Ilirizam — разлика између измена

[[Датотека:Vlaho Bukovac, Ilirski preporod (svecani zastor Hrvatskog narodnog kazalista u Zagrebu).jpg|мини|300п|uprightусправно|[[Vlaho Bukovac]]:<br />'''Slavlje narodne lirike i dramatike''']]

Naziv je istorijski i izveden od imena starosedelaca [[Balkansko poluostrvo|Balkana]] – [[Iliri|Ilira]]. U doba formiranja modernih nacija, ilirsko ime je izabrano kao zamena za pojam '''jugoslovenstvo''', i time se izbeglo nametanje postojećih [[etnonim]]a, a u ime sloge i nacionalne tolerancije.

Posle smrti [[Jozef II|Jozefa II]], mađarska vladajuća klasa zahtevala je da se na celom teritoriju [[Kraljevina Ugarska (1000—1918)|Ugarske]], u koju je spadala i Hrvatska, kao službeni uvede mađarski umesto latinskog. Pored toga, Mađari su zahtevali da se mađarski jezik uvede kao nastavni u škole. Hrvatskoj je pretila mađarizacija. Godine 1790. Hrvatski sabor donosi odluku o uvođenju mađarskog jezika u hrvatske škole kao neobaveznog predmeta. Bio je to početak sve očitije mađarizacije. Godine 1805. odlukom Sabora u Požunu mađarski jezik postaje službeni jezik, a 1827. on postaje obaveznim nastavnim predmetom.

Hrvatsko plemstvo je branilo latinski jezik kao službeni, braneći time svoje društvene položaje. No početkom tridesetih godina pojedina reprezentativna tela u Hrvatskoj, pa i Hrvatski sabor, bila su spremna da prihvate mađarske planove.

Pod pritiskom Ugarske i mađarizacije tridesetih godina 19. veka kod Hrvata <ref>Antun Barac, Jugoslavenska književnost, Matica hrvatska, Zagreb. (1959). стр. 131–132.</ref> se javlja književni, kulturni i društveno-politički pokret koji se naziva ilirizam, ilirski pokret, i hrvatski narodni preporod. Glavni nosilac pokreta je borbeno građanstvo, klasa koja se formirala unutar feudalne Austrije krajem 18. i prvom polovinom 19. veka u Hrvatskoj.

Glavne vođe su bili [[Ljudevit Gaj]] i grof [[Janko Drašković]]. Gaj je okupio oko sebe mlade i obrazovane ljude. Bili su uglavnom dvadesetogodišnjaci – [[Stanko Vraz]], Dimitrija Demeter, [[Ivan Mažuranić]], Ljudevit Vukotinović, Dragutin Rakovac, Antun Nemčić, Fran Kurelac, Pavao Štos, Ivan Derkos, Josip Kundek, Antun Vakanović, Antun Mihanović; nešto stariji je bio Antun Mažuranić. Ilirci su imali minimalistički i maksimalistički program; prvo – odbranu nacionalne nezavisnosti i očuvanje državne celokupnosti, a zatim – oslobođenje i ujedinjenje sa ostalim Slovenima; najpre na Balkanu, a zatim, na širem slovenskom planu (s tom je svrhom Gaj putovao u Rusiju 1840). Taj je program sprovođen pod štitom kulturno-prosvetiteljske akcije čije se najintenzivnije trajanje može staviti u period između 1835. i 1848. godine. Pokret se razvio u užoj Hrvatskoj. Srbi i Slovenci su ostali po strani. Ilircima su pored ideja francuske revolucije, i ideje o sveslovenstvu, uzori bili Dositej i Vuk. Pokret je zvanično zabranjen 1843. godine.

Predstavnici ilirizma su se u svom radu ugledali na starije hrvatske pisce koji su pisali o slovenstvu, jugoslovenstvu ili hrvatstvu. Pored toga, naročito su tadašnji češki kulturni radnici Josef [[Pavel Šafarik]] i Jan Kolar bili uzor ilircima. Predstavnici ilirizma su prihvatili ideju [[Jan Kolar|Jana Kolara]], češkog književnika, o slovenskoj uzajamnosti. Prema tom učenju svi su [[Sloveni]] jedan narod, s četiri narečja – ruskim, češkim, poljskim i ilirskim. Kolar je Ilirima označavao južne Slovene. Dakle, hrvatski ilirci su hteli da uvedu jedno ime za sve južne Slovene – ilirsko, verujući, pogrešno, da su svi oni potomci starih Ilira. To su nameravali da ostvare u prvom redu pomoću književnosti. Ilirci su se zalagali da se svi južni Sloveni ujedine u jednom književnom jeziku, štokavskom narečju, na kome su pisali pisci Dubrovnika, na kome su ispevane najlepše narodne pesme, za koje se tada borio [[Vuk Stefanović Karadžić]]. Zalagali su se da svi južni Sloveni na zajedničkom književnom jeziku i pravopisu stvore jedinstvenu književnost, uz jedinstven narodni osećaj.

Pored ilirizma za označavanje književnoistorijskog razdoblja koristi se i opisni naziv '''narodni preporod'''.<ref name=autogenerated1 /> Književnost tog razdoblja odlikovala se izrazito nacionalnom funkcijom. Književnost je bila u funkciji konstituisanja moderne hrvatske nacije. Pokret je uspeo okupiti veći deo hrvatske inteligencije, i pozivajući se na književnu tradiciju Dubrovnika i Dalmacije, usmenu književnost na štokavskom, prihvatio '''štokavsko narečje''' za osnovu hrvatskog jezičkog standarda.

Ilirci su širili poznavanje stare književnosti Dubrovnika i Dalmacije, u skladu sa romantičarskim nazorima ukazivali su na lepotu srpskih narodnih pesama; isticali su kao primer književnike tadašnjih najrazvijenih slovenskih književnosti, ruske i poljske, [[Puškin]]a i Mickjeviča.

Razvijajući se u vremenu izrazitih društveno-političkih suprotnosti, književnost ilirizma imala je izrazito borbeni karakter. Ona je htela da bude umetnički izraz onih klasa koje su činile većinu naroda (seljaštvo, deo malograđanstva, plemstvo bez imetka), a koje su bile bez vlasti i siromašne. Odatle je ta književnost bila borbena i tendenciozna. Otuda je u njoj najvažnija književna vrsta bila lirika, patriotska i ljubavna, a tek iza toga drama i novela. Književnici ilirizma su svoj književnički poziv shvatili kao narodni i politički zadatak. Otuda je ta književnost ostala izvan glavnog toka romantičarskih stilskih kompleksa zapadnoevropske književnosti. Iako se razvijala u doba romantizma u njoj nije primarno izražavanje lirskog subjekta, izražavanje individualnosti, sentimentalnosti i misticizma karakterističnih za italijansku, francusku, nemačku književnost.

I pojedine tvrdnje Ljudevita Gaja idu tome u prilog:

* {{Cite book| ref=harv|last=Михајловић|first=Јевстатије|authorlink=Јевстатије Михајловић|title=Іллѵри и Србльи или Прегледъ народности старосѣдіоца Іллѵрика и имена, писмена и начина писаня данашньи Србаля|year=1843|location=Нови Сад|url=https://books.google.com/books?id=sKddAAAAcAAJ}}

* {{Cite journal|ref=harv|last=Суботић|first=Јован|authorlink=Јован Суботић|title=Неке мысли о союзу кньижевном Славена на югу и тога союза имену|journal=Новый Сербскіи Лѣтописъ|year=1839|volume=13|issue=48|url=https://books.google.com/books?id=GmplAAAAcAAJ|pages=93-12493–124}}