Википедија

Jatagan mala

Jatagan mala bilo je nelegalno beogradsko naselje. Nastalo je krajem 1919. godine na teritoriji današnje opštine Savski venac, na praznom opštinskom zemljištu na padini između današnje Mostarske petlje, Bulevara Franše d’Eperea i današnjeg Bulevara oslobođenja, ispod Opšte državne bolnice (današnji Klinički centar). Zahvaljujući angažovanju svojih stanovnika postepeno prerastala iz naselja bede u tipično naselje sa beogradske periferije i predstavlja preteču svih kasnije nastalih divljih beogradskih naselja. Naselje je postojalo u periodu između Prvog i Drugog svetskog rata, a širenjem i urbanizacijom Prokopa, Mostara, Zapadnog Vračara i pre svega kliničkog kompleksa Kliničkog centra Srbije postepeno je nestajalo,[1] da bi 60-ih godina 20. veka bilo i fizički uklonjeno sa beogradskog terena.[2] Razlozi za rušenje Jatagan male bili su takođe i izgradnja auto-puta kroz Beograd i organizovanje Prve konferencije nesvrstanih.[3]

Jatagan mala u Beogradu
Pogled sa lokacije železničke stanice Beograd centar prema Karađorđevom parku i prostoru na kome se nekada nalazilo "divlje" naselje Jatagan mala
Administrativni podaci
GradBeograd
OpštinaSavski venac
Stanovništvo
 — 1931.5600
Geografske karakteristike
Koordinate44° 47′ 47″ S; 20° 27′ 29″ I / 44.796496° S; 20.457983° I / 44.796496; 20.457983
Jatagan mala u Beogradu na karti Grada Beograda
Jatagan mala u Beogradu
Jatagan mala u Beogradu
Jatagan mala u Beogradu na karti Grada Beograda

Ime uredi

Ime naselja sastavljeno je od dve turske reči: jatagan (tur. yâtâghân[4]) – vrsta dugog, krivog noža[5] i mahala ili kraće mala (tur. mahalle) - deo grada, četvrt, kvart.[6]

Postoji nekoliko mitova o poreklu imena. Najčešće pominjan u tadašnjim novinskim člancima tvrdi da su njeni stanovnici preko noći, kako se tada govorilo "na jatagan" otimali zemljište od države.[7] Drugi mit tvrdi da ime potiče od toga što su prilikom izgradnje kuća stanovnici ovog naselja koristili upravo jatagan.[8] Sami stanovnici su pričali da je ime nastalo zato što je prilikom iskopavanja zemlje za temelje jedne od prvih kuća pronađen stari jatagan.[9]

Ime Jatagan mala vremenom je postalo sinonim za loša beogradska naselja, pa se tako jedno periferijsko naselje, Kalmička kolonija, u nekim tekstovima nazivala "nova Jatagan-mala".[2]

Nastanak Jatagan male uredi

Šteta koja je naneta Beogradu tokom Prvog svetskog rata, a posebno tokom bombardovanja 1915, bila je ogromna. Prema procenama iz 1927, uništeno je oko 25% stambenog fonda. Drugi stambeni objekti su za vreme okupacije bili napušteni, neodržavani, opljačkani, pa se procenjuje da je približno trećina stanova, bila u takvom stanju da nije mogla biti korišćena.[10] U nekoliko navrata opština je pokušavala da nađe rešenje za tešku stambenu situaciju beogradskog siromašnog stanovništva. Rešenje je traženo u izgradnji malih i jeftinih stanova zadovoljavajućih higijenskih uslova i po ceni kirije pristupačnih za skromna primanja siromašnih opštinskih činovnika i radnika. Npr. iza Vajfertove pivare, do samog Mokroluškog potoka podignute su oko 1920. tri barake sa po 10 stanova.[11] I veća industrijska preduzeća podizala su, uglavnom u sklopu fabričkih kompleksa, zgrade sa stanovima za svoje kvalifikovane radnike i niže činovnike. S druge strane, kraj Prvog svetskog rata označio je potpuno novu etapu u razvoju Beograda. Završetak rata, povratak izbeglog stanovništva, priliv onih koji su poslovima bili vezani za prestonicu – činovnika, vojske, policije, ali i velike mase polupismenog, nekvalifikovanog i siromašnog seoskog stanovništva, stvorili su od Beograda, kako to kaže Slobodan Ž. Vidaković,[a] "najjači gravitaciono-urbanistički centar u državi".[12] Nove funkcije prestonice i rast populacije doveli su do brzog i skokovitog urbanističkog razvoja grada.[13] Krajem 1910. godine Beograd je imao oko 90.000 stanovnika, što se nije bitno promenilo ni do početka Prvog svetskog rata. Prema popisu austrougarskih okupacionih vlasti iz 1916, u gradu je posle okupacije ostalo svega oko 48.000 stanovnika. Međutim, već 1921. u Beogradu je živelo oko 112.000 stanovnika, a 1931. godine oko 240.000 u gradskom rejonu,[14] odnosno oko 260.000 na teritoriji atara.[15] Pred Drugi svetski rat, 1939, broj stanovnika je narastao na oko 314.000.[16] Postojeći stambeni fond bio je nedovoljan da podmiri potrebe siromašnih činovnika i radnika i gotovo zanemarljiv u odnosu na brojnu beogradsku sirotinju, koja je živela u stambenoj bedi. Slobodan Ž. Vidaković, pisao je početkom tridesetih godina prošlog veka da je "Beograd do rata bio grad činovnika, a od rata je grad sirotinje!"[17][2]

Izgradnja Jatagan male započeta je pred kraj 1919. godine, na praznom opštinskom zemljištu ispod Državne bolnice, u dolini Mokroluškog potoka,[b] na mestu nekadašnjih pozajmišta kamena i zemlje, kod Kragujevačkog đerma, ispod Karađorđevog parka.[18] Prve kuće su podignute na aluvijumu Mokroluškog potoka, uz tada još neregulisanu Ulicu vojvode Mišića, kasnije nazvanu Franše d’Eperea. Mokroluška reka je kasnije kaptirana u podzemni kanal ispod autoputa kroz Beograd, na delu koji danas zahvata Bulevar Franše d’Eperea. Gradilo se preko noći, a svako je "sebi ogradio zemljište i smatrao se sopstvenikom istog".[19] Novinari tadašnjeg lista Vreme o nicanju naselja Jatagan mala beleže u tekstu iz 1933. godine sledeće:[20]

Među stanovnicima novog naselja bilo je i dosta opštinskih službenika, na proleće 1922. je bio jedan pokušaj raseljavanja, od koga se odustalo zbog otpora naseljenih.[21]

Rast i razvoj naselja uredi

Prema anketi iz 1923, "ova kolonija bednika" ima 294 "kućice" sa 1.008 stanovnika, od čega 303 dece ispod 14.[22] Zanimljivo da je najesen te godine, ovaj "najsiromašniji kraj Beograda" dao "možda najskupoceniji poklon" povodom krštenja prestolonaslednika Petra: mali srebrni jatagan, ukrašen zlatom, u zlatnim koricama kao i "fermen, jelek, tozluke od crvene čoje bogato uvezene zlatom, astragansku šubaru, opanke, košulju i gaće od srpskog platna".[23]

Već 1924. godine naselje se prostiralo od današnje Mostarske petlje do mesta na kome se danas nalaze zgrade Medicinskog fakulteta, što je potez dužine oko 1,5 km, na zapadu široko oko 45 m, dok je širina prema istoku rasla i iznosila oko 200 m. U Jatagan-mali tada je živelo 1.877 stanovnika u 490 objekata, koji su se najčešće sastojali od kuhinje i sobe, a gotovo jedna četvrtina objekata imala je samo jednu prostoriju. Postojalo je i 16 radnji, kao što su piljarnice, dućani, kovačnice, obućarska i fotografska radnja. Prvi stanovnici Jatagan male bili su mahom Beograđani i ljudi službom vezani za Beograd, koji nisu imali novca da plate ni jeftine placeve u novim naseljima koja su nicala na periferiji, a kamoli visoke kirije za stanove u gradu. Tu su živeli ljudi različitih profesija, od služitelja, muzičara, železničara, piljara, radnika, čistača i nadničara, pa do činovnika i oficira. Polovina stanovnika imala je dnevnu nadnicu koja nije bila dovoljna ni za ostvarenje minimuma egzistencije.[24] Početkom februara 1924. održana je prva zabava u naselju, u najvećem lokalu "Karađorđev šanac".[25]

Naselje nije imalo kanalizaciju i struju, a stanovništvo se vodom snabdevalo sa tri česme koje je u naselju postavila opština. Teren na kome je niklo naselje nalazio se na padini ispresecanoj jarugama, koja se strmo spuštala ka Mokroluškom potoku, sa napuštenim kamenolomom u sredini, pa su se spontano formirale šire i uže, nepravilnih staza i prolazi, koji su oivičavali nepravilne blokove stambenih objekata. Parcele su bile nepravilne, različitih oblika i dimenzija, površine 30 - 300 metara kvadratnih, u zavisnosti od toga ko se kada doselio i dogradio sebi veći ili sasvim mali komad zemljišta, a kuće su bile postavljene bez reda, uz bočnu ivicu parcele, u uglu ili na sredini placa, na brežuljku ili na ivici jaruge. Kvalitet stambenog prostora bio je loš, sa ponekim izuzetkom malih, solidnije građenih kuća. Higijenski uslovi bili su poražavajući, a na jednog stanovnika prosečno je dolazilo 4,26 kvadratnih metara stambenog prostora. Ponegde je u jednoj prostoriji živelo i do 10 osoba. Visina prostorija u kojima se stanovalo i spavalo često je bila 1,4 - 1,8 metara, a samo u 30 slučajeva veća od 2,7 m, što se tada smatralo neophodnim higijenskim minimumom. Kuće su uglavnom gradili sami stanovnici, bez plana i često bez pomoći majstora. Objekti su bili od različitih materijala: kombinacija opeke i blata, daske i blata, trske sa blatom. Krovovi su pokrivani crepom, plehom ili terom. Vrata su bila mala, a prozori jedva vidljivi ili ih uopšte nije bilo.[24]

Vremenom se struktura stanovnika menjala i u naselje su počeli da se doseljavali sitne zanatlije i ljudi bez stalnog zanimanja, koji su zaposedali preostale prazne placeve i sami zidali kuće, kupovali ih od prethodnih vlasnika, ili su stanovali "pod kiriju". Rastom i širenjem naselja poboljšavao se kvalitet kuća i komunalnih i higijenskih uslova. Tako je 1929. u naselju bilo 15 česmi,[19] ali kanalizacija i dalje nije postojala, već se upotrebljena voda prosipala ispred i oko kuća, čime je stvarano nezdravo blato, ili u odvodne kanale, ako ih je bilo.[2]

Godine 1931. komunalna situacija bila je znatno drugačija. U naselju je tada živelo oko 8.000 ljudi. Gotovo sve kuće su imale električno osvetljenje i bile su priključene na vodovod. Posebno je zanimljiv podatak da su stanovnici redovno plaćali sve račune za struju i vodu, kao i druge opštinske i državne takse, uključujući i porez na zgrade i zemljište. Fotografije Jatagan male iz tog perioda svedoče da je centralni deo izgubio karakter "naselja bede". Na njima se vide skromne kuće i uređena dvorišta, a ni u kom slučaju bedne udžerice registrovane 1924. go-dine. Prema podacima koje je tada evidentirao Komitet za izmeštanje Jatagan male i Prokopa Opštine grada Beograda u naselju se tada nalazilo 1.437 kuća, sa oko 5.600 stanovnika. Tih godina se u naselju povećao broj različitih radnji i dućana, pa ih je bilo ukupno 82, među kojima je bio i veći broj pekara, bakalnica, piljarnica, kafana, bifea, berbernica, a postojala je i jedna narodna kuhinja. Prema Planu Beograda iz 1932. godine, u istočnom delu naselja nalazila se i pijaca.[2]

Uporedo sa poboljšanjem komunalnih prilika i širenjem usluga u naselju povećavao se i broj onih koji su iznajmljivali stanove. Nalaz Komisije iz 1931. godine pokazao je takođe da se struktura stanovništva menjala i u pogledu odnosa između broja vlasnika i zakupaca. Naime, te godine su u svojim kućama živele 673 porodice, dok su u 764 kuća živeli zakupci.[26] Vlasnici kuća su poticali iz redova državnih, samostalnih i privatnih službenika, delom i radnika, dok su zakupci uglavnom bili nekvalifikovani radnici. Tih godina u naselje se doseljavao sve veći broj romskih porodica, kojih je bilo između 120 i 150.[27]

Rušenje Jatagan male uredi

Beogradska opština je imala kolebljiv i nesiguran stav prema Jatagan-mali i njenim stanovnicima. Glavna dilema bila je da li treba, u uslovima teške posleratne stambene krize, porušiti Jatagan malu. Prevagnuo je stav da krov nad glavom sirotinje ne treba rušiti, već poboljšati uslove stanovanja, pa je Opština, odmah po nicanju prvih kuća, podigla tri česme, a početkom 20-ih godina 20. veka izgradila u njihovoj neposrednoj blizini i malu "koloniju" namenjenu siromašnima. Opština je takođe podigla i jednu od svojih prvih stambenih zgrada sa 28 stanova, a Ministarstvo socijalne politike 20 baraka sa oko 70 stanova od sredstava iz ratne odštete.[28] Ovakvom kombinacijom nelegalne i legalne izgradnje, obe namenjene siromašnim građanima, čitavo područje dobilo je karakter siromašnog, koji je zadržalo sve do rušenja. Pozitivan stav Opštine grada Beograda prema Jatagan mali sreće se i kasnije, kada se naselje proširilo sve do Bulevara oslobođenja i Karađorđevog parka i kada se prvi put čuo predlog da se na izvestan način ozakoni. Čak se pojavio i predlog da se u naselju izgradi Dom kulture,[29] koji je bio planiran na centralnom trgu budućeg uređenog naselja[30] i trebalo je da označi početak preporoda ovog kraja i pretvaranja Jatagan male u uređeno moderno naselje. Inicijator ove ideje bilo je Društvo Karađorđevog šanca.[v] Opština grada Beograda najpre je prihvatila ovu zamisao, ali se kasnije odustalo od te ideje i počelo se razmatrati rušenje naselja i preseljenje porodica na drugu lokaciju.[2]

Prvo rušenje započeto je 1931. godine, radi proširenja regulacije i izgradnje kanalizacionog kolektora u Bulevaru Franše d’Eperea, kada je uklonjeno oko 60 objekata. Prvobitna zamisao bila je da se za preseljenje vlasnika porušenih kuća kupe imanje Marinkov zabran i plac izvesnog Mijovića na Voždovcu, što je i učinjeno. Na sednici Gradskog veća, održanoj 23. oktobra 1934. godine doneta je odluka o definitivnom rušenju Jatagan male. Iz zaključka sa ove sednice proistekao je i zahtev da se prouče stambeni probleme beogradske sirotinje, posebno u Jatagan mali, i da se predloži njihovo racionalno rešenje.[15] Godine 1938. porušeno je 165 kuća u delu naselja oko "Mostara", a njihovim vlasnicima isplaćena je novčana nadoknada. U septembru te godine je rušeno oko 80 kućeraka na uglu Miloša Velikog i Franše d’Eperea, radi gradnje Više pedagoške i Više građanske škole.[31] Najveći broj kuća, oko 450, porušen je krajem 1939. i početkom 1940. godine (počevši od 25. avgusta 1939.[32][33]) radi proširenja fakultetskog kompleksa i izgradnje Veterinarskog fakulteta. Stanovništvo se zbog rušenja preselilo na druge lokacije, a jedna od najpoznatijih bila je Marinkova bara, u kojoj se nastanio veći broj romskih porodica; druge lokacije su bile Makiško polje i Dušanovac. U avgustu 1940. se govori o "rušenju poslednjih čatrlja".[34] Jatagan mala je potpuno raseljena početkom 60-ih godina 20. veka, prilikom priprema za organizovanje Prve konferencije nesvrstanih i izgradnje autoputa kroz Beograd. Stanovnici su uglavnom preseljeni u novo naselje na Ledinama.[2]

Kulturni uticaj uredi

Godine 1953. reditelj Dušan Makavejev snimio je kratki dokumentarni film Jatagan Mala.[35]

Jatagan mala je i jedna od centralnih lokacija na kojima se odigrava radnja serije Senke nad Balkanom. Ambijent naselja rekonstruisan je u selu Baranda, na istom mestu na kojem su se nalazile i kulise rekonstruisanog naselja Čubura za serije Montevideo, Bog te video! i Montevideo, vidimo se!.[36]

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ Slobodan Ž. Vidaković bio je novinar i dugogodišnji urednik Beogradskih opštinskih novina, kao i jedan od najpoznatijih boraca za mali i jeftin stan.[2]
  2. ^ Stoji u Dopisu 68 stanovnika Jatagan male koji je upućen Sudu Opštine grada Beograda 2. maja 1931. godine.[2]
  3. ^ U dopisu koji su stanovnici Jatagan male uputili Sudu Opštine grada Beograda za ovo naselje pominje se još jedan toponim, Karađorđev šanac.[2]

Reference uredi

  1. ^ Antonić 2007, str. 16
  2. ^ a b v g d đ e ž z i Vuksanović-Macura 2010, str. 151-173
  3. ^ Stojiljković, Dejan. „Jatagan mala: "Divlje" beogradsko naselje u kojem su se ljudi drugačije radovali i tugovali”. National Geographic Srbija. Pristupljeno 7. 11. 2017. 
  4. ^ „Prevod reči: yataghan”. Onlinerecnik.com. Pristupljeno 7. 11. 2017. 
  5. ^ „Turcizmi u srpskom jeziku – slovo J, j”. /amarilisonline.com. Pristupljeno 7. 11. 2017. 
  6. ^ Otašević, Đorđe (2011). Mali rečnik turcizama. Beograd: Alma. ISBN 978-86-7974-217-9. COBISS.SR 183171596
  7. ^ Tomić-Milosavljević, Danica (1927). „O izgrađivanju Beograda”. Savremena opština. 12: 114. 
  8. ^ Čalić, Mari Žanin (2004). Socijalna istorija Srbije 1815-1941. Beograd: Klio. str. 318. ISBN 978-86-7102-139-5. COBISS.SR 116993036
  9. ^ „Kroz Jatagan Malu”. Politika. 1925. 
  10. ^ Vidaković 1935, str. 106 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFVidaković1935 (help)
  11. ^ "Politika", 7. feb. 1921
  12. ^ Vidaković 1932, str. 106
  13. ^ Vidaković 1932, str. 135
  14. ^ Vuksanović-Anić, Draga (1968). „Urbanistički razvitak Beograda u periodu između dva svetska rata (1919-1941)”. Istorija XX veka: 465. 
  15. ^ a b Vidaković, Slobodan Ž. (1935). „Predlozi za rešenje pitanja izgradnje malih stanova u Beogradu i rušenje Jatagan-male”. Beogradske opštinske novine. 9. 
  16. ^ Bogavac, Tomislav (1991). Stanovništvo Beograda : 1918-1991. Beograd: BIGZ : Srpska književna zadruga : Muzej grada Beograda. str. 84. ISBN 978-86-13-00599-5. COBISS.SR 2893836
  17. ^ Vidaković, Slobodan Ž. (1933). „Jedan sudbonosan problem: rezultat ankete o radničkim stanovima”. Beogradske opštinske novine. 7—8. str. 507. 
  18. ^ Napredak Jatagan Male ("Vreme", 6. okt. 1924)
  19. ^ a b Mandil, Sarina Jov. (1929). „Socijalno-higijenske prilike Jatagan-Male”. Beogradske opštinske novine. 11: 13. 
  20. ^ Nikolić, Zoran (11. 12. 2014). „Jatagan mala - varoš u varoši”. Večernje NOVOSTI. 
  21. ^ Beskućnička kolonija ("Politika", 3. maj 1922), str. 4
  22. ^ "Politika", 12. jun 1923
  23. ^ "Politika", 24. okt. 1923, str. 4
  24. ^ a b Konstantinović, Bogoljub (1925). Jatagan-mala : slika stambenih prilika u Beogradu i prilog za rešavanje ovog problema. Beograd: Štamparija Drag. Gregorića. 
  25. ^ "Politika", 4. feb. 1924, str. 4
  26. ^ Milenković, Sveta (1934). „Pitanje samačkih stanova”. Beogradske opštinske novine. 4: 446. 
  27. ^ Acković 2009, str. 164-209
  28. ^ Vuksanović-Macura, Zlata M. (1997). Uslovi i oblici stanovanja. Beograd: magistarski rad. str. 125—127. 
  29. ^ „Jatagan-mala podiže dom kulture”. Vreme. 15. 9. 1929. str. 15. 
  30. ^ Milašinović-Marić, Dijana P. (2001). Arhitekta Jan Dubovi. Beograd: Zadužbina Andrejević. str. 57—58. ISBN 978-86-7244-219-9. 
  31. ^ "Politika", 9. sept. 1938, str. 12
  32. ^ Juče je počelo rušenje celokupne Jatagan-male, "Vreme", 26. avg. 1939, str. 12. digitalna.nb.rs
  33. ^ "Politika", 26. avg. 1939, str. 12
  34. ^ "Politika", 17. avg. 1940, str. 11
  35. ^ „Dusan Makavejev”. IMDb. Pristupljeno 8. 11. 2007. 
  36. ^ Stojiljković, Dejan (14. 10. 2017). „Senke nad Balkanom: Priča o Jatagan-mali, beogradskom Bronksu gde su cvetali prostitucija, droga i sitna džeparenja”. Nedeljnik. Arhivirano iz originala 08. 11. 2017. g. Pristupljeno 08. 11. 2017. 

Literatura uredi

Спољашње везе uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јатаган_мала&oldid=27711718”