3. udarna divizija NOVJ

Treća udarna divizija bila je divizija Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, formirana 9. novembra 1942. u Perduhovo Selo, kod Glamoča, naredbom Vrhovnog štaba NOV i POJ od Pete proleterske crnogorske udarne brigade, Desete hercegovačke udarne brigade i Prve dalmatinske udarne brigade. Prilikom formiranja imala je oko 3.200 boraca. Prvi komandant divizije bio je Pero Ćetković, a politički komesar Radomir Babić.

Treća udarna divizija
Jugoslovenska partizanska zastava
Postojanje	9. novembar 1942 — kraj rata Mesto formiranja: Perduhovo Selo, kod Glamoča
Formacija	Peta proleterska brigada Prva dalmatinska brigada Deseta hercegovačka brigada
Jačina	3.200 boraca
Deo	Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
Angažovanje	Borbe za Jajce 1942. Bitka na Neretvi Bitka na Sutjesci Operacija Ribecal Sarajevska operacija
Komandanti
Komandant	Pero Ćetković
Načelnik štaba	Rudolf Primorac
Politički komesar	Radomir Babić

Juna 1943, u toku bitke na Sutjesci, iz sastava Divizije privremeno je izašla Deseta hercegovačka divizija, a privremeno ušla Treća proleterska sandžačka brigada (do septembra 1943). Septembra 1943. Deseta hercegovačka brigada vratila se ponovo u sastav Divizije i ostala do decembra 1943. U sastavu Divizije bile su još i Četvrta proleterska crnogorska brigada, od septembra 1943. do januara 1944; Šesta crnogorska brigada od novembra 1943. do februara 1944; Treća proleterska sandžačka brigada, od januara do februara 1944; Sedma crnogorska brigada, od decembra 1943; Deveta crnogorska brigada od aprila 1944; Artiljerijska brigada, od 20. aprila 1945. i Prva italijanska brigada divizije Garibaldi, od 9. maja 1944. do 23. februara 1945. godine.

Početkom 1945. Divizija je imala preko 5.600 boraca. Divizija se do 10. septembra 1943. nalazila u sastavu Glavne operativne grupe, potom u sastavu Drugog udarnog korpusa i od januara 1945. u sastavu Druge armije Jugoslovenske armije. Smatrala se jednom od elitnih jedinica NOVJ.

Borbeni put Treće divizije

Nakon formiranja divizija kao celina učestvovala je krajem novembra i početkom decembra 1942. godine u borbama za Jajce. Zatim je prešla u nastupanje na osovinske garnizone i komunikacije u srednjoj Bosni.

Tokom Bitke na Neretvi u ofanzivi u dolinu Neretve predstavljala je srednju napadnu kolonu i zauzela italijanski garnizon u Prozoru. Učestvovala je u protivudaru kod Gornjeg Vakufa i u razbijanju četnika kod Nevesinja i Kalinovika. U Nevesinju je 28. marta 1943. poginuo komandant Pero Ćetković, narodni heroj.

Tokom Bitke na Sutjesci bila je deo Južne operativne grupe. Ostala je u zaštitnici sa Centralnom bolnicom. Prilikom pokušaja proboja nemačkih položaja u dolini Sutjeske 13. juna 1943. divizija je pretrpela teške gubitke, razbijena je na više bataljonskih grupa, od kojih su se neke probile i spojile sa Operativnom grupom Vrhovnog štaba, dok su se druge probile u Hercegovinu, Crnu Goru i Sandžak. Prilikom pokušaja proboja u jurišu je poginuo treći komandant divizije Sava Kovačević.

Tokom Bitke na Sutjesci iz sastava divizije izašla je Deseta hercegovačka brigada, a umesto nje je u sastav divizije ušla je Treća proleterska sandžačka udarna brigada.

Početkom septembra 1943. divizija je obnovljena. Njen sastav su činile Četvrta proleterska crnogorska udarna brigada, Peta proleterska crnogorska udarna brigada i Deseta hercegovačka udarna brigada i potčinjena je Drugom udarnom korpusu. Krajem 1943. godine umesto Desete hercegovačke i Četvrte proleterske u sastav su ušle Šesta i Sedma crnogorska omladinska brigada. Od aprila 1944. do kraja rata u sastavu divizije nalaze se Peta proleterska brigada, Sedma i Deveta crnogorska brigada, Artiljerijski divizion (od 20. aprila 1945. Artiljerijska brigada).

U sastavu svog korpusa divizija je vodila gotovo neprekidne borbe sa jedinicama nemačkog 21. armijskog korpusa i sa četnicima. Nakon oslobođenja Crne Gore divizija je učestvovala u Sarajevskoj operaciji i oslobađanju Karlovca. Dana 12. maja 1945. kod Zidanog Mosta, zajedno sa Četvrtom i Desetom krajiškom divizijom zarobila je nemačku 7. SS divizije „Princ Eugen“ i 373. legionarsku diviziju.

Komandni sastav divizije

Pero Ćetković prvi komandant divizije

• Komandanti divizije:
  • Petar Pero Ćetković — od formiranja divizije do marta 1943.
  • Radovan Vukanović — od marta do juna 1943.
  • Sava Kovačević — tokom juna 1943.
  • Radovan Vukanović — od septembra 1943. do jula 1944.
  • Savo Burić — od jula 1944. do kraja rata

• Politički komesari divizije:
  • Radomir Babić — od formiranja divizije do juna 1943.
  • Jovo Kapičić — od septembra 1943. do decembra 1944.
  • Vuko Tmušić — od decembra 1944. do februara 1945.
  • Svetozar Radojević — od februara 1945. do kraja rata

• Načelnici Štaba divizije:
  • Rudolf Primorac — od formiranja divizije do juna 1943.
  • Božo Lazarević — od septembra do novembra 1943.
  • Niko Jovićević — od novembra 1943. do kraja rata

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga I — Bilten Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1949.  COBISS.SR 58734343
• Vukanović, Radovan (1971). Ratni put treće divizije. Beograd: Vojnoizdavački zavod.  COBISS.SR 512163501 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. septembar 2011)
• Vojna enciklopedija tom X. Beograd. 1975.  COBISS.SR 73016839
• Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945. tom II. Beograd—Ljubljana: Narodna knjiga—Partizanska knjiga. 1980.  COBISS.SR 49300743

Spoljašnje veze

• „3rd Assault Division”. vojska.net. n.d.  (jezik: engleski)