoslava (1228—1234), koji je naredio da se iskuju kovanice po uzoru na novac Solunske države.
Na novcu su predstave Hrista, Bogorodice, arhanđela Mihajla i Sv. Konstantina. Predstava Sv. Konstantina koji predaje dvostruki krst kralju preslikana je sa novca vizantijskog cara Manojla Anđela. Skiptar (grčki termin), ili žezlo (srpski termin) bio je pored krune najvažniji simbol vlasti u srednjem veku. Skiptar, kao i kruna i presto, pripada ne samo vladaru, već celoj dinastiji i državi, pa otuda u izvorima imamo sintagme kao srpski skiptar ili otačaski skiptar. Pridavana mu je takva simbolička moć da se smatralo da može zamenjivati odsutnog vladara. Na likovnim predstavama — freskama i novcu — skiptar je uvek prikazivan kao ukrašeni jednostruki ili dvostruki krst, a nisu retke ni predstave palice sa ukrasom na vrhu u obliku ljiljana.[10]
Dolaskom na presto Srbije 1276. godine kralj Dragutin započeo je kovanje dinara po ugledu na venecijanske groše. Slika Hrista na prestolu na jednoj strani novca i vladara, samog ili sa Sv. Stefanom, zaštitnikom dinastije Nemanjića, na drugoj strani postaće „kanon” po kome će se oblikovati sve emisije novca kraljevskog perioda od 1228. do 1346.[11]
Dinar kralja Dragutina bio je poznat ne samo po ikonografiji već i kao prvi dinar sa ćiriličnim natpisom i vladarom koji stoji. Vladar sa krunom drži skiptar u ruci sa krstom na vrhu, dok mu druga ruka počiva na grudima.
Car Dušan je posle krunisanja 1346. godine uveo niz novih predstava na novcu, na kome se po prvi put pojavila predstava Hrista u mandorli, koja je u srpsko novčarstvo došla pod uticajem dubrovčana, glavnih preduzetnika i zakupaca kovnica. Jedno od obeležja novčarstva cara Dušana predstavlja dinar sa predstavom vladara koji stoji i koga krunišu anđeli. Ova ikonografija je preuzeta sa zidnog slikarstva iz kompozicije Loza Nemanjića u Gračanici i Peći. Ovom predstavom jasno je podvučeno božansko poreklo carske vlasti i sam čin krunisanja koji je obavljen u Skoplju 1346. godine.
Na kotorskim dinarima careva Dušana i Uroša prikazan je zaštitnik grada Kotora Sv. Tripun, dok se na novcu grada Ulcinja javlja predstava Bogorodice Orante.
Tokom razdoblja oblasnih gospodara (1371—1402) među glavnim motivima na aversu srpskog novca ostala je i dalje slika Hrista.
Pored Sv. Stefana, na dinarima nalazimo i predstave arhanđela Mihajla, koju je uveo knez Stefan Lazarević, Sv. Lavrentija, na novcu kovanom u Baru i Sv. Ladislava, koja je preuzeta sa ugarskih dukata.
Krajem 14 veka pojavljuje se grupa kovanica koja na reversu nosi natpis PATRIJARH, a koja je najverovatnije iskovana u Peći.
Poslednje razdoblje kovanja srpskog novca obeleženo je velikim brojem vrsta u okviru kojih postoje razne kombinacije ikonografskih predložaka.
Ikonografija uredi
U okviru izdanja srpskog srednjovekovnog novčarstva izdvaju se četiri ikonografske grupe kojima pripadaju:
- predstave svetih ličnosti: Hrist, sveti Stefan, arhanđel Gavrilo;
- slike vladara;
- heraldičke scene: šlem, štit, grb, krst, dvoglavi orao, lav, zvezda, krin, kruna i
- prikazi natpisa: u redovima, ili u formi monograma, odnosno slova.
Pored zadržavanja predložaka koji se vezuju za monetarna izdanja ranijih srpskih vladara, novčarstvo prve polovine 15. veka obeležila je pojava novih ikonografskih rešenja. Dominantno prisustvo religioznih slika na novcu despota Stefana Lazarevića i gospodina Đurđa Brankovića, u kasnijem periodu, ustupiće primat profanim predstavama na monetama despota Đurđa i Lazara Brankovića.
Predstave Hrista uredi
Predstave Hrista na srpskom srednjovekovnom novcu bile su brojne i imale su podjednako dugu istoriju koliko i srpsko novčarstvo. Njihova pojava koja dominira aversnom starnom traje od prvih monetarnih prikaza na novcu kralja Radoslava, pa do poslednjih izdanja srpskih despota i zasnivala se na poimanju vlasti koja je počivala na vizantijskoj ideologiji o božanskoj prirodi carske ličnosti, kao i Božje milosti kao temelja zemaljske vlasti.[12]
Vezu između nebeske vlasti i zemaljske, bogoizabranih srpskih despota simbolisale su tipološki različite predstave Hrista koje su se pojavile na njihovim monetarnim izdanjima. Predstava Hrista na prestolu sa visokom naslonom u tuniki i kolobionu koji desnom rukom blagosilja, a u levoj drži jevađelje u srpskom novčarstvu se pod uticajem venecijanskog groša prvi put pojavila na dinarima kralja Dragutina.[13]
Nastavljajući da traje na novcu kasnijih srpskih kraljeva, careva i oblasnih gospodara, motiv aversa obeležavaju tri vrste despotskih dinara Stefana Lazarevića.
Osim na prestolu sa naslonom, Hrist je u srpskom novčarstvu prikazan i na prestolu bez naslona. Pod uticajem kovanja Nikejskog i Solunskog carstva ova predstava se prvi put pojavila na novcu kralja Radoslava, a potom na carskim kovanjima i izdanjima srpskih feudalnih gospodara.[14]
Predstava krsta uredi
Dok srpsko srednjovekovno novčarstvo pre perioda Despotovine beleži retke pojave krsta, o čemu svedoče samo dva njegova prikaza, dvostrukog krsta, na poludinaru cara Dušana, odnosno krsta sa krinovima na krajevima i zvezdom u sredini, na zajedničkom dinaru despota Uglješe i kralja Vukašina, njegov prikaz u kovanju despota Stefana Lazarevića predstavlja čest motiv.[15] Na to ukazuju tri dinarska izdanja na kojima se jednostavan grčki krst pojavljuju kao aversna, odnosno reversna predstava.[16]
Značajno prisustvo predstave krsta u novčarstvu Zapada i Ugarske, najčešće kao reversnog prikaza sa različitim simbolima u poljima između krakova, svakako je mogao biti ikonografsko izvorište, velikog broja predstava krsta na novcu despota Stefana.[17]
Retka pojava dvostrukog krsta na aversu smederevskog obola despota Đurđa, dovodi se u vezu sa istim predlošcima.[17]
Prestanak korišćenja ikonografije na srpskom novcu uredi
Religiozne predstave koje karakteriše novac despota Stefana Lazarevića i gospodina Đurđa Brankovića, biće poslednje, jer će nakon monetarne reforme sprovedene oko 1435. godine, one biti zamenjene profanim, svetovnim predlošcima.
Izvori uredi
- ^ a b Ivanišević, Vujadin (2001). Novčarstvo srednjovekovne Srbije. Beograd: Stubovi kulture. str. 237
- ^ a b Kovačević & 6. 9. 2016.
- ^ a b Jovanović, Miroslav (1996). „Srpski srednjovekovni novac I. Dinar. Srpsko numizmatičko društvo; str.10
- ^ Pantelić, Svetlana (2010). Istorija kovanja novca: Novac kralja Stefana Radoslava (1228-1233)” Bankarstvo. Beograd: Udruženje banaka Srbije. 1—2.
- ^ a b M. Jovanović, Srpski srednjovekovni novac, Beograd 2001.
- ^ V. Turkovid, Uloga novca u promidžbi kulturnog identiteta, Društvo istraživača Zagreb, 5–6, 1996, 977–978.
- ^ a b v Marina Odak, Politička ideologija novca: Razvoj i poruke srpskih srednjovekovnih kovanja, PROCESI VIZANTINIZACIJE I SRPSKA ARHEOLOGIJA Beograd 2016
- ^ Marjanović-Dušanić, Vladarska ideologija str,66-69
- ^ Lj. Maksimović, PokrštavanjeSrba i Hrvata, ZRVI 35 (1996) 160–161
- ^ Tibor Živković. Portreti srpskih vladara (IX—XII). Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, str. 165—8
- ^ Ivanišević, Novčarstvo, 87–88, 238, br. 1.4.
- ^ Marjanović-Dušanić 1994, Vladarske insignije i državna simbolika u Srbiji od XIII do XIV veka, Beograd 1994.
- ^ Ivanišević V. 2001 Novčarstvo srednjovekovne Srbije, Beograd 2001. str. 85, 238-239
- ^ V. Ivanišević, 2001. Novčarstvo srednjovekovne Srbije, Beograd 2001. str. 87-88, 238.
- ^ Ivanišević 2001 V. Ivanišević, Novčarstvo srednjovekovne Srbije, Beograd 2001. str.663—664
- ^ Ivanišević 2001 V. Ivanišević, Novčarstvo srednjovekovne Srbije, Beograd 2001. str.663—665—666
- ^ a b Ivanišević 2001 V. Ivanišević, Novčarstvo srednjovekovne Srbije, Beograd 2001. str.674
Literatura uredi
- I. Šmeman, Istorijski put Pravoslavlja (prevod Marija i Branislav Marković), Cetinje (1994). str. 86.
- M. Sulyberger, Le Symbole de la Croix et les Monogrammes de Jésus chez les premiers Chrétiens, Byzantion, tom II, (1926). str. 337-448
- Kovačević, Miona (6. 9. 2016). „Kad je srpska dinar bio valuta u Italiji, a Dante o njemu pisao stihove”. Blic onlajn. Ringier Axel Springer d.o.o. Pristupljeno 28. 1. 2017.
- Marina I. Odak, Ikonografija i simbolika predstava na srpskom srednjovekovnom novcu doktorska disertacija Filozofski fakultet u Beogradu, odeljenje za istoriju umetnosti, Beograd, 2015.
Spoljašnje veze uredi
- Novac srpske despotovine, studija iz srpske numizmatike sa katalogom novca, doktorska disertacija (2016)