Википедија

Istorija Perua — разлика између измена

Интерактиван преглед историје
← Старија изменаНовија измена →
Садржај обрисан Садржај додат
ВизуелноВикитекст
Нема описа измене
ознака: можда пристрасно
Бот: Сређивање, replaced: Лама (животиња) → Лама користећи AWB
Ред 3:
== Prekolumbijske kulture ==
 
Alati za lov od pre više od 11.000 godina pronađeni su u pećinama Pačakamac, Telarmačaj, Hunin i Laurikoča.<ref>''the were, Lexus Origen de las puta Civilizaciones Andinas. p. 41.''</ref> Neke od najstarijih civilizacija pojavile su se oko 6000. godine pne u primorskim provincijama [[Chilca Launch Range|Čilka]] i [[Paracas District|Parakas]], i u visinskoj provinciji [[Callejón de Huaylas|Kaležon de Huajlas]]. Tokom sledećih tri hiljade godina stanovnici su prešli sa nomadskog načina života na obrađivanje zemlje, kao što dokazuju nalazišta poput [[Jisk'a Iru Muqu|Jiskajrumoka]], [[Kotosh|Kotoša]] i [[Huaca Prieta|Huaka Priete]]. Kultivacija biljaka poput [[kukuruz]]a i [[pamuk]]a (-{''Gossypium barbadense''}-) je započela, kao i pripitomljavanje životinja poput divljih predaka [[Лама (животиња)|lame]], [[Алпака|alpake]] i [[Морско прасе|zamorca]], kao što se vidi na reljefnim slikama [[Camelid|Kamelida]] sa reljefom iz oko 6000 pne, u pećinama Molepunko u [[Callalli District|Kalaliju]]. Stanovnici su praktikovali [[Spinning (textiles)|predenje]] i [[knitting|pletenje]] pamuka i vune, pravljenje [[Basket weaving|košara]] i [[grnčarija|keramike]].
 
Kako su ovi stanovnici postali sedentarni, poljoprivreda im je omogućila da grade naselja i nova društva nastaju duž obale i u Andskim planinama. Prvi poznati grad u Americi bio je [[Caral (Peru)|Karal]], smešten u [[Supe District|dolini Supe]], 200 &nbsp;km severno od Lime. Sagrađen je oko 2500. godine pne.<ref name="Mann"/>
 
Ono što je ostalo od civilizacije, koja se naziva [[Norte Chico civilization|Norte Čiko]], je oko 30 piramidalnih građevina izgrađenih u vidu opadajućih terasa koje se završavaju ravnim krovom; neke su visine do 20 metara. Karal je jedno od svetskih središta uspona civilizacije.<ref name="Mann">Charles C. Mann, "Oldest Civilization in the Americas Revealed", ''Science'', 7 January 2005, accessed 1 Nov 2010. Quote: "Almost 5,000 years ago, ancient Peruvians built monumental temples and pyramids in dry valleys near the coast, showing that urban society in the Americas is as old as the most ancient civilizations of the Old World."</ref>
Početkom 21. veka, [[Arheologija|arheolozi]] su otkrili nove dokaze drevnih pretkeramičkih kompleksnih kultura. Tom D. Dilehej i njegov tim su 2005. godine objavili otkriće tri [[Kanal (veštački)|kanala]] za [[navodnjavanje]] starih 5.400 godina i mogućeg četvrtog starosti od 6.700 godina, svi u dolini Zanja na severu Perua, što je dokaz aktivnosti zajednice u cilju poboljšanja poljoprivrede mnogo ranije nego što se prvobitno smatralo.<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2005/12/1205_051205_peru_canals.html Nicholas Bakalar, "Ancient Canals in Andes Reveal Early Agriculture"], ''National Geographic News'', 5.12.2005., accessed 1.11.2010.</ref> Robert Benfer i istraživački tim su 2006. godine otkrili [[Opservatorija|opservatoriju]] u [[Buena Vista (Peru)|Buena Visti]], lokaciji u Andima nekoliko kilometara severno od današnje [[Lima|Lime]]. Oni veruju da je opservatorija povezana sa oslanjanjem društva na poljoprivredu i razumevanjem godišnjih doba. Lokalitet sadrži najstarije trodimenzionalne skulpture pronađene do sada u Južnoj Americi.<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2006/05/observatory-peru.html Richard A. Lovett, "Oldest Observatory in Americas Discovered in Peru"], ''National Geographic News'', 16.05.2006., accessed 1.11.2010.</ref> Arheolog Valter Alva i njegov tim su 2007. godine pronašli hram star 4000 godina sa oslikanim freskama u [[Ventaron]]u, u severozapadnoj regiji [[Lambajeke]]. Hram je sadržao ceremonijalne ponude stečene razmenom sa peruanskim društvima iz džungle, kao i onima sa obale [[Ekvador]]a.<ref name=Hearn>[http://news.nationalgeographic.com/news/2007/11/071112-peru-temple.html Hearn, Kelly. "Oldest Temple, Mural in the Americas Found in Peru"], ''National Geographic'', 12.11.2007., accessed 1.11.2010.</ref> Takvi nalazi pokazuju sofisticiranu, monumentalnu konstrukciju koja je zahtevala veliku organizaciju rada, što sugeriše da su hijerarhijske, složene kulture nastale u Južnoj Americi mnogo ranije nego što su naučnici mislili.
 
Mnoge druge civilizacije koje su se razvijale bile su apsorbovane od strane najmoćnijih, kao što su Kotoš, [[Čavinska kultura|Čavin]], Parakas, [[Kultura Lima|Lima]], [[Kultura Naska|Naska]], [[Kultura Moče|Moče]], [[Tijavanako]], [[Vari kultura |Vari]], [[Lambajeke]], [[Čimu|Čimu]] i [[Kultura Činča|Činča]], između ostalih. [[Kultura Parakas]] nastala je na južnoj obali oko 300. godine pre nove ere. Oni su poznati po upotrebi dlake [[vikunja]] umesto [[pamuk]]a za proizvodnju finog [[tekstila]]— inovacija koje nisu stigle na severnu obalu Perua vekovima kasnije. Obalne kulture poput [[Moče |Moče]] i [[Kultura Naska|Naske]] razvijale su se od oko 100. godine p. n. e. do oko 700. god. n. e. Moče su razvile impresivnu metalurgiju, kao i neke od najfinije keramike viđene u drevnom svetu, dok su Naske poznate po svojim tekstilima i zagonetnim [[Naska linije|Naska linijama]].
 
Ove obalne kulture su na kraju počele da opadaju kao rezultat ponavljajućih ''[[El Ninjo|El Ninjo]]'' poplava i suša. Kao posledica toga, [[Vari kultura|Vari]] i [[Tijavanako]], koji su živeli u unutrašnjosti [[Andi|Anda]] postali su dominantne kulture u regionu, koje su obuhvatale veći deo modernog Perua i [[Bolivija|Bolivije]]. Nasledili su ih moćni [[Grad-država|gradovi-države]], kao što su [[Čankajska kultura|Čankaj]], [[Sipan]], i [[Kahamarka]], i dva carstva: [[Čimor]] i [[Kultura Čačapoja| Čačapoja]]. Ove kulture su razvile relativno napredne tehnike [[Ratarstvo |ratarstva]], zlatne i srebrne zanate, [[grnčarstvo|grnčarstva]], [[metalurgija|metalurgije]], i pletenja. Oko 700. godine p. n. e., izgleda da su razvili sisteme društvene organizacije koji su prethodili civilizaciji [[Carstvo Inka|Inka]].
 
U planinama, i kultura [[Tijavanako]], blizu jezera [[Titikaka]] u Peruu i [[Bolivija|Boliviji]], i [[Vari kultura|Vari]], u blizini današnjeg grada [[Ajakučo (Peru) |Ajakučo]], razvili su velika urbana naselja i široke državne sisteme između 500. i 1000. godine.<ref>Peru [http://countrystudies.us/peru/2.htm Pre-Inca Cultures]. Retrieved 27.07.2014.</ref>
 
Nisu sve Andske kulture bile voljne da ponude svoju lojalnost Inkama, jer su Inke proširile svoje carstvo, a mnoge su bile otvoreno neprijateljske. Pripadnici [[Kultura Čačapoja|kulture Čačapoje]] bili su primer toga, ali su ih Inke na kraju osvojile i integrisale u svoje carstvo.
Ред 25:
| image2 = Sunset across Machu Picchu.jpg|caption2=Pogled na [[Maču Pikču]] koji su izgradili Inke.
}}
[[Carstvo Inka |Inke]] su izgradile najveće i najnaprednije carstvo i dinastiju [[Pretkolumbovska era|pretkolumbovske Amerike]].<ref>{{cite web|url=http://www.allempires.com/article/index.php?q=inca |title=The Inca |publisher=Allempires.com |date= |accessdate=2012-03-19}}</ref> Tavantinsuju—koji potiče iz jezika [[Kečua (jezik) | Kečua]] i označava "Kraljevstvo četiri strane sveta"— dostigao je svoje najveće proširenje početkom 16. veka. Dominirao je teritorijom koja je uključivala (od severa prema jugu): jugozapadni deo [[Ekvador]]a, deo [[Kolumbija|Kolumbije]], glavnu teritoriju [[Peru]]a, severni deo [[Čile]]a, i severozapadni deo [[Argentina|Argentine]], a od istoka do zapada: od jugozapadnog dela [[Bolivija|Bolivije]] do [[Amazonija|Amazonije]].
 
Carstvo je poteklo od plemena iz [[Kusko|Kuska]], koji je postao glavni grad. Paćakuti nije bio prvi Inka, ali je bio prvi vladar koji je značajno proširio granice države [[Region Kusko|Kusko]]- verovatno je mogao da se uporedi sa [[Aleksandar Veliki|Aleksandrom Velikim]] (antička Grčka), [[Gaj Julije Cezar|Cezarom]] (Rimsko carstvo), [[Atila|Atilom]] (Huni) i [[Džingis-kan|Džingis-kanom]]om (Mongolsko carstvo). Njegovo potomstvo je kasnije vladalo carstvom i proširivalo ga nasilnim invazijama i mirnim osvajanjima - tj. dogovorenim brakovima među vladarima malih kraljevstava i vladarima Inka.
 
U Kusku, kraljevski grad je izgrađen da podseća na [[Puma|pumu]] u ležećem stavu, glava, glavna kraljevska struktura, formirala je ono što jedanas poznato kao [[Saksajvaman]]. Administrativni, politički i vojni centar Carstva nalazio se u Kusku. Carstvo je bilo podijeljeno na četiri četvrtine: Činčajsuju, Antisuju, Kuntisuju i Kulasuju.
 
Službeni jezik je bio [[Kečua (jezik) |Kečua]] – nametnut građanima. To je bio jezik susednog plemena prvobitnog plemena carstva. Osvojenim populacijama - plemenima, kraljevstvima, državama i gradovima - bilo je dozvoljeno da praktikuju sopstvene religije i životne stilove, ali su morali da priznaju kulturu Inka kao superiornu u odnosu na svoju. Inti, bog sunca, trebalo je da bude obožavan kao jedan od najvažnijih bogova carstva. Njegova reprezentacija na zemlji bila je Inka ("Car").
 
Tauantinsujo je bio organizovan u vladama sa stratifikovanim društvom, u kome je vladar bio Inka. Podržana je i ekonomijom zasnovanom na kolektivnoj imovini zemlje.
Primećeni su mnogi neobični običaji, na primer ekstravagantni praznik Inti Rajmi koji se slavio u čast Boga Sunca, i mladim ženama koje su bile Device Sunca, žrtvenim devicama posvećenim Inti. Carstvo, koje je bilo prilično veliko, takođe je imalo impresivan saobraćajni sistem puteva do svih tačaka carstva koji su nazvani Staza Inka, i časkije, nosače poruka koji su prenosili informacije od bilo kog mesta u carstvu do Kuska.
 
[[Maču Pikču]] (Quechua for "old peak"; sometimes called the "Lost City of the Incas") je dobro očuvana pretkolumbijska ruševina Inka koja se nalazi na visokom planinskom grebenu iznad doline Urubamba, oko 70 &nbsp;km severozapadno od Kuska. Merenja elevacije variraju u zavisnosti od toga da li se podaci odnose na ruševinu ili kraj planine, turističke informacije u Maču Pikčuu navode visinu kao 2.350 m (7,711 stopa). Zaboravljen vekovima od strane spoljnog sveta, mada ne od strane lokalnog stanovništva, privukao je međunarodnu pažnju Jejlskog arheologa Hirama Bingama, koji ga je ponovo otkrio 1911. i napisao najprodavaniji rad o tome. Peru nastavlja sa pravnim naporima da povrati hiljade artefakata koje je Bingam uklonio sa lokacije a koji su u posedu Jejla. Bingam ih je prodao Jejlu.<ref>{{cite news
|url = https://www.nytimes.com/2007/06/24/magazine/24MachuPicchu-t.html?pagewanted=1&ei=5088&en=5ef3ca602130ba03&ex=1340337600&partner=rssnyt&emc=rss
|title = The Possessed
Ред 80:
 
Posle Pizarove smrti izbili su brojni unutrašnji problemi, a Španija je napokon poslala Blaska Nunjeza Velu da bude prvi namesnik Perua 1544. godine. Kasnije ga je ubio Pizarov brat, Gonzalo Pizaro, ali je novi vicekralj, Pedro de la Gaska, uspeo da obnovi red. Zarobio je i pogubio Gonzala Pizara.
Popis koji je uradio poslednji Kipukamajok pokazuje da je bilo 12 miliona Inka, a 45 godina kasnije, pod vlašću Španaca, podaci o popisu iznosili su samo 1.100.000 Inka. Istoričar Dejvid N. Kuk procenjuje da se njihovo stanovništvo smanjilo sa procenjenih 9 miliona u 1520-im godinama na oko 600.000 u 1620. uglavnom zbog raznih [[infekcija]].<ref>Noble David Cook, ''Demographic collapse: Indian Peru, 1520–1620'', p. 114.</ref> Iako donošenje bolesti nije bio organizovani pokušaj genocida, rezultati su bili slični. Naučnici sada veruju da, među različitim faktorima koji doprinose, [[Pandemija|epidemije]] [[bolest]]i kao što su [[boginje]] (za razliku od Španaca, [[Američki starosedeoci|američki starosedeoci]] nisu bili imuni)<ref>{{cite web|url=https://www.pbs.org/gunsgermssteel/variables/smallpox.html |title=The Story Of... Smallpox – and other Deadly Eurasian Germs |publisher=Pbs.org |date= |accessdate=2012-03-19}}</ref> bile najveći uzrok smanjenja broja stanovnika američkih domorodaca.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/history/british/empire_seapower/smallpox_01.shtml |title=Smallpox: Eradicating the Scourge |publisher=Bbc.co.uk |date=2011-02-17 |accessdate=2012-03-19}}</ref> Gradovi Inka dobili su španska hrišćanska imena i obnavljali su ih kao španske gradove oko trga sa crkvom ili katedralom okrenutom prema zvaničnoj rezidenciji. Nekoliko gradova Inka kao što je Kuzko zadržali su matičnu zidarsku konstrukciju za temelje svojih zidova. Druge lokacije Inka, kao što je Vanuko Vieho, bili su napušteni i preseljeni u gradove na nižim visinama koje su više odgovarale Špancima za život.
 
==Vicekraljevstvo Peru (1542–1824)==
Ред 91:
Ipak, tokom osamnaestog veka, dalje od Lime u provincijama, Španci nisu imali potpunu kontrolu. Španci nisu mogli da upravljaju pokrajinama bez pomoći lokalne elite. Ova lokalna elita, koja je vladala pod imenom Kuraka, ponosila se svojom istorijom Inka. Pored toga, tokom osamnaestog veka, domorodački narod se pobunio protiv Španaca. Dve od najznačajnijih pobuna su bile pobuna Huana Santosa Atavalpe 1742. godine u andskim džunglama Tarma i Hauha i pobuna [[Tupak Amaru II|Tupaka Amarua II]] 1780. godine u planinskom području blizu Kuska.
 
U to vreme, razvijala se ekonomska kriza usled stvaranja Vicekraljevstva [[Vicekraljevstvo Nova Granada |Nove Granade]] i [[Vicekraljevstvo Rio de la Plata |Rio de la Plate]] (na račun teritorije Vicekraljevstva Perua), oslobađanja od plaćanja carine koja su preselila komercijalni centar iz [[Lima|Lime]] u [[Karakas]] i [[Buenos Ajres]], i smanjenje rudarske i tekstilne proizvodnje. Ova kriza se pokazala povoljnom za autohtonu pobunu Tupaka Amarua II i odredila progresivno propadanje Vicekraljevstva Perua.
 
Napoleon je 1808. godine napao [[Pirinejsko poluostrvo]] i zarobio kralja [[Fernando VII od Španije| Fernanda VII]]. Kasnije 1812. godine, Kadiz Kortes, nacionalna zakonodavna skupština Španije, proglasila je liberalni Ustav Kadiza. Ovi događaji inspirisali su emancipatorske ideje između španskih [[Kreoli|Kreola]] širom španske Amerike. U Peruu, kreolski ustanak u Vanuku izbio je 1812. godine a pobuna u Kuzsku je izbila između 1814. i 1816. godine. Uprkos ovim pobunama, kreolska oligarhija u Peruu ostala je uglavnom lojalna Španiji, što objašnjava činjenicu da je Vicekraljevstvo Perua ostalo poslednji predstavnik španske vlasti u Južnoj Americi.
==Rat za nezavisnost (1811–1824)==
{{main|Rat za nezavisnost Perua}}
Ред 141:
| isbn = 0-521-59861-3
}}
</ref> Peru je 12. februara 1942. godine je postao [[Antihitlerovska koalicija#Nakon proglašenja Organizacije ujedinjenih nacija |prva južnoamerička država]] koja je pristupila [[Antihitlerovska koalicija |savezničkim snagama]] u borbi protiv sila Osovine –[[Brazil]] 22. avgusta 1942., [[Bolivija]] 7. aprila 1943. a [[Kolumbija]] 26. jula 1943. godine.
 
Krajem 1920-ih godina, Viktor Raul Haja de la Tore (osnivač APRA), zajedno sa Hoseom Karlosom Mariategijem (lider [[Peruanska komunistička partija|Peruanske komunističke partije]]), bili su dva velika protivnika u peruanskoj politici. Ideološki suprotstavljeni, oboje su uspeli stvoriti prve političke stranke koje su se bavile socijalnim i ekonomskim problemima zemlje. Nakon Mariategijeve smrti 1930. godine, Haja de la Torre je dva puta izabran za predsednika, ali ga je vojska spriječila da preuzme dužnost. Tokom Drugog svetskog rata, zemlja je zarobila oko 2.000 svojih japanskih imigranata i otpremila ih u Sjedinjene Države kao deo japansko-američkog programa interniranja.<ref>Agence France-Presse/Jiji Press, "Peru sorry for World War II internments", ''Japan Times'', 16. 06. 2011, p. 2.</ref>
Ред 215:
Viskara je javno saopštio da nema planova u traženju reizbora usred političke krize i nestabilnosti.
==Vidi još==
*[[Istorija Južne Amerike|Istorija Južne Amerike]]
*[[Vicekraljevstvo Peru]]
 
Ред 305:
 
=== Istoriografija ===
* Bonilla, Heraclio. "The New Profile of Peruvian History", ''Latin American Research Review'' Vol. 16, No. 3 (1981), pp. &nbsp;210–224 [https://www.jstor.org/stable/2502930 in JSTOR]
* Fryer, Darcy R. "A Taste of Spanish America: Reading Suggestions for Teachers of Colonial North America", [https://web.archive.org/web/20150923205837/http://www.common-place.org/vol-15/no-02/school/#.VP9lmV17Rk0 ''Common-Place'' 15#2 (2015)]* Heilman, Jaymie Patricia. "From the Inca to the Bourbons: New writings on pre-colonial and colonial Peru", ''Journal of Colonialism and Colonial History'' Volume 12, Number 3, Winter 2011 {{doi|10.1353/cch.2011.0030}}
* Restall, Matthew. ''Seven Myths of the Spanish Conquest'' (Oxford University Press, 2003)
Преузето из „https://sr.wikipedia.org/wiki/Istorija_Perua”