Crkvena planina

Crkvena planina, Gramada ili Plana (lokalni naziv) je planina u jugoistočnoj Srbiji, severoistočno od Vlasinske visoravni i jezera. Područje planine administrativno pripada opštinama Crna Trava i Surdulica. Severni deo je u opštini Crna Trava, a deo iznad jezera, u njegovoj blizini i istočno od njega je u sastavu opštine Surdulica. Do 1919. godine srpsko-bugarska granica išla je preko ove planine, odnosno njenim najvišim delom.

Crkvena planina, Gramada ili Plana
Pogled na Veliki i Mali Vrtop, vrhove planine Gramade, sa Čemernika.
Geografske karakteristike
Najviša tačka	Vrtop
Ndm. visina	1 721 m
Koordinate	42° 47′ 33″ S; 22° 22′ 20″ I
Geografija
Crkvena planina
Države	Srbija

Planina se prostire do brane Vlasinskog jezera na jugu, reke Vlasine na zapadu, Crvenske reke na istoku i sela Sastava reka (opština Crna Trava) na severu. Selo Sastav reka interesantno je po tome što se na njegovoj teritoriji sastaju dve reke i čak četiri planine. Na njegovoj teritoriji sastaju se Gradska reka i Vlasina (Gradska utiče u Vlasinu). U ataru sela dodiruju se četiri planine: Gramada, Tumba, Talambas i Ostrozub. Gradska reka razdvaja planine Gramadu i Tumbu, a Vlasina protiče između Gramade sa jedne i Čemernika i Ostrozuba sa druge strane. Crvenska reka razdvaja Gramadu i Rudinu na potezu od sela Preslapa do sela Strezimirovaca.

Gramada je sastavljena od kristalastih škriljaca prve grupe i pripada Rodopskom sistemu. Reljef ove planine prilično je jednoličan, karakterišu je blage padine i ravnomerno uzdizanje. Spada u srednje - visoke planine, a najviši vrh je Vrtop na (1 721 m). Najviši deo Gramade prilično je zaravnjen, te njeni vrhovi nisu preterano izraženi i oštri. Na Gramadi se prema visini ističu vrhovi Mali Vrtop (1 685 m), Veliki Vrtop (1 721 m), Plandište (1 660 m) i Orlovac (1 708 m). Ovim vrhovima ide glavno bilo Gramade.

Planina je prilično bogata vodom. Predstavlja najviši deo na razvođu između sliva Vlasine i izvorišnog dela Jerme. Sa jedne strane potoci odlaze u Vučju reku i Jermu, a sa druge strane u Vlasinu. Zanimljiv je tok reke Strvne, koji je u donjem delu preusmeren kanalom u Vlasinsko jezero. Na ovoj reci postoji vodopad u ataru sela Popadišci, u opštini Crna Trava.

Gramada ima specifičan biljni svet što je, uz njen položaj u odnosu na Vlasinsko jezero i okolinu, čini vizuelno izuzetno upečatljivom. U nižim delovima ima mnogo listopadne šume, u kojoj dominira bela breza, koja se smatra simbolom Vlasine. Brezove šume prostiru se do nekih 1400 - 1500 m nadmorske visine. Iznad njih zastupljeno je sitno rastinje i trava. Ova smena biljnog sveta lako se uočava sa Vlasinskog jezera.

Sa glavnog bila Gramade lepo se vide oblast Znepole u susednoj Bugarskoj, veštačko Jarlovsko jezero ali i cela površina Vlasinskog jezera, koje je u celosti na teritoriji Republike Srbije.

Na ovoj planini nalazi se selo Darkovce, sa mahalama ili malama Terzini (Terzijini), Antunovi, Pavlovi, Zlatanovi, Košarci, Mišini, Ristini, Livađe, Karakaši, Popovići, Todorovići itd. To su uglavnom mali zbijeni zaseoci koji su dobili imena po porodicama koje su se prve tu doselile ili po starešinama tih sela ili porodica. Uglavnom svaki zaselak ima svoj potok, izvor ili česmu koji služi kao izvor vode.

• 
  Orlovac je najviši vrh Jablaničkog okruga.
• 
  Orlovac je najviši vrh Jablaničkog okruga.
• 
  Spomen ploča narodnom heroju Ratku Pavloviću Ćićku na Gramadi.
• 
  Stena sa Spomen pločom narodnom heroju Ratku Pavloviću Ćićku na Gramadi.
• 

Literatura

• Mala enciklopedija Prosveta (3 izd.). Beograd: Prosveta. 1985. ISBN 978-86-07-00001-2. 
• Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3.