Vršačka kula

Vršačka kula je tvrđava u Srbiji iz XV veka čiji se ostaci uzdižu na visini od 399 m nmv, na Vršačkom bregu iznad grada.

Vršački kula
Vršački kula
Opšte informacije
Mesto	Vršac
Opština	Vršac
Država	Srbija
Vrsta spomenika	Zamak
Vreme nastanka	XV vek
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture
www.zzskpancevo.org

Smatra se da je kompleks zadužbina Đurđa Brankovića, nastala nakon pada Smedereva. Najočuvaniji deo tvrđave je donžon kula, ali su pronađeni, a zatim i obnovljeni ostaci bedema, palate, polukružne kule i peći. Tokom arheoloških istraživanja krajem 20. veka, otkriven je veliki broj pokretnih nalaza.

Kula je često bio meta osvajanja i razaranja, naročito tokom XVI i XVIII veka, zbog čega su obavljeni obilni konzervatorsko-restauratorski radovi krajem XX i početkom XXI veka. Tom prilikom su Donžon kula, kao i određeni delovi bedema i kula, obnovljeni i dozidani.

Vršački zamak se nalazi pod zaštitom države i proglašen je nepokretnim kulturnim dobrom od velikog značaja i zaštićen kao spomenik kulture od 1948. godine.

Izgled

Utvrđenje je imala izduženi oblik koji je pratio zaravan na vrhu brda i bila je široka 18 m, a dugačka 46 m. Sam Donžon ima pravougaonu osnovu sa ulazom na spratu do koga se dolazi stepenicama koje se lako mogu skloniti u slučaju opasnosti. Visok je oko 20 m sa prizemljem i tri sprata, od kojih je treći, po ostacima kamina i odžaka, korišćen za stanovanje. Pretpostavlja se da je celu utvrdu podigao Đurađ Smederevac (1427—1456) posle pada Smedereva i cele Despotovine 1439. godine sa ciljem zaštite svojih poseda na prostoru današnje Vojvodine, a u prilog toj tezi ide i arhitektonska sličnost između Vršačke kule i Smederevskog grada odnosno utvrđenja manastira Manasije. Prema nekim drugim tezama na tom prostoru je postojalo utvrđenje i pre tog vremena, koje se u ondašnjim izvorima iz prve polovine XIII veka javlja pod imenom Erd Šomljo (rum. Erdesumulu, mađ. Erdsomlyo, Ersomlyo) ili samo Šomljo, ali njegova tačna lokacija još uvek nije sa sigurnošću potvrđena, pošto se pored današnjeg Vršca kao moguća lokacija pominje i prostor Banata koji se danas nalazi u Rumuniji.

Prošlost utvrde

Vršac se prvi put u izvorima pominje 1427. godine u pismu kralja Žigmunda (1387—1439) pod imenom Podvršac, koje ukazuje da se naselje nalazilo ispod vrha, na kome se mogućno nalazila i utvrda. Međutim najizvesnije je da je utvrđenje čiji se ostaci danas nalaze na vrhu Vršačkog brega podigao Đurađ Branković, najverovatnije posle pada Smedereva i cele Despotovine 1439. godine. Već 1456. godine zauzele su ga Osmanlije u sklopu napada na Smederevo i Beograd, ali se nisu dugo zadržale u njemu.

Grb grada Vršca sa kulom, Halaburinom rukom i aginom glavom

Osmanlije su utvrdu i okolinu zauzele 1552. godine i držale su ga sve do 1716. godine, kada je ušao u sastav Austrijskog carstva. Tokom osmanlijske uprave tim prostorom došlo je do velike banatske bune 1594. godine koju su podigli lokalni Srbi i Rumuni i koji su, između ostalog, oslobodili i Vršac sa utvrđenjem.

Model Vršačkog zamka. Autor Golec Josif-Bajdi. Gradski muzej Vršac

Sama buna je ugušena u krvi, ali je ostao zabeležen legendarni događaj tokom osmanlijske opsade grada kada je osmanlijski aga izazvao na dvoboj srpskog vojvodu Janka Lugošana zvanog Halabura koji je branio utvrdu. Ovaj mu je izašao na megdan i savladao ga, a ceo događaj je postao i deo grba grada Vršca na kome se iznad kule vidi ruka sa mačem i odsečenom turskom glavom.

Austrijanci su preuzeli kontrolu nad gradom 1716. godine i on je tada ušao u sastav Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, a već 1718. godine je postao središte Vršačkog distrikta. Verovatno je u ovo doba utvrda izgubila svoju stratešku vrednost i bila napuštena pošto se na njoj ne mogu uočiti naznake prepravljanja u artiljerijsku utvrdu, kao što se desilo sa Beogradskom ili Petrovaradinskom tvrđavom.

Konzervatorski i restauratorski radovi na kuli su izvedeni 1984. i 1993. godine, a od 1997. godine su otpočela sistematska arheološka iskopavanja celokupnog lokaliteta kojim su otkriveni ostaci jake kružne kule koja se nalazila nasuprot danas očuvanoj. Sama kula i ostaci utvrde su tokom NATO agresije na SRJ pretrpeli oštećenja usled raketnih napada na telekomunikacioni predajnik koji se nalazi u njenoj blizini, izvedenih 30. aprila i 12. maja 1999. godine.

Bedemi

Tokom intenzivnih arheoloških istraživanja otkriveni su mnogi delovi zamka, uključujući i bedeme, od kojih su južni i severni najupečatljiviji.

Južni bedem

Južni bedem se proteže ivicom zaravni od donžon do polukružne kule. Čine ga četiri segmenta koja su verovatno zasebno zidana, o čemu svedoči njihova nejednaka dužina. Građen je od cepanog i lomljenog kamena, gnajsa, nepravilnog sloga u krečnom malteru koji je očuvan u visini od 1 do 1,60 m. U osnovi je poligonalnog oblika. Središnji deo bedema sadrži šestougaoni otvor koji prolazi celom širinom zida. Otvor je verovatno korišćen za odvod atmosferskih voda iz zapadnog dvorišta zamka. U zapadnom delu zamka nalazi se niša pravougaonog oblika koja je formirana od četiri pločasta kamena i verovatno je imala višenamensku primenu.

Prvobitnu visinu ovog bedema je moguće odrediti samo u njegovom istočnom delu, dok zbog očuvanosti to nije moguće kada je zapadni deo u pitanju. Očuvani trag bedema na spoljnom licu donžon kule ima širinu od 1,90 m, što ukazuje na to da je visina bedema u istočnom delu bila oko 11 m. Zapadni deo bedema je nešto uži pa se veruje da je bio visok oko 8 m. Visina i snaga istočnog bedema se pripisuje blizini donžon kule u čijoj osnovi su bile smeštene palate vlastelina i cisterna od velikog značaja.

Zbog postojanja spojnice između užeg i šireg bedema pretpostavlja se da je bedem građen u dve faze.

Širina šetne staze na bedemu je zbog nagiba umanjena za 0,80 m, nije bila dovoljna za bezbedno i pre svega brzo kretanje branilaca. Šetna staza je verovatno bila natkriljena dvoslivnim zidom.

Jugozapadni ugao zamka je u osnovi pravilnog četvorougaonog oblika sa očuvanom visinom od 2,60 m. Izgrađen je od lomljenog i cepanog kamena, nepravilnog sloga, u krečnom malteru. Na osnovu položaja, smatra se da je ovaj deo zamka služio kao postament za drvene stepenice kojima se izlazilo na šetnu stazu.

Severni bedem

Severni bedem se prostire u pravoj liniji od donžon do polukružne kule. U istočnom delu bedem je potpuno razoren. Građen je od lomljenog i cepanog kamena, nepravilnog sloga, u krečnom malteru. Prosečna visina je 1,60 m. Neujednačene je dužine kao i južni bedem. Slabo očuvani tragovi svedoče o tome da je bedem celom svojom dužinom bio visok oko 8 m. Šetna staza je bila proširena drvenim konzolnim proširenjem. Na osnovu rasporeda objekata unutar bedema i mogućih prilaza objektu, zaključeno je da se glavni ulaz nalazio u ovom delu bedema koji je do temelja razoren. Ostaci očuvani na steni svedoče o tome da je ulaz bio širine oko 3 m, zasveden, sa masivnim dvokrilnim vratima od drveta.

Temeljna razaranja severnog bedema u njegovom istočnom delu su najverovatnije posledica Karlovačkog mira 1699. godine, kada je Habzburškoj monarhiji pripala cela Ugarska bez Banata. Jedna od tačaka odredbi bila je i da se razruše sve tvrđave osim Temišvara i Arada. Razaranja su najverovatnije obavljena u leto 1701. godine pod nadzorom grofa Vilfganga fon Kvelingena.

Istočni bedem

Istočni bedem se sastoji od dva dela. Širine je oko 1,90 m. Oba dela su povezana južnim i severnim zidom donžon kule. Bedemi su istovremeno građeni o čemu svedoči to što su povezani zidovima kule. Južni deo je bio visine oko 11 m, a severni 8 m.

Unutrašnjost

Unutrašnjost bedema je zidom dužine 18,20 m podeljena na istočno i zapadno dvorište. U središnjem delu je očuvan zid visine oko 2 m, dok se na južnom i severnom delu uočavaju ostaci zidova visine 0,70 m. Pregradni zid je osim podele imao ulogu i u odbrani donžon kule. U južnom delu ovog pregradnog zida otkriven je zazidani prolaz koji je povezivao istočno i zapadno dvorište. Prolaz je bio zasveden masivnim i pravilno tesanim blokovima peščara. Najverovatnije je prolaz zazidan posle 1552. godine kada je zamak pao pod tursku vlast. Turci su tom prilikom koristili samo donžon kulu i istočno dvorište, dok je zapadni deo bio neupotrebljiva ruševina.

Krajevi zapadnog pregradnog zida su povezani sa delovima južnog i severnog bedema, što svedoči o njihovoj istovremenoj gradnji. Sa druge strane, uži delovi bedema su prizidani naknadno. Stoga se pretpostavlja da su donžon kula sa palatom i cisternom i istočni deo zamka sagrađeni u jednoj fazi, a zatim je zapadni deo zamka sa polukružnom kulom dozidan, dajući tako zamku definitivan izgled.

Donžon kula

Pogled na Donžon kulu

Donžon kula, ili branič, ugrađena je u središnji deo istočnog bedema. Kula je vidljiva sa svih strana što ukazuje na odličnu preglednost okoline koju su imali stanovnici Vršačkog zamka. U osnovi je pravougaonog oblika sa visinom od 19,85 m. Izgrađena je od masivnih gromada stena koje su vešto ukomponovane u zapadni zid kule. Podnožje kule je dodatno ojačano sa eskarpama koje se nalaze na tri strane. Eskarpa jedino izostaje na zapadnoj strani.

Zidovi koji su u proseku debljine 2,50 m, građeni su od pritesanog ili cepanog gnajsa, autohtonog kamena, u krečnom malteru. Obrađeni su samo blokovi kvalitetnijeg kamena kojima su formirane ivice. Površine zidova su bile dersovane i pokrivne u potpunosti sa krupnozrnim krečnim malterom. Na taj način, manje kvalitetan kamen je zaštićen od vremenskih uslova i samim tim od oštećenja.

U zidovima kule se mogu primetiti neravno raspoređeni otvori, napravljeni iz odbrambenih razloga. Istočni zid nema otvore ni puškarnice. Najveći broj otvora nalazi se u zapadnom zidu kule. Severni zid karakterišu dve puškarnice, a južni samo mašikula.

Unutrašnji prostor podeljen je na tri sprata, između kojih se nalaze međuspratne konstrukcije od drveta. Komunikacija između spratova je bila moguća pomoću drvenih stepenica koje su prolazile kroz otvore u podovima.

Na prvom spratu se u sklopu zapadnog i severnog zida nalazi po jedna puškarnica, dok se u istočnom delu nalazi prostrana, pravougaona niša. Glavni ulaz se nalazi u zapadnom zidu, visine oko 1,70 m. Ulaz je zasveden svodom od cigli, a pod je izgrađen od pločastog kamena nepravilnog oblika, utopljenog u krečni malter. Na bočnim zidovima oko ulaza se nalaze dva kvadratna otvora u kojima su ležali krajevi drvene grede−mandala. Izvlačenjem mandala iz ležišta dodatno su sa unutrašnje strane bila obezbeđena zatvorena vrata glavnog ulaza. U dodatnoj zaštitu ulogu su imale reze i brave.

Na nivou drugog sprata, u zapadnom zidu, nalazi se prostrana zasvedena niša sa prozorom, koja omogućava pogled na celokupan prostor unutar bedema zamka. Klupe od pločastog kamena ozidane su duž bočnih zidova. U jugoistočnom delu ovog sprata očuvana je peć ozidana od opeke. Peć ima dva ložišta, jedno na podu, a drugo na koti šetne staze. Sa desne i leve strane kamina izvedene su tri niše u kojima su verovatno stajale svetiljke i druge potrepštine. Ovakva konstrukcija govori o tome da je ovaj deo posedniku služio za stanovanje u periodima opasnosti. Južni zid drugog sprata sadrži otvor mašikule odakle je uspešno branjeno podnožje bedema. Mašikula je bila ozidana i natkriljena jednoslojnim krovom. Karakteristično je da je prolaz zatvaran pomoću drvenih vrata, što je bilo neobično za period XV veka.

Na vrhu kule nalazi se šetna staza širine 2 m. Kula je bila natkriljena krovom piramidalnog oblika, a koji je bio pokriven daskom ili šindrom. Krovne grede su takođe natkrivale i šetnu stazu, štiteći je dodatno. Branioci su bili dobro zaštićeni, a za odbranu su koristili otvore između zubaca.

U severoistočnom uglu, uz severni zid kule, nalazio se zidani objekat. Objekat je srušen u oktobru 1883. godine. Osnova građevine je bila pravougaonog oblika. Objekat je bio visine oko 8 m, pa je krovna konstrukcija dosezala do prve puškarnice. Ulaz se nalazio u zapadnom zidu, a unutrašnji prostor su činili prizemni i spratni deo. Namena objekta je bila odbrambena. Služila je za smeštanje vojne posade koja je branila glavnu kapiju zamka.

Polukružna kula

Kula je u osnovi polukružnog oblika sa prečnikom oko 10 m. Proteže se od južnog do severnog bedema. Smatra se da je bila visoka 8 m, o čemu svedoči pretpostavljena visina južnog i severnog bedema u ovom delu fortifikacije. Zid je građen od lomljenog i cepanog kamena, nepravilnog sloga u krečnom malteru. Očuvan je samo u svom zapadnom delu gde je visok 6 m, dok su severni i južni deo ostaci visine 1,70 m. Postoje dve eskarpe, jedna je prizidana sa južne, a jedna sa severne strane zida kule.

Zapadni zid je oštećen sa spoljašnje strane, ali su na njemu očuvana kružna ležišta skele. Ovaj deo kule se spušta do stenovite podloge u podnožju zaravni. Bez eskarpe je.

Prema unutrašnjosti, sa istočne strane, kula je zatvorena zidom koji je formiran od dva segmenta, sa stubom koji se nalazi između. Središnji stub je u osnovi pravougaonog oblika, visine 2,70 m. Rasteretni luk prati zid u celoj njegovoj dužini što svedoči o tome da je tlo na kome je zid izgrađen jako nestabilno. Zid je podignut iznad dubokog udubljenja u steni koje je ispunjeno čvrsto nabijenim i usitnjenim kamenom. U temeljnoj zoni zidne mase nalaze se otvori kvadratnog preseka. Otvori su formirani od četiri pravilno složena pritesana kamena. U otvorima su ležali krajevi podnih greda poreklom od drvenog objekta koji je bio sagrađen u severozapadnom delu dvorišta. Ulaz je bio arhitravan i nalazi se južno od centralnog stuba.

U prizemlje kule se ulazilo pomoću drvenih stepenica koje su bile prislonjene sa obe strane. Prag je visine oko 0,70 m. Polukružna kula je prvobitno bila otvorena prema dvorištu, a istočni zid je naknadno izgrađen.

Unutrašnji prostor kule je bio podeljen na dva nivoa. Komunikacija između spratova se odvijala stepenicama kroz otvor u drvenom podu. U prizemlju kule otkrivena je konstrukcija oblika četvrtine kruga, visine od 2,20 m. Takođe, šut sa delovima lučno spojenih opeka, pokazuje da je u prizemlju postojalo ložište kamina.

Na ovalnoj površini uočavaju se tri niše, dve dvodelne koje se nalaze na krajevima i jedna jednodelna u središnjem delu. Dvodelne niše su podeljene na dva jednaka dela pomoću horizontalno postavljene talpe. Unutrašnje površine su pažljivo ozidane, a dno je presvučeno tankim slojem krečnog maltera.

Palata

Palata je u osnovi nepravilno pravougaonog oblika, unutrašnjih dimenzija 18,70 x 5,20 m. Nepravilan oblik potiče od bedema, koji u stvari predstavlja južni zid palate, koji se u tom delu lomi pod blagim uglom. Palata se nalazi unutar bedema zamka, tik uz južni bedem, a u podnožju donžon kule. Smeštena je u najbezbednijem delu zamka, u skladu sa svojim značajem, ali i svojom funkcijom. Bila je glavni stambeni objekat vlastelina.

Severni zid palate sagrađen je od sitno lomljenog i cepanog kamena, nepravilnog sloga u krečnom malteru. Fragmenti opeke u pojedinim delovima zidova svedoče o sanacijama nakon oštećenja do kojih je došlo 1456. godine kada su zamak po prvi put zauzeli Turci. Na površini zida se uočavaju otvori pravilnog kružnog oblika što govori o tome da su prilikom izgradnje palate korišćene skele, a da je unutrašnjost bila podeljena na spratni deo i prizemlje.

Prizemlje je podeljeno na dve prostorije nejednake veličine. Istočni deo zauzima veća prostorija nepravilno pravougaonog oblika, koja je služila kao ostava za potrepštine i namirnice. Pod ove prostorije je bio popločan kamenim pločama na substrukciji od usitnjenog, nabijenog kamena. Zapadni deo zauzima prostorija manjih dimenzija, koja poseduje ulaz sa istočne strane. U njoj je otkriven deo osnove velike peći. Podnica peći je izgrađena od zapečene zemlje na substrukciji od lomljenog kamena, dimenzija 3,10 x 2 m. Na podnici se mogu uočiti duboka udubljenja kružnog oblika, pravilno raspoređena u nizovima. Preostali sloj pepela svedoči o tome da se otvor za loženje nalazio na južnoj strani, u središnjem delu. Peć je građena tako što je preko drvene konstrukcije naneto blatno vezivo. Ostaci lomljenih životinjskih kostiju i posuđa, svedoče o tome da je peć služila za pripremanje hrane. Peć bogatijeg izgleda nalazila se na spratu i služila je za zagrevanje prostorija. Ovo je primer peći u prizemlju, sa drugom peći koja se nalazi iznad nje na spratu. Tavanjače, koje su nosile spratnu konstrukciju i masivne grede su izgorele, što pokazuje da je palata stradala u požaru.

Ulaz u prizemlje dozidan je uz središnji deo severnog zida i bio je u obliku isturenog vestibila. Masivna, drvena dvokrilna vrata su zatvarala ulaz, što se može pretpostaviti na osnovu dimenzija ležišta dovratnih greda. Drvena greda, odnosno prag dimenzija 0,15 x 0,15 m, zalazio je u zidnu masu zapadnog i istočnog zida. Pod je urađen pomoću cepanih kamenih ploča nepravilnog oblika koje su polagane u tanak sloj krečnog maltera.

Odaje na spratu su bile sličnih dimenzija kao odaje u prizemlju. Služile su za stanovanje. U ovom delu palate je pronađen veliki broj pokretnih nalaza. Do odaja se dolazilo pomoću drvenih stepenica koje su bile prislonjene uz severni zid palate.

Cisterna

Nalazi se u jugoistočnom uglu zamka. Cisterna se protezala od zapadnog zida donžon kule do južnog bedema. U osnovi je kružnog oblika.

Zid visine 2,20 m, sagrađen je na kamenitoj podlozi, duž ivice udubljenja. Bočne strane udubljenja spuštaju se do dubine od 3,20 m. Izgrađen je od lomljenog i cepanog kamena, nepravilnog sloga u krečnom malteru. Kvalitetnije je građe i čvrstine. Klesanjem je oblikovano udubljenje u steni prečnika 6,50 m. Udubljenje je korišćeno kao cisterna za čuvanje rezervi vode. Sačuvani delovi zidova su pripadali objektu koji se nalazio iznad cisterne. Uloga tog objekta je bila zaštita rezervi vode.

Cisterna je bila zatvorena platformom, koja je danas slabo očuvana. Atmosferske vode su se slivale kroz dva otvora u temelju ispod kojih su na ivici stene uklesani slivnici. Poroznost stene, odnosno gnajsa, u kojoj je cisterna bila uklesana podrazumevala je da kamene vertikalne površine budu obložene vodootpornim slojem od maltera.

Cisterna je u potpunosti razorena obrušavanjem zidova.

Peći i ognjišta

U zapadnom delu dvorišta otkrivene su tri peći i jedno ognjište. Takođe, ostaci jedne peći su pronađeni u centralnom delu, a ostaci još dve peći i otvoreno ognjište u jugoistočnom i severoistočnom delu dvorišta.

Zapadni deo dvorišta

Ostaci peći u zapadnom delu dvorišta svedoče o tome da je do prvog razaranja peći došlo 1456. godine. Podnica peći je očuvana samo delimično. Izgrađena je od zapečene zemlje, glačane površine, na substrukciji od nabijenog i sitno lomljenog kamena, neposredno iznad stene. Osnova peći je bila kružnog oblika, zasvedena kalotom i prečnika oko 2 m. Peć je služila za pripremu hrane. Oko peći su pronađeni ostaci kostiju životinja i keramičkih posuda poput lonaca.

Jugoistočni i severoistočni deo dvorišta

Dve peći i otvoreno ognjište korišćeni su nakon obnove zamka u XV veku. Peći su izgrađene neposredno uz pregradni zid, jedna u severnom, a druga u južnom delu dvorišta. Sagrađene su na sloju šuta, u osnovi kružnog oblika sa prečnikom do 2 m.

Severni deo dvorišta karakteriše gotovo potpuno očuvana podnica izgrađena od zapečene zemlje na substrukciji od sitno lomljenog kamena i glinovite žute zemlje. Površina ispred ložišta je bila popločana različitim fragmentima kamenih žrvnjeva. Peći su bile zasvedene kalotom i njihova ložišta su se nalazila na suprotnoj strani, tačnije u južnom delu dvorišta.

U neposrednoj blizini polukružne kule nalazi se jedno otvoreno ložište. Deo ognjišta je devastiran obrušenom kamenom gromadom. U osnovi, ognjište je bilo izduženog oblika sa ulogom u spremanju hrane. Oko ognjišta su pronađeni ostaci gareži, pepela, lomljenih kostiju, kao i keramičkog posuđa.

Grobnica

U središnjem delu dvorišta pronađeno je 6 grobova, za koje se smatra da potiču od vremena kada je zamak bio pod Turskom vlašću. Prvi i drugi grob se nalaze uz južni zid, dok se ostali nalaze u neposrednoj blizini pregradnog zida. Grobovi su pravilno raspoređeni u pravcu jug—sever. Rake su u osnovi pravougaonog oblika, međusobno udaljene 0,60 m. Skeletni ostaci su orijentisani istok—zapad. Jedan skelet pripada ženi, a ostali pripadaju muškim individuama. Na osnovu načina na koji su položeni, na leđa, sa prekrštenim rukama na grudima, zaključeno je da su skeleti pripadali individuama pravoslavne vere, najverovatnije vojnicima. Skeleti su većinom dobro očuvani, visine oko 1,60 m. Grobni prilozi nisu pronađeni.

Pokretni arheološki nalazi

Tokom intenzivnih arheoloških radova pronađen je veći broj posuda od keramike, nakita, oružja itd. Većina ovakvih nalaza je uništena zbog razaranja i miniranja zamka.

Keramičke posude i predmeti

Keramičke posude se mogu razvrstati u tri grupe po svojoj nameni. Razlikuju se posude za pripremanje hrane, služenje hrane i ostali predmeti od pečene zemlje. Keramičke posude su najviše ličile na grnčariju pronađenu u Beogradskoj i Smederevskoj tvrđavi. Lonci koji su bili namenjeni za pripremanje hrane na otvorenoj vatri proizvod su austrijskih grnčarskih radionica koje su u srednjem veku snabdevale srednjoevropske prostore.

Najbrojniji ostaci pripadaju loncima od peskovite zemlje. Lonci su bili različite boje, veličine i namene. Ukrašavani su horizontalnim snopom plitkih ureza, nizom vertikalnih kratkih ureza na ramenu, vertikalnim i horizontalnim valovnicama, kosim naglašenim vrpčastim ornamentom i sl.

Kuhinjske zdele su izrađene od crvene, peskovite zemlje. Razlikuju se zdele iskošenih zidova trbuha i zdele sa blago zaobljenim trbuhom. Ukrašene su nizom kratkih, kosih ureza i predstavljaju proizvod lokalnih radionica. Služile su za pečenje hleba kao i crepulje, koje su takođe pronađene. Crepulje su izgrađene od slabo prečišćene zemlje. Pronađene crepulje se mogu svrstati u crepulje sa plićim ali debljim zidovima, i crepulje sa višim ali tanjim zidovima. Većina crepulja je pronađeno u zapadnom delu dvorišta, uz peć koja je služila za pečenje hleba.

Bokali su bili izrađeni od fino prečišćene peskovite gline. Ukrašeni su horizontalnim snopovima kanelura. Najčešći tip bokala ima ovalni trbuh i ravno dno. Bokali koji su izrađeni od bele gline su potom farbani svetlozelenom bojom, dok su bokali izrađeni od crvene gline bojeni zelenom i mrkom bojom. Oba tipa su nakon bojenja gleđosana. Bogato su ukrašeni i slična ornamentika se sreće kod bokala koji su otkriveni u Beogradskoj tvrđavi.

Lule su predmeti koji su izrađeni od keramike. Deo su predmeta koji su karakteristični za ovakve građevine u XVII i XVIII veku. Lule datiraju iz XVII veka i zbog toga pouzdano svedoče o tome da je utvrđenje potpuno napušteno 1626. godine. Iako su Turci 1595. godine napustili zamak i prešli u palanku u podnožju, Čukur malu, pronalazak lulica govori o tome da je ipak manji deo vojske ostao u zamku.

Posude od metala i stakla

Pronađene su samo dve posude od bronze, od kojih je jedna uništena u požaru, a druga je u potpunosti očuvana. Očuvana posuda je čaša izrađena od posrebrenog bronzanog lima u tehnici iskucavanja. Zidovi čaše su ornamentisani nizom vertikalnih rebara, a na dnu se nalaze i floralni motivi. Ovaj tip zdele je bio omiljen i široko korišćen tokom XIV veka.

Ostaci staklenih posuda su u malom broju pronađeni. Najčešće su u pitanju luksuzne posude koje su korišćene u donžon kuli i palati.

Na prostoru između palate i donžon kule pronađen je dobro očuvan svećnjak od gvožđa. Postavljen je na tri kraka, kružnog preseka, koji su oblikovani u vidu ljudskih nogu. Svećnjak nije proizvodnja lokalnih radionica, već je izrađen u Nemačkoj.

Nakit

U zamku je pronađeno samo nekoliko primeraka nakita. Nakit je skromnog izgleda. Pronađene su igle izrađene od tankog srebrnog lima u tehnici iskucavanja, kao i prsten izrađen od gvožđa lošeg kvaliteta.

Aplikacije su izrađene od bronze i bile su pričvršćene za kožni deo ili tkaninu. Međusobno se razlikuju po dimenzijama, tehnici izrade i ornamentu. Jedan primerak je izrađen od tankog bronzanog lima otiskivanjem na matrici, a dva primerka su oštećenija i izrađena od bronze u tehnici livenja. Ornamenti su izvedeni u vidu nepravilnih nizova kratkih ureza.

Oružje

Oružje, kao i delovi konjske i ratne opreme uglavnom su bili izrađeni od gvožđa i kosti. Od oružja pronađeni su samo tipovi koji su korišćeni za borbu sa odstojanja, poput koplja, strela, kamenih projektila za praćku itd.

Gvozdeni vrhovi strela su najbrojnija grupa pronađenog oružja. Razlikuju se strele masivnog vrha koje su odapinjane sa samostrela i strele sa lakšim vrhom i trnom koje su odapinjane lukom. Sve strele imaju trn za nasađivanje u drveni deo, a međusobno se razlikuju po dimenzijama i obliku vrha. Najmasivnija strela je strela sa četvorobridnim vrhom, kvadratnog preseka. Strele koje imaju trougaoni vrh i dva kružna otvora nazvane su vatrenim strelama. U otvore je umetan materijal koji je prethodno bio potopljen u ulje, zapaljen, a potom i odapinjan na protivnike. Osim korišćenja u ratnim prilikama, strele su korišćene i za lov. Strele koje su odapinjane sa luka nošene su u tobolcu na ramenu ili pojasu.

Koplje je imalo vrh u obliku lastinog repka, kratkog drvenog dela od oko 70 cm. Ovakvo koplje se koristilo najviše u Dubrovniku tokom XIV veka.

Kameni projektili su izrađeni od gnajsa i lokalnog kamena. Najčešće su nepravilnog loptastog oblika manjih ili većih dimenzija. Projektili manjih dimenzija su izbacivani iz ručne praćke, dok su projektili većih dimenzija bacani na protivnika pomoću zamaha dobijenog opuštanjem jednog kraja elastične motke. Puščana zrna pronađena u zamku svedoče o tome da su se za odbranu od opsade koristila i vatrena oružja.

Rekonstrukcija

Odluka o potpunoj rekonstrukciji zdanja donesena je na sastanku uprave 4. marta 2009. godine, kada je odlučeno da se potpuno rekonstruiše prvobitno zdanje sa Donžon kulom, zidovima i malom kulom, te da se ime zdanja promeni u Vršački zamak. Radovi su počeli naredne 2010. godine i završena je prva faza radova koja je obuhvatila potpunu rekonstrukciju Donžon kule ili Vršačke kule, kako je ranije bila poznata, sa dodatkom manje zgrade pored nje, tzv. Kapija kule, regulisanjem zidarskih radova, izgradnjom unutrašnjih nivoa Donžon kule sa postavljanjem krova. Ujedno nastavljeni su radovi na drugim delovima zamka — zidinama i maloj, obloj kuli.

Druga faza je trebalo da bude završena 2011. godine i trebalo je da obuhvati izgradnju zidova i male kule, kao i uređenje celog kompleksa u turističko-sportski centar sa muzejom, osmatračnicom sa vidikovcem u Donžon kuli, kao i restoranom unutar zidina, i prostorijama za kulturno-umetnička dešavanja, uz postavljanje staklenog krova nad dvorištem zamka. Do sada je delimično realizovana umetnička galerija sa stalnom postavom. Kamin u vrhu same kule i dalje nije obnovljen. A što se tiče restorana i staklenog krova, to takođe nije realizovano. Galerija je zatvorena do daljnjeg.

Tokom avgusta 2021. otpočela je rekonstrukcija kule u trajanju od šest meseci.

Galerija

• 
  Istočna strana zamka slikana sa probijenog puta oko zamka, 1. maj 2012.
• 
  Izgradnja prilaznog puta i rampe ka Vršačkom zamku, 1. maj 2012.
• 
  Rekonstruisana Donžon kula sa ponovo izgrađenom kapija-kulom odakle vode stepenice ka Donžon kuli
• 
  Skele na Kapija kuli
• 
  Završeni radovi na rekonstrukciji prve faze
• 
  Desna strana Donžon kule, na ovom mestu je u drugoj fazi podignut zid do visine grede koja se vidi
• 
  Vršačka kula, položaj na bregu
• 
  Pogled sa Vršačke kule

Vidi još

• Vršac
• Vršačke planine

Literatura

• Aleksandar Krstić (2010). Vršac u Srednjem veku I deo: od ranog srednjeg veka do kraja 14. stoleća. Istorijski institut Beograd. 
• Aleksandar Krstić (2011). Vršac u Srednjem veku II deo: od početka 15. do sredine 16. stoleća. Istorijski institut Beograd. 
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd. Dokumentacija. 
• Deroko, Aleksandar (1950). Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji (na jeziku: srpski). Beograd: Prosveta. Pristupljeno 10. 10. 2023. 
• „Istorijat grada Vršca“ (www.vrsac.com)
• „Vršačka tvrđava“ (www.yuheritage.com) (jezik: engleski)
• Brmbolić, Marin (2009). Vršački zamak. Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd.
• Bikić V. (1994). Srednjovekovna keramika Beograda. Beograd.
• Mileker F. (1996). Vršac u starini. Vršac.
• Radojković B. (1977). Metal srednjovekovni. Beograd: Istorija primenjene umetnosti kod Srba, I tom, Srednjovekovna Srbija.
• Cunjak M. (2005). Srednjovekovno oružje i oprema ratnika sa teritorije podunavskog i braničevskog okruga. Smederevo.
• Petrović Đ. (1978). Dubrovačko oružje u 14 veku. Beograd: Vojni muzej.

Spoljašnje veze

• „Sekcija tvrđava: Vršačka kula”. 
• „Vršačka kula — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
• „Istorijat grada Vršca“ (www.vrsac.com)
• Krađa arheološkog blaga (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični jutjub kanal)
• „Vršačka tvrđava“ (www.yuheritage.com) (jezik: engleski)
• „Istorijat grada Vršca“ (www.szekelytur.com)
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture — Beograd
• Lista spomenika
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Beograd/Baza nepokretnih kulturnih dobara
• Vršačka kula