Šipovo
Šipovo je gradsko naselje i sjedište istoimene opštine koja se nalazi na jugu regije Bosanske Krajine, u zapadnom dijelu Republike Srpske, Bosna i Hercegovina. Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva iz 2013. godine, u Šipovu je ukupno popisano 4.052 lica.[1] To je prvenstveno brdsko-planinsko područje ispresecano rijekama Janjem i Plivom, kao i rečicama Sokočnicom, Lubovicom i Volaricom. U neposrednoj blizini grada nalazi se srednjovijekovna tvrđava znana kao Soko na Plivi.
Šipovo | |
|---|---|
 Pogled na Šipovo s novoizgrađene zgrade opštine | |
.png) Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Bosna i Hercegovina |
| Entitet | Republika Srpska |
| Opština | Šipovo |
| Stanovništvo | |
| — 2013. |  4.052 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 16′ 57″ S; 17° 05′ 04″ I / 44.282438° S; 17.084351° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 475 m |
  Šipovo Šipovo na karti Bosne i Hercegovine | |
| Ostali podaci | |
| Pozivni broj | 050 |
| Veb-sajt | www |
Geografske odlike uredi
Šipovo se nalazi u sjeverozapadnom dijelu Republike Srpske, oko 85 kilometara od Banje Luke.
Teren oko ušća rijeke Janja u Plivu je ravničast i brdovit s nadmorskom visinom od oko 440 m. On se postepeno uzdiže i prelazi u planinsko područje. Vrh Veliki Vitorog (planina Vitorog; 1906 m) predstavlja najvišu visinu područja na jugu, a Bandira (planina Lisina; 1335 m) najvišu visinu na severu. Na istoku je najviša planina Gorica s vrhom visine 1267 m, a na zapadu Čardak s vrhom visine 1452 m.
Reljef Opštine Šipova sačinjavaju sljedeće reljefne cjeline:
- planinski masivi (Vitorog, Plazenica, Ravna gora, Gorica, Lisina i Čardak);
- površi i visoravni (natpoljsko-čuklićka, podobzirsko-pribeljačka i strojičko-podovska);
- doline rijeka Plive i Janja.
Reljef predjela Šipova najvećim je dijelom građen od sedimentnih krečnjačkih stijena i dolomita. Krečnjačke površine ispresijecane su brojnim tektonskim pukotinama na kojima su stvorene brojne forme reljefa (vrtače, uvale, jame, pećine), među kojima je najpoznatija Vaganjska pećina (990 metara nadmorske visine) s brojnim ukrasima stalaktita i stalagnita.
Gradsko urbano područje smješteno je na sjevernom dijelu opštine u slivu navedenih rijeka u kojem živi oko 60% cjelokupnog stanovništva opštine. U saobraćajnom smislu preko Opštine Šipovo prolaze dva važna komunikacijska pravca dolinom rijeka Plive i Janja. To su: pravac Banja Luka — Šipovo — Kupres i Jezero — Šipovo — Glamoč.
Klima uredi
U geomorfološkom pogledu Šipovo spada u brdsko-planinsko područje koje se iznad mora u prosjeku diže za oko 800 m. Šipovo se u globalnom klimatskom pogledu nalazi u pojasu umjerenokontinentalne klime, s određenim diferencijacijama koje su uzrok razlike u nadmorskoj visini, topografskim i vegetacijskim elementima. Srednja godišnja temperatura iznosi +10 °C, srednja ljetnja temperatura iznosi oko +20 °C a srednja zimska temperatura kreće se oko 0 °C. Srednja godišnja insolacija iznosi 1800 časova ili prosječno 5 sati dnevno. Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha iznosi otprilike 85%. Srednja vrijednost padavina je 990 mm godišnje. Prosječan broj dana pod snijegom je 120 dana a vegetacioni period traje oko 250 dana. Magla u Šipovu je česta pojava i s velikim brojem dana u godini. Vjetrovi su česta pojava na južnom dijelu opštine (Janjska visoravan) jer se preko Janja ukrštaju mediteranske i kontinentalne vazdušne mase.
Istorija uredi
Antičko doba uredi
Istorija ovoga kraja seže u antičko doba. Plodna zemlja, značajna rudna bogatstva, blaga klima i povoljan geografski položaj osigurali su da okolina Šipova bude nastanjena od najranijih vremena. Iza ilirskih plemena Sapuata i Emantina koja su pripadala plemenskom savezu Mezeja, koji su vladali prostorom između rijeka Vrbasa, Save i Bosne, preostali su u dolinama Janja i Plive ostaci brojnih utvrda i naselja. Gradine, kako su poznate u narodu a ima ih preko 30, pripadaju kasnom bronzanom i ranijem gvozdenom dobu, u periodu od 1.500 do 1.000. godine p. n. e. Naselje Volari je staro ilirsko naselje koje se zvalo Volorai, a zaselak Sarići nosio je ime Sarite.
Rimsko doba uredi
Mezeje je nakon sloma Batonovog ustanka pokorio rimski vojskovođa Germanik 9. godine. Rimljani su nakon toga podijelili do tada jedinstvenu oblast na provincije Panoniju i Dalmaciju. Šipovo je pripalo Dalmaciji. U antičkom dobu nakon dolaska Rimljana, na području užeg grada Šipova razvilo se značajno upravno i privredno središte. Epigrafski nalazi potvrdili su da je naselje imalo rang municipija, a jedan od nalaza potvrdio je i njegovo tadašnje ime Baloie. Sudeći po nalazima ovo naselje je rang municipija dobilo krajem 1. ili na početku 2. vijeka. Centar ovog municipija nalazio se na lokalitetu Gromile, gdje su locirani forum, hram, kurija i statua patronu. Vrhunac je doseglo tokom 3. i 4. vijeka, a uništeno je i ugašeno krajem 6. vijeka. Naselje ove antičke aglomeracije ostavilo je bogate arheološke nalaze. Na osnovu evidentiranog i istraženog značajnija koncentracija nalaza iz antičkog perioda svodi se na lokalitete: Gromile, Tuk, Volari, Crkvina, ušće rijeke Lubovice, Čifluk i Mujdžići. Na osnovu arheoloških ostataka prepoznaju se tragovi naselja i refugija, kulturnih građevina nehrišćanskog i hrišćanskog karaktera te drugi artefakti. Veći broj hramova čiji su ostaci pronađeni na razmjerno ograničenom području od Volara do Mujdžića ukazuju na to da je Baloie u rimskom i vizantijskom periodu bilo i važno crkveno sjedište, dok neki izvori ukazuju i na postojanje episkopije Baloie.[2]
Drugi svjetski rat uredi
Ustaše su tokom Drugog svjetskog rata vršile nasilje i druge represalije nad lokalnim stanovništvom, pljačku materijalnih dobara i prisilno unijaćenje. Svoje akcije na području sliva rijeka Janja i Plive otpočele su odmah nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije. U Šipovu je formiran Ustaški tabor kao vojno-politička institucija, a za predsjednika Opštine Šipovo postavljen je učitelj Jakov Matekalo. Za prvog tabornika postavljen je Muharem Košmić iz Volara, a za njegovog zamjenika Stanislav Tolj, dok je komandir žandarmerijske stanice u Šipovu bio Jakov Bubalo. Među ustašama su se isticali lokalni muslimani: Mujo Bašić i Meho Kos (iz Šipova), Numo Brkić i Meho Fejzić iz Volara, Bahto Šuškić i Nedžib Malkoč iz Mujdžića, Alija Hasić iz Bešnjeva, Mahmut Ribić iz Gornjeg Šipova, šef željezničke stanice Luka Tolj te kafedžije Jure i Ante Juranović. I prije okupacije na teritoriji Opštine Šipovo djelovala je ultranacionalistička ustaška organizacija, a kao protagonistu vlasti su pratile muslimana iz Volara Šerifa (Tala) Košmića, žandarskog majora austrougarske vojske.[3]
Nasilje, pljačka materijalnih dobara i druge represalije prisilile su lokalno stanovništvo da se odmetne u šume i tamo skloni od ustaša. Odmetnuto stanovništvo otpočelo se grupisati u vojne formacije. Ubrzo nakon toga, narod je podigao ustanak. Ustaške vlasti imale su informacije o ustanku koji se spremao sudeći prema izvještaju Zapovjedništva Bosanskog divizijskog područja iz Travnika 10. jula 1941. godine, u kom se navodi da su organizaciju pripremali četnici na području Glamoč—Grahovo—Ključ—Petrovac. Grupacije bjegunaca po šumama nastajale su oko sela Kozila, Pljeve i Dragnjić Podova i bile su predvođene Mitrom Trivunčićem iz Pljeve, Tanasijem Prolom sa Kozila, Pericom Vasićem, Urošom Drenovićem učiteljem iz Gerzova i drugim.[3]
Početkom septembra 1941. godine u jeku ustaške ofanzive na ustanike vršena su masovna hapšenja u Šipovu i okolini. Lokalno stanovništvo zatvarano je u školi, šumarskoj upravi i drugim zatvorima, a zatim je odvođeno na Bare kod Gradine gdje je u periodu od 4. do 9. septembra u masovnom pokolju ubijeno. Žrtve su pokopane nedaleko od mjesta ovog zločina. Površinski sloj grobnice bio je posut živim krečom, a sloj zemlje bio je tanak; mjestimično su virile ljudske ruke i noge povezane bodljikavom žicom. Nakon rata je pri prenošenju posmrtnih ostataka na gradsko groblje utvrđeno da su ustaše na tom mjestu strijeljale, zaklale ili na drugi način ubile 525 Srba raznih godina starosti. Pokolj na Barama početkom septembra smatra se najmasovnijim zločinom ustaša na jednom mjestu u ovom kraju. U zatvoru koji se nalazio u pravoslavnom hramu u Jajcu 16. septembra ubijeno je 158 zatočenih Srba, većina iz Šipova. U izvještaju koji je sačinio zapovjednik Vojne Krajine Mate Rupčić navodi se da su Srbi ubijeni u hramu klanjem nožem. Broj Srba zatočenih u zatvorima sreza Jajce (kome je Šipovo pripadalo) do sada nije utvrđen. Ukupni demografski gubici, stvarni gubici, popisi žrtava i stradalnika te poimenični spisak stradalih ovog kraja u Drugom svjetskom ratu nije do kraja završen. Prema djelimičnim popisima vršenim poslije rata u srezu Jajce registrovano je 31 veće stratište, s ukupnih 5.400 evidentiranih žrtava ustaških zločina 1941—1945. godine.[4]
Obim stradanja lokalnog stanovništva može se sagledati popisom nestalih prezimena rodova koji su živjeli na području današnje Opštine Šipovo. Uvidom u Šematizme SPC vidljivo je da su u mnogobrojnim ratovima stradanjima, progonima i raseljavanjima od kraja 19. vijeka do polovine 20. vijeka s područija današnje Opštine Šipovo potpuno nestali rodovi: Pajić, Kaurdžić, Zijevalo, Kukić, Durđić, Velić Pnević i Andrić (iz parohije Volari), Ronac, Blagajić, Novak, Delić, Tanasić, Draščević, Prodan, Šakić, Rodić, Aleksić, Debeljak, Kukrika, Dulić, Stevanović, Kikić i Trnjinić (iz parohije Ljuše), Vuković, Stojić, Meseldžija i Miladin (iz parohije Strojica) te Jađić, Drenodolja, Tulać i Milinović (iz parohije Vagana).[4]
Utvrđeno je da je više od 350.000 pravoslavnih Srba prekršteno (unijaćeno) u periodu 1941—1945. godine. Pojava prekrštavanja pravoslavnih Srba odvijala se i u tadašnjem srezu Jajce. Jedan od slučajeva nasilnog prekrštavanja odigrao se s Jovankom Prpić (rođenom Gašić) iz Šipova, radnicom pošte u Jajcu.[5]
Nakon Drugog svjetskog rata uredi
Železnička pruga Šipovo — Jajce ukinuta je 1. aprila 1970. godine.
Raspad Jugoslavije uredi
Šipovo se, kao i ostale opštine u Visokoj Krajini, tokom Građanskog rata u Bosni i Hercegovini nalazilo u sastavu Republike Srpske. Na području opštine nije bilo ratnih dejstava sve do septembra 1995. godine, kada su područje opštine okupirale Oružane snage Republike Hrvatske. Tom prilikom dolazi do egzodusa lokalnog stanovništva, počinjena su i ubistva onih koji su ostali, a nakon toga i pljačka dela opštinske imovine. Poslije pregovora u Dejtonu i potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, opština Šipovo je u cjelini vraćena y sastav Republike Srpske.
Nakon Dejtonskog sporazuma uredi
Godine 2017. u centru Šipova izgrađena je spomen-česma, na čijem vrhu se nalazi kamena tepsija sa pitom. Spomenik tepsiji s pitom posvećen je tradicionalnoj janjskoj piti, narodnom jelu iz ovog kraja.[6]
Privreda uredi
Opština Šipovo raspolaže značajnim prirodnim resursima: šume, rude, rijeke (Pliva, Janj, Lubovica), obradive površine, livade i pašnjaci.
Postoji više rudnih nalazišta: ruda gipsa u Volarima i Stupnoj; ruda bentonita u Sokocu i Gredi; mrki ugalj u Brđanima; dolomitni građevinski pijesak u Lubovu; polimetalni minerali (bakar, gvožđe, živa, mangan); kristalni kvarc na južnim padinama Lisine. Eksploatišu se rude gipsa, bentonita, kao i pijesak.
Opština Šipovo raspolaže bogatim vodenim resursima. Rijeke Pliva i Janj sa svojim pritokama predstavljaju potencijal za izgradnju mini protočnih hidrocentrala.
Opština Šipovo raspolaže mrežom puteva ukupne dužine 220 km. Na asfaltne otpada 90 km, makadamske 80 km a na zemljane 50 km.
U Šipovu je 31. oktobra 2011. otvorena fabrika za proizvodnju alkalno aktiviranog bentonita preduzeća „Bentonit” i „Bentoprodukt”.[7] Većinski vlasnik je Rus Adam Vitarigov kome je Vlada Republike Srpske 2006. dala koncesiju.[7] U fabriku je uloženo 4,5 miliona evra.[7]
Međunarodna pomoć uredi
U periodu 1996 — jul 1999. uz međunarodnu pomoć realizovana su sledeća ulaganja na području šipovačke opštine: popravka kuća (9.2 mil. KM), infrastruktura (6.3 mil. KM), školstvo (1.5 mil. KM), zdravstvo (0.5 mil. DEM), poljoprivreda (0.6 mil. KM), jačanje institucija (0.2 mil. KM).
U Šipovu postoje dvije digitalne telefonske centrale iz mreže fiksne telefonije. Kapacitet centrale u Šipovu je 3.904 priključka, a centrale u Pljevi je 368 priključaka. U gradskoj dolini funkcioniše mobilna telefonija, dostupni su sva tri mobilna operatera, s tim što je HT telekom s ograničenim signalom.
Sport uredi
Šipovo je sjedište fudbalskog kluba Gorica i košarkaškog kluba “Pliva”
Stanovništvo uredi
| Sastav stanovništva – naseljeno mjesto Šipovo | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2013.[8] | 1991.[9] | 1981.[10] | 1971.[11] | ||||
| Ukupno | 3 856 (100,0%) | 5 170 (100,0%) | 3 539 (100,0%) | 1 333 (100,0%) | |||
| Srbi | 3 571 (92,61%) | 3 828 (74,04%) | 2 211 (62,48%) | 659 (49,44%) | |||
| Bošnjaci | 247 (6,406%) | 1 155 (22,34%)1 | 1 026 (28,99%)1 | 621 (46,59%)1 | |||
| Neizjašnjeni | 10 (0,259%) | – | – | – | |||
| Hrvati | 9 (0,233%) | 14 (0,271%) | 16 (0,452%) | 24 (1,800%) | |||
| Jugosloveni | 6 (0,156%) | 117 (2,263%) | 239 (6,753%) | 3 (0,225%) | |||
| Muslimani | 5 (0,130%) | – | – | – | |||
| Ostali | 3 (0,078%) | 56 (1,083%) | 10 (0,283%) | 1 (0,075%) | |||
| Crnogorci | 2 (0,052%) | – | 15 (0,424%) | 11 (0,825%) | |||
| Slovenci | 1 (0,026%) | – | 1 (0,028%) | 1 (0,075%) | |||
| Ukrajinci | 1 (0,026%) | – | – | – | |||
| Bosanci | 1 (0,026%) | – | – | – | |||
| Albanci | – | – | 14 (0,396%) | 13 (0,975%) | |||
| Makedonci | – | – | 6 (0,170%) | – | |||
| Mađari | – | – | 1 (0,028%) | – | |||
- 1 Na popisima od 1971. do 1991. Bošnjaci su popisivani uglavnom kao Muslimani.
O poreklu i genetičkoj slici Srba iz Šipova postoji opsežna analiza „Srbi iz Šipova – poreklo i genetička slika” iz januara 2022. godine.[12]
Galerija uredi
-
Spomenik Simi Šolaji i rijeka Lubovica -
Centar Šipova -
Vodopak na rijeci Janj, Janjske otoke -
-
Manastir Glogovac, okolina Šipova -
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013 na teritoriji Republike Srpske — Preliminarni rezultati, Republički zavod za statistiku, Banja Luka, 2013.
- ^ Željko Jandrić, Romejski municipij Baloie u današnjem Šipovu, GLASNIK UDRUŽENjA ARHIVSKIH RADNIKA REPUBLIKE SRPSKE godina XI, broj 11, Banja Luka, 2019.
- ^ a b Željko Jandrić, STRADANjE SRBA U SLIVU RIJEKA PLIVE I JANj U NDH TOKOM 1941.GODINE, Godišnjak Muzeja žrtava genocida, Beograd, 2019.
- ^ a b Željko Jandrić, USTAŠKI ZATVORI ZA SRBE U JAJAČKOM SREZU TOKOM 1941.GODINE, Časopis Topola, Jasenovac- Donja Gradina, 2019.
- ^ Željko Jandrić, Prilog istraživanju prozelitizma klera rimokatoličke crkve u NDH: nekoliko slučajeva nasilnog prekrštavanja pravoslavnih Srba, Časopis Topola, Jasenovac- Donja Gradina, 2020.
- ^ „ŠIPOVO DOBILO JEDINSTVEN SPOMENIK U SVETU”. kurir.rs. 28. 7. 2017. Pristupljeno 28. 7. 2017.
- ^ a b v „Šipovo: Otvorena fabrika betonita”. Radio-televizija Republike Srpske. 31. 10. 2011. Pristupljeno 2. 11. 2011.
- ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013 – Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovijest, maternji jezik”. popis.gov.ba. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. Arhivirano iz originala 7. 4. 2021. g. Pristupljeno 7. 4. 2021.
- ^ „Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991.” (PDF). fzs.ba. Pristupljeno 19. 11. 2015.
- ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 19. 11. 2015.
- ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 19. 11. 2015.
- ^ Bojanić, Jovan; Jelić, Luka. „Srbi iz Šipova – poreklo i genetička slika”. Poreklo. Pristupljeno 19. 1. 2022.
