|
[[Datoteka:Dinastico arcaico.svg|320px|thumb|desno|Lokacija drevne Sumerske države.]]
{{rut}}
'''Istorija Azije''' jedinstvena je, jer pored svoje veličine to je ujedno i mesto postanka najstarijih svetskih civilizacija, kao što su [[Sumer|sumerska]], [[Kina|kineska]] i [[Indija|indijska]].<ref>{{citation|last=Bowman|first=John S.|title=Columbia Chronologies of Asian History and Culture|year=2000|publisher=[[Columbia University Press]]|location=New York City|isbn=978-0-231-50004-3|url=https://books.google.com/books?id=cYoHOqC7Yx4C}}</ref> Postojanje ovih civilizacija imalo je snažan uticaj na [[istorija|istoriju]], kako staru tako i na najnoviju, baš kao i pojavljivanje tri glavne religije: [[hinduizam|hinduizma]], [[budizam|budizma]] i [[islam]]a. Kolonijalno uplitanje vekovima se održavalo na razvoj Azije, ali nakon više decenija nazavisnog razvoja, današnje azijske ekonomije doživljavaju pravi procvat.<ref>"Asia Reborn: A Continent Rises from the Ravages of Colonialism and War to a New Dynamism" by Prasenjit K. Basu,Publisher: Aleph Book Company</ref> Međutim, još uvek ima sukoba, a oni na jugoistoku Azije i na [[Srednji istok|Srednjem istoku]] odražavaju se i na svetsku politiku. Drevne civilizacije u Aziji bile su najčešće izolovane, i međusobno i od ostatka sveta, preprekama kao što su [[pustinje]], [[planine]] i [[okean]]i. Jedino je Srednji istok imao jače veze sa Evropom. Zbog toga su azijske civilizacije i kulture nazavisno razvijale hiljadama godina. S vremenom su glavne civilizacije, one u [[Indija|Indiji]] i [[Kina|Kini]], počele da utiču na ostale azijske zemlje.
=== Kušansko Carstvocarstvo ===
{{glavni|Kušansko carstvo}}
Oko [[170. pne.|170. godine pne.]] severnokineski ''klan [[Yuezhi|Juezi]]'' krenuo je na zapad u srednju Aziju. U [[3. vek|3. stoljeću]]u Kristovenove ere. osnovaliOni su osnovali carstvo koje se protezalo od istočnog [[Iran]]a do [[GangesGang]]a u Indiji. ''Kušani'' su kontroliralikontrolisali plodne riječnerečne doline i bili su u središtu trgovine [[svila|svilom]]. PoticaliPodsticali su [[budizam]] i religijsku umetnost,. noNjihovo propadanje je započelo u [[4. vek]]u.
===Padmasambhava Padmasambava ===
Legendarni mudrac i stručnjak za jogu iz ''SwataSvata'', današnji [[Pakistan]], PadmasambhavaPadmasambava utemeljio je ''tibetski budizam''. Zajedno sa suprugom, '''YesheJeše TsogyalTsogjal''', stigao je u [[Tibet]] [[747.]] i osnovao prvi budistički [[samostan]]. Ovaj mudrac proveo je potom svoj život pišući i podučavajući vjeruveru.
===Drevne civilizacije===
[[Datoteka:Timur Exhumed.gif|350px|thumb|lijevoleft|Timur]]
[[SumeraniSumer]]i u zapadnoj Aziji razvijaju prvu svjetskusvetsku civilizaciju, nomada su drevna kineska i indijska civilizacija najviše utječuuticaliu na Aziju. Poseban utjecajuticaj izvršile su njihove religije: [[hinduizam]] (religija indijskog naroda) i [[budizam]] (utemeljio ga ''[[SiddharthaSidarta Gautama]]'' i jedna je od trijutri velikihvelike kineskihkineske religijareligije) koje su se raširile Azijom.
*'''Dinastija Čola'''
Od [[850.]] do [[1200.]] u većem dijeludelu Indije počela je dominiratida dominira dinastija poznata kao '''[[Čola]]'''. Podigli su brojne hinduističke hramove i prenijelipreneli svoju religiju na [[Šri Lanka|Šri Lanku]]. Svoju pomorsku silu raširili su preko mora [[Jugoistočna Azija|Jugoistočne Azije]] što je pridonijelopridonelo širenju hinduizma sva do [[Sumatra|Sumatre]] i [[Bali]]ja.
*'''Dinastija KoguryoKogurjo'''
Od [[7. vek|7. stoljeća]]a sve više je rastao kineski utjecajuticaj i kineski su svećenicisveštenici [[Koreja|Koreju]] preobratili na budizam. '''KoguryoKogurjo''' vladari (1. vek pne. - 7. vek n. e.) poticalipodsticali su širenje budizma. Misionari iz Koreje krenuli su u [[Japan]] koji nije prihvatio samo budizam, već i kinesko pismo, arhitekturu i kulturu.
== Jugoistočna Azija ==
Više od 1000 godina Indija je bila glavna razvojna snaga ove regije i predstavljala je model za kulturu, umjetnostumetnost i religiju Jugoistočne Azije. NjezinNjen je utjecajuticaj počeo opadatije da opada nakon [[1300.]] godine. Od [[300.]] godine indijski su trgovci plovili do [[Tajland]]a, [[Malezija|Malezije]], [[Indonezija|Indonezije]] i [[Filipini|Filipina]]. Od početka 13. stoljećaveka arapski trgovci širili su islam duž morskih trgovačkih puteva. Od početka [[16. vek|16. stoljeća]]a ova regija trgovala je i sa [[EuropaEvropa|EuropomEvropom]].
*'''Sijam'''
StoljećimaVekovima su valovitalasi doseljenika sa sjeverasevera stizali u Sijam ([[Tajland]]) i ženidbeno se vezivalavezivali starosjedilačkimsa starosedelačkim plemenima. U [[13. vek|13. stoljeću]]u jedno je pleme ''ThaiTaj'', ujedinilo Sijam u jednu državu ssa jednim vladarom i jednom religijom - budizmom.
==Srednja Azija==
Vekovima su jedini putnici u negostoljubljivim krajolicima srednje Azije bili trgovci koji su koristili [[Put svile]]. Godine [[1398.]] mongolski ratnik ''Timur'' ([[1336.]] - [[1405.]]) sjurio seporeklom iz stepa i osnovao '''Srednjeazijsko Carstvocarstvo'''. Godine [[1369.]] Timor je svoj glavni grad premjestiopremestio u bogati [[Samarkand]] u današnjem [[Uzbekistan]]u. Grad je doživiodoživeo svoje zlatno doba i postao arhitektonski dragulj srednje Azije budući da su Timur i njegovi nasljednicinaslednici tamo podigli palačepalate, astronomske opservatorije i islamske škole. Početkom [[16. vek|16. stoljeća]]a nomadi ''Uzbeci'' napali su ovaj grad.
== Trgovina i kultura ==
[[Datoteka:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|lijevo|Šaljiva ilustracija '''[[Velika igra|Velike igre]]''' iz 1878. godine]]
TijekomTokom [[17. vek|17]], [[18. vek|18.]] i [[19. vek|19. stoljeća]]a cvalacvetala je trgovina, iako su neke azijske zemlje za neupućene bile zatvorene. [[Rusija]] i europskeevropske zemlje kupovale su [[svila|svilu]], [[čaj]] i [[porculan]] iz Kine. [[Indija]] je trgovala sa [[svijetsvet]]om i bila je poznata po svom ručno tkanom tekstilu, kao što je ''turska mustra'' koji je bio tradicionalni indijski uzorak. TijekomTokom tog perioda zapadne su snage postale sve zainteresiranijezainteresovanije za pripajanje azijskih teritorija radi trgovinskih ciljeva. TijekomTokom [[19. vek|19. stoljeća]]a Rusija se proširila do srednje Azije. Britanci su strahovali da su [[Rusi]] naumili preuzetida preuzmu Indiju, pa su se dvijedve zemlje počele uhoditi. Britanci su to nazvali '''''[[Velika igra|Velikom igrom]]'''''; Rusi su je poznavali kao ''Turnir sjenasenki''.
===Dinastija Mandžuraca===
[[Datoteka:Vua Duy Tan nho.jpg|thumb|desno|Mongolski dječakdečak]]
Kineska '''dinastija Mandžuraca''' ([[1664.]] - [[1911.]]) bila je ekspanzionistička i širila je kulturu zauzimanjem drugih teritorija, kao što su [[Mongolija]] ([[1697.]]), [[Tibet]] ([[1751.]]) i istočni Turkestan (1760.). Međutim, kod kuće se ekonomska situacija pogoršavala. U 17. i 18. stoljećuveku Kina, Japan, [[Koreja]] i '''Sijam''' ([[Tajland]]) pružili su otpor europskojevropskoj ekspanziji. Kina je ograničila trgovinu sa EuropomEvropom na luke [[MacaoMakao]] i [[CantonKanton]], [[Japan]] je trgovao samo sa [[NizozemskaHolandija|NizozemskomHolandijom]] u [[Nagasaki|Nagasakiju]], a [[Koreja]] se zatvorila prema zapadu. Godine [[1688.]] revolucijom u Sijamu okončani su francuski pokušaji da stekne utjecajuticaj u [[Bangkok]]u.
== Kolonizacija u 19. veku ==
U 19. veku evropske sile kolonizovale su veći deo Azije; Britanci su preoteli [[Burma|Burmu]], [[MalajskiMalajsko poluotok|Malajupoluostrvo]], SjeverniSeverni [[Borneo]] i [[Hong KongHongkong]], Francuzi su dominirali [[Indokina|Indokinom]], NizozemciHolanđani su kontroliralikontrolisali [[Indonezija|Indoneziju]], dok su Rusi pripojili provincije u srednjoj Aziji. Krajem 16. stoljećaveka španjolskašpanska kolonijalna vlast nagnala je [[Filipini|Filipince]] da postanu rimokatolici, a misionarima je davala novčanu potporu. Do 18. stoljećaveka većina je Filipinaca je u gradovima i nizinskim područjima prešla na katolicizam. '''OtokOstrvo Mindanao''', međutim, okrenuookrenulo se islamu koji su tamo donijelidoneli muslimanski trgovci.
=== Zlatni Istokistok ===
Kako je Evropa u 19. veku vojno i industrijski jačala tako se i širila, a Azija je postala bogat izvor hrane i sirovina. EuropskiEvropski doseljenici razvijali su plantaže [[čaj]]a, [[kavakafa|kavekafe]] i gumijevcagume, osnivali rudnike, eksploatiralieksploatisali drvenu građu Azije i tržilitrgovali [[zlato]]m, [[srebro]]m i dragodragim kamenjekamenjem. Godine [[1886.]] Burma je izgubila samostalnost i potpala pod [[Velika Britanija|Britaniju]] nakon niza ratova. To preuzimanje bilo je više strateške nego trgovačke naravi; Britanci su željeliželeli spriječitida spreče da Francuzi steknu prevelik utjecajuticaj u Aziji.
*'''Pobuna'''
Od [[1850-ih1850e|pedesetih godina 19. stoljećaveka]] počelo je dolazitida dolazi do pobuna protiv europskogevropskog uplitanja u azijske poslove. Godine [[1857.]] došlo je do ''Sepojske pobune'' u Indiji, a početkom 20. stoljećaveka do ''Boksačkog[[Bokserski ustanak|Bokserskog ustanka]]'' u Kini. ObjeObe pobune bilibile su prosvjediprotesti protiv zapadnjačke moći i kulture. Bile su ugušene od strane zapada ili kolonijalne vlasti.
* '''Rama -{V}-'''
'''ChulalonkornČulalonkorn''' ([[1853.]] - [[1910.]]) postao je sijamski '''kralj Rama -{V}-''' [[1668.]] godine. Putovao je diljem Aziješirom i odlučio ojačatida ojača svoju zemlju procesom modernizacije. Stvorio je modernu vojsku, civilnu službu i obrazovni sustavsistem. Iako je Tajland izgubio nekoliko provincija u korist Britanije i Francuske, uspiouspeo je očuvatida očuva svoj utjecajuticaj i nezavisnost.
===Vremenska tablicatabela===
[[Datoteka:Bouddha Bhûmisparsha-Mudra 2.JPG|thumb|[[Buda]]]]
{|class="wikitable"
!'''Godine'''
!'''PovijesneIstorijska značajkeobeležja'''
|-
|'''4000 - oko 2500. pne.'''
|U [[Sumer]]u, zapadna Azija, cvjetacveta najstarija civilizacija na svijetusvetu.
|-
|'''oko 2500. pne.'''
|-
|'''1800. pne.'''
|Period '''ShangŠang''': najstarija kineska civilizacija počinje podizatida podiže svoje prve gradove.
|-
|'''oko 330. pne.'''
|[[Aleksandar Veliki]] uništava [[PerzijskoPersijsko Carstvocarstvo]].
|-
|'''138. pne.'''
|Prvo zabilježenozabeleženo putovanje [[Put svile|Putem svile]].
|-
|'''oko 50. n. e.'''
|-
|'''206. pne. - 220. n. e.'''
|Vrhunac Kineskogkineskog [[CarstvoДинастија HanХан|Carstvacarstva Han]].
|-
|}
==Porast nacionalizma==
Nakon Prvog svjetskogsvetskog rata došlo je do porasta azijskog nacionalizma (vjerevere u nezavisnost). Godine [[1918.]] arapskiarapske vođe srušili su srušile tursku vlast. Težnja [[Židovi|Židova]] za stvaranjem nezavisne države dobila je potporu. Godine [[1933]]. naselilo se u Palestini 238.000 Židova, a [[1948.]] osnovana je država [[Izrael]].
===Drugi svjetskisvetski rat===
Između [[1941.]] i [[1942.]] godine Japan je okupirao Burmu, Indokinu i [[Indonezija|Indoneziju]]. Nakon užasa okupacije, sva su ova područja odbijala svaku stranu vlast. U Kini je Japancima otpor pružila komunistička gerila zadobivši tako popularnost i političku potporu. TijekomTokom [[drugi svjetskisvetski rat|Drugog svjetskogsvetskog rata]] Japanci su gradili željezničku prugu koja je spajala Burmu i Tajland, a služila je opskrbljavanju japanskih jedinica u Burmi. TisućeHiljade azijskih radnika i zapadnih zatvorenika umrlo je od neishranjenosti, bolesti i iscrpljenosti gradeći 420 km pruge koja je postala poznata kao '''Željeznička pruga smrti'''.
===Pokreti za nezavisnost===
Nakon [[1945.]] mnoge su azijske zemlje svrgnule kolonijalnu vlast. Godine [[1947.]] [[Indija]] i [[Pakistan]] borbom su stekle nezavisnost od Britanije, a [[1948.]] zaživjela je domovina [[Židovi|Židova]], [[Izrael]]. [[Indonezija]] je stekla nezavisnost od [[NizozemskaHolandija|NizozemskeHolandije]] 1949. godine, nakon četverogodišnječetvorogodišnje borbe. I Francuzi su pokušali spriječitida spreče osamostaljenje [[Vijetnam]]a, noali poraženi su [[1954.]] godine. Ostale francuske kolonije, [[Laos]] i [[Kambodža]], stekle su nezavisnost 1954. odnosno [[1953.]] godine.
===Komunistička Azija===
Godine [[1949.]] komunisti su utemeljili '''Narodnu Republiku Kinu''', najveću komunističku zemlju na svijetusvetu. Godine 1954. SjeverniSeverni Vijetnam stvorio je nezavisnu komunističku državu. Od [[1960e|1960-ih]] komunistički pokreti u Indoneziji i Maleziji prijetilipretili su svrgavanjem postojećih vlasti.
*'''SrednjoistočniSrednjeistočni sukobi'''
Od [[1948.]] godine Srednjim istokom dominira ''arapsko-izraelski'' teritorijalni sukob kao što je rat 1973. (kad su [[Egipat]] i [[Sirija]] napali [[Izrael]]). Postoje i sukobi među arapskim zemljama, primjericena primer rat između [[Irak]]a i [[Iran]]a ([[1980.]] - [[1988.]]). Iako je naftni procvat olakšavao ovakvu situaciju smanjujući siromaštvo, situacija na Srednjem istoku i dalje je bila nestabilna.
*'''Vijetnamski rat'''
[[Datoteka:101soldiervietnam.jpg|200px|thumb|lijevoleft|Američki vojnik u Vijetnamu]]
Od [[1954.]] komunisti iz [[SjeverniSeverni Vijetnam|SjevernogSevernog Vijetnama]] silom su sehteli htjelida se ujedinitiujedine sa nekomunističkim [[Južni Vijetnam|Južnim Vijetnamom]]. Prvobitno građanski rat, vijetnamski rat je eskalirao u međunarodni sukob s postupnom intervencijom [[Sjedinjene Države|Sjedinjenih Država]] 1960-ih. UslijediliUsledili su porazi i brojne ljudske žrtve pa se SAD odlučio povući 1973. Godine [[1975.]] snage sjeverasevera ujedinile su objeobe polovicepolovine Vijetnama.
*'''Tajvanska izvozna roba'''
[[Tajvan]] je tradicionalno izvozio poljprivrednepoljoprivredne proizvode kao što su [[šećer]], [[ananas]] i [[banane]], noali 1980-ih godina počeo je izvozitida izvozi moderne elektronske proizvode kao što su [[kompjuter]]i, [[televizor]]i i prijenosniprenosni [[telefon]]i.
=== Vremenska tablicatabela ===
{|class="wikitable"
!'''Godine'''
!'''PovijesneIstorijska značajkeobeležja'''
|-
|oko 618. - [[907.]]
|Kinom dominira sofisticirana [[dinastija T’angTang]].
|-
|[[1211.]]
|Mongolski ratnik [[Džingis-kan]] napada Kinu.
|-
|[[1300e|1300-ih]]
|Zatvoren [[Put svile]].
|-
|[[1368.]]
|[[Dinastija Ming]] istjerujeisteruje Mongole iz Kine.
|-
|[[1397.]]
|-
|[[1350.]] - [[1460.]]
|Propast [[KhmerskoKmersko Carstvocarstvo|KhmerskogKmerskog Carstvacarstva]] u [[Kambodža|Kambodži]].
|-
|[[1453.]]
|[[KonstantinopolKonstantinopolj]] potpada pod tursko [[Osmansko Carstvocarstvo]].
|-
|oko [[1488.]]
|-
|[[1600.]] - [[1614.]]
|Britanci, Francuzi i NizozemciHolanđani osnivaju kompaniju '''Istočna Indija'''.
|-
|[[1736.]] - [[1796.]]
|Mandžurska Kina cvatecvata pod vlašću cara [[Qianlong|Ćenlonga]]a.
|-
|oko [[1750.]]
|Kulturni i umjetničkiumetnički procvat u [[Japan]]u.
|-
|[[1757.]]
| 