Crkva Svetog arhanđela Miahila u selu Balinac
Crkva Svetog arhanđela Miahila u selu Balinac podignuta je 1892. godine zalaganjem meštana sela Balinca, a troškom jereja Ignjata Popovića rodom iz Balinca, uz blagoslov episkopa timočkog Melentija, a za vreme vlade kralja Aleksandra Obrenovića. Osvećena je maja 1896. godine o čemu svedoči zapis na krstu od kamena koji se nalazi severoistočno od oltarske pregrade.
| Crkva Svetog arhanđela Miahila u selu Balinac | |
|---|---|
| Opšte informacije | |
| Mesto | Balinac (Knjaževac) |
| Opština | Knjaževac |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | crkva |
| Vreme nastanka | XIX vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Vlasnik | Republika Srbija |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
| www | |
Ovaj objekat sakralne arhitekture čine važan deo kulturne baštine kao nosilac duhovnosti, kulture i nacionalnog identiteta, na teritoriji opštine Knjaževac, u sklopu Timočke i Niške eparhije, sa još dvadeset i sedam crkava podignutih od 1835. do danas, prema podacima iz dokumentacije Odeljenja za istoriju umetnosti Zavičajnog muzeja Knjaževac.[1]
Položaj uredi
Crkva Svetog arhanđela Miahila se nalazi u selu Balinac, smeštenom uz izvor Balinačke reke, dok delove naselja presecaju mnogobrojni potoci. Crkva je podignuta na uzdignutom platou na desnoj obali Balinačke reke. U odnosu na niže postavljenu zgradu nekadašnje škole i mesne kancelarije crkva ima dominantnu poziciju, ali je u odnosu na prilaz sa glavnog druma koji vodi kroz selo na realtivno nepristupačnom i skrivenom mestu.
Udaljena je oko 17 kilometara od Knjaževca, odakle se do sela stiže magistralnim putem Knjaževac - Kalna - Pirot. U antropogeografskom smislu Balinac pripada prostoru Zaglavka.
Stanje zaštite uredi
Danas je crkva skoro potpuno srušena, oltarski prostor je urušen, a časna trpeza od kamena sa bazom od opeke i maltera, pokrivena je šutom i blatom. Bočni zidovi crkve kao i krov iznad prostora naosa crkve srušili su se.
Smatra se da već od 1980-tih godina nije u aktivnoj upotrebi.
Pored pojedinačnih nastojanja žitelja sela ili ljudi poreklom iz ovog kraja da crkvu obnove, poprave i vrate joj nekadašnju ulogu i značaj, krov se polako urušio, što je dovelo do postepenog i na kraju potpunog propadanja oltarskog i pevničkog prostora.
Istorija uredi
Selo je u velikoj meri nastanjeno doseljenicima, naročito iz pirotskog kraja, Bugarske i okoline.[2] Pripada grupi mlađih sela Zaglavka, a ustaljeno je mišljenje da je nastalo u drugoj polovini 18. veka spajanjem država – pojata, odnosno krupnijih imanja.
Stanovništvo ovog sela bavilo se pretežno zemljoradnjom, stočarstvom i trgovinom i važilo je za veoma bogato naselje. Danas je ono, kao i mnoga druga staroplaninska sela, gotovo opustelo.
Urušene i napuštene kuće svedoče o životu ljudi na ovim prostorima. Od nekadašnjih 556 stanovnika prema popisu iz 1948. godine, poslednji popis iz 2011. godine beleži samo 15 stanovnika, dok ih je prema kazivanjima meštana danas tek nekolicina.[3]
Crkva Svetog arhanđela Miahila podignuta je 1892. godine trudom sela Balinca, i novcem jereja Ignjata Popovića rodom iz Balinca, uz blagoslov episkopa timočkog Melentija, a za vreme vlade kralja Aleksandra Obrenovića. Osvećena je maja 1896. godine o čemu svedoči zapis na krstu od kamena koji se nalazi severoistočno od oltarske pregrade.
Smatra se da je crkva podignuta na mestu starijeg sakralnog objekta u narodu poznatog kao Kapela na kojem je još 1842. godine podignut zavetni krst posvećen Svetom arhanđelu Mihailu.
U Spomenici Timočke eparhije iz 1934. godine, navedeni su svešetenici koji su opsluživali u ovoj parohiji, a kao parohijski sveštenik od 1921. godine naveden je Todor Durnousov, poreklom Rus. Nakon njega parohiju je opsluživalo knjaževačko sveštenstvo.
Malobrojni stariji meštani pamte da su kao učenici seoske škole, na crkvene praznike i seoske zavetine na dan Svetog arhanđela Mihaila i na Đurđevdan, predvođeni sveštenikom i učiteljem, išli u ophod oko crkve (u narodu pozant pod nazivom litije).
Na osnovu sačuvanih podata o darodavcima i priložničkih zapisa koji se nalaze na pojedinim predmetima i ikonama, smatra se da je ovaj hram u potpunosti podignut i opremljen zahvaljujući darovima i prilozima lokalnog stanovištva, kakav je slučaj u selima Bučje (Milošević Micić i Vasić Petrović, 2012) i Orešac.
Arhitektura crkve uredi
Crkva je u arhitektonskom smislu neobično velika i prostrana građevina, obzirom na vreme, mesto i tehniku gradnje. Podignuta je od trošnog materijala u tehnici bondruka, kombinacijom drvenih konstruktivnih greda, prepleta i blata, a spolja i iznutra okrečena u belo.
Osnova crkve: dužine 13 i širine 5,4 metara, u obliku je trikonhosa sa dve manje bočne konhe – pevnice i prostranom apsidom na istoku.
Unutrašnjost crkve podeljena je oltarskom pregradom na dva nejednaka dela, veliki prostor broda crkve i dosta manji oltarski prostor. Širok i prostran brod crkve zasveden je poluobličastim svodom izvedenim paralelno postavljenim letvicama.
Apsida i pevnice bile su sa spoljne strane poligonalne, a sa unutrašnje polukružnog oblika.
Severoistočno ispred oltarske pregrade nalazi se zavetni krst – zapis od lokalnog kamena – peščara na kojem se nalazi sledeći natpis:
Ovaj sveti hram Arhagela Mihaila. podgnut 1892. Trudom meštana sela Balinca a.troškom. jerea Ignjata Popovića Rodom ЇZ sela Balinac za vlade kralja Srbije Aleksandra Ї osvećen 14. maja 1896. blagoslovom episkopa timočkog Melentia – ovaj krst od 1842. g. ovde postoi obnovi ga Toma Per...”.
Krst je obojenu svetloplavo, a slova i dekorativne bordure pojačane su bronzanom bojom.
Crkva je natkrivena dvoslivnim krovom i prepokrivenim crepom, dok je pod pokriven opekama kvadratnog oblika.
U crkvu se ulazilo kroz jednostavna dvokrilna vrata na zapadnoj strani, dok su na severoistočnoj strani, uz samu pevnicu postojala manja bočna vrata. Na bočnim zidovima broda, kao i na pevnicama i na oltarskoj apsidi, postojao je po jedan prozorski otvor. Na zapadnoj fasadi, iznad jednostavnog ulaza, nalazi se pravougaona niša sa ikonom na limu. Iznad nje se razaznaju fragmenti kružnog obojenog polja koje može biti protumačeno kao imitacija prozorskog otvora – rozete.
Prema crvenim i mrkim bojenim tragovima može se zaključiti da je crkva imala bojene dekorativne trake koje su pratile arhitektonski sklop i otvore na crkvi. Obziromna vreme nastanka i tehniku gradnje može se reći da je ovo bila veoma prostrana crkva koja je mogla da primi veliki broj vernika. U drugoj polovini 20. veka crkva gubi svoj nekadašnji značaj i sa godinama biva zapuštena.
Crkvena porta uredi
- Zvonara
Južno od ulaza u crkvu u crkvenoj porti nalazi se zvonara izrađena od lake drvene konstrukcije pod krovom na četiri vode pokrivenim ćeramidom.
Zvono je poklon Rafajla Prvulovića, predsednika crkvene opštine i njegove žene iz 1935. godine. Izrađeno je u zvonolivnici inž. P. Jovanovića u Novom Sadu. Zbog dotrajalosti noseće konstrukcije zvono je palo, da bi ubrzo nakon toga bilo preneto u prostorije knjaževačke crkvene opštine radi adekvatnog čuvanja i eventualnog postavljanja na zvonik uz neki drugi sakralni objekat na teritoriji Knjaževca.[1]
- Groblje
Sa severozapadne strane, u neposrednoj blizini ulaza u crkvu nalazi se nekoliko svešteničkih grobova obraslih u šipražje i rastinje, među kojima je i grob sveštenika Ignjata Popovića, kao i grobovi članova njihovih porodica.
Unutrašnjost crkve uredi
- Oltarska pregrada
U jako svedenoj unutrašnjosti crkve centralno mesto ima ikonostas, izgrađen je početkom 20. veka. Na njemu je sačuvano nekoliko ikona na limu, priložničkih darova pojedinaca. Jednostavna oltarske pregrada je u dva reda, izrađena je od širokih, sivo „mramorisanih” dasaka, najverovatnije naručena i izrađena u istoj radionici istovremeno kad i ostatak crkvenog mobilijara (nalonja, pevničkih stolova i ormana za bogoslužbene predmete, sasude i knjige) obzirom da su svi elementi oslikani na isti način koji podražava strukturu zelenkastog mermera.
U najnižoj zoni oltara sačuvana je ikona Svetog Nikole, uramljena serigrafija, prilog braće Božina i Save A. Brankovića iz 1931. godine i uramljena ikona Svetog velikomučenika Georgija na limu.
Na Carskim dverima nalazi se predstava Blagovesti, priložnički dar porodice Rake Nikolića iz 1908. godine.
Iznad mesta na kojem je trebalo da stoji prestona ikona Bogorodice nalazi se mala ikona Krštenja Hristovog, a sa suprotne strane Preobraženja Gospodnjeg, prilozi Dimitrija Prvulovića iz 1910. godine.
U najvišoj zoni centralnu poziciju zauzima ikona Svete Trojice iznad koje se nalazi Raspeće koje okružuju predstave Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova.
- Freskodekoracija
Sa sigurnošću se ne može tvrditi da je unutrašnjost crkve u nekoj ranijoj fazi bila oslikana ili na neki primeren način dekorisana, jer danas u unutrašnjosti crkve nema tragova živopisa, osim u oltarskom delu gde se nazire crvenkasto bojeni sloj.
Na severnoj i južnoj strani crkve nalaze se dopojasne predstave - fresko ikone Svetog Pantelejmona i Svete Paraskeve.
U crkvi se, severno od ulaza, nalazio veliki orman u kojem je čuvana stara crkvena periodika sa crkvenim knjigama i drugom arhivom, ali je zbog urušavanja hrama i neadekvatnih uslova čuvanja ta dokumentacija propala. Postojeće, još sačuvane ikone su u jako lošem stanju. Nešto pokretnih ikona (Poklonjenje mudraca, Bogorodica sa Hristom, Sveti arhiđakon Stefan, Sveti Simeon Nemanja, Sveti Nikolaj, Sveti Georgije izrađenih uljem na limu) predato je od strane nadležnog sveštenika na čuvanje i staranje Zavičajnom muzeju Knjaževac.[1] Reč je o ikonama. U crkvi nije bilo sasuda ni drugih bogoslužbenih predmeta.
U crkvi se nalaze sačuvani: fragment barjaka sa predstavom Svetih vrača Kozme i Damjana, jedan nalonj i dva gorionika za sveće, oba dar porodice Vladimira Miloševića, trgovca iz Knjaževca i Đorđa Todorovića, šlosera (bravara) iz Slika.
Izvori uredi
- ^ a b v Dokumentacija Odeljenja za istoriju umetnosti Zavičajnog muzeja Knjaževac
- ^ Stanojević, M. (1913): Zaglavak,antropogeografska proučavanja, SEZ, HH, Beograd, 131-135.
- ^ Čeliković, B. (2013): Istraživanja prostora nekadašnjeg Knjaževačkog okruga i Budžaka, u Timok, Zaglavak,Budžak, Svrljig, Beograd, 721-769.
Literatura uredi
- Miša Rakocija Manastiri i crkve Južne i istočne Srbije, Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, Studije i monografije, Niš, 2013
- Petrović, P. i Jovanović, S. (1997): Kulturno blago knjaževačkog kraja, Beograd
