Njujork (država)
Njujork (engl. New York) država je u severoistočnom delu SAD. Država je podeljena na 62 okruga, a u njoj se nalazi i Njujork, najveći grad u SAD.
| Njujork | |
|---|---|
 | |
 | |
| Država |  SAD |
| Glavni grad | Olbani |
| Najveći grad | Njujork |
| Proglašenje za državu | — datum: 26. jul 1788. — poredak: 11. |
| Guverner | Kejti Houkul |
| Površina | 141.299 km2 |
| Stanovništvo | 2020. |
| — broj st. | 19.571.216 |
| — gustina st. | 138,51 st./km2 |
| — ISO 3166-2 | US-NY |
| Zvanični veb-sajt | |
Država Njujork ima obale na dva Velika jezera, Iri i Ontario, koja su povezana rekom Nijagarom. Na severu država graniči s kanadskim pokrajinama Ontario i Kvebek, na istoku sa Vermontom, Masačusetsom i Konektikatom, a na jugu s Nju Džerzijem i Pensilvanijom. Uz to, ima i vodenu granicu sa Roud Ajlandom.
Grad Njujork uredi
Država je najpoznatija po urbanoj atmosferi grada Njujorka, naročito oblakoderima na Menhetnu, ali njeni ostali delovi su sasvim različiti i njima dominiraju farme, šume, reke, planine i jezera. U državi Njujork se nalazi i nacionalni park Adirondak, najveći nacionalni park u SAD, a popularna atrakcija su Nijagarini vodopadi. U istočnom delu države, od severa prema jugu, teče reka Hadson.
Grad Njujork je podeljen na pet opština koje su ujedno i okruzi. Bronks je na kopnu severno od Menhetna (okrug Njujork) na istoimenom ostrvu, a reka Hadson čini njihovu zapadnu granicu. Bruklin (okrug Kings) i Kvins se proteže preko Ist Rivera od Menhetna na zapadnom delu Long Ajlenda, a Staten Ajland (okrug Ričmond) nalazi se južno od Menhetna. Istočni deo Long Ajlenda je prigradsko područje koje se sastoji od okruga Naso i Safok.
"Upstate" ("gornja država") je najčešći pojam kojim se opisuje deo države koji se nalazi severno od grada Njujorka, ali mnogi ljudi van gradskog područja smatraju taj pojam ponižavajućim jer je tipičan za kulturnu i demografsku podelu na ruralno i konzervativno u odnosu na urbano i liberalno. Severno od Bronksa nalaze se okruzi Rokland, Vestčester i Patnam. U „gornjoj državi“ se nalaze planinski lanci Katskil i Adirondak, greben Šongam i brojna jezera od kojih se na zapadu nalaze dva Velika jezera (Iri i Ontario) i grupa jezera Finger, a na severoistoku pojedinačna jezera Šamplejn, Džordž i Onajda. Kroz državu teku i brojne reke kao što su Delaver, Dženesi, Hadson, Mohok i Saskačevan. Najviši vrh države Njujork je planina Mersi u sklopu planinskog lanca Adirondak.
Istočno od grada Njujorka, počevši od njegovih delova Bruklina i Kvinsa, proteže se oko 190 km dugo ostrvo odgovarajućeg naziva Long Ajlend (engleski: dugačko ostrvo), čiji je krajnji istočni završetak ruralno područje.
Po broju stanovnika država Njujork je treća najnaseljenija američka država nakon Kalifornije i Teksasa. Glavni grad je Olbani, a najveći je grad Njujork. Drugi veći gradovi su Bafalo, Ročester i Jonkers.
Istorija uredi
Praistorija uredi
Pretpostavlja se da su prvi ljudi na područje današnje države Njujork došli oko deset hiljada godina pre nove ere. Irokezi su se otprilike 800. godine doselili sa Apalačkih planina u ovu oblast, dok su Algonkini to učinili nekih dve stotine godina kasnije.[1] Do početka 12. veka razvile su se kulture Irokeza i Algonkina, s kojima su se Evropljani kasnije sreli.[2] Irokezi su bili dominantni na području današnjeg Njujorka a svoju premoć su koristili u trgovini krznom sa Evropljanima. Ostala indijanska plemena bila su izložena uništenju od strane belaca ili asimilaciji unutar Irokeske konfederacije.[3] Plemena Algonkina nisu bila u dobrim odnosima sa susednim narodima. Oni su živeli pored reka, potoka i na atlantskoj obali.[4] Bez obzira na predrasude Evropljana, Indijanci su bili dobro organizovani i imali su razvijenu kulturu, kao i složenu i razrađenu privredu koja je obuhvatala lov, sakupljanje plodova, izradu predmeta i obradu zemlje.[2]
Nova Holandija uredi
Prvi Evropljanin koji je došao na tle današnje države Njujork bio je Đovani da Veracano 1524. godine. U potrazi za Severozapadnim prolazom Henri Hadson je 1609. stigao do današnjeg Njujorka. On je ovu oblast proglasio holandskom teritorijom. Holanđani su 1614. osnovali Fort Nasau, prvu evropsku naseobinu blizu današnjeg Olbanija, koji je 1624. zamenjen Fort Orindžom. Fort Amsterdam je izgrađen 1626. na jugu ostrva Menhetn. Iz njega je nastao grad Novi Amsterdam, najveća naseobina u Novoj Holandiji. U početku je kolonija zavisila od trgovine krznom ali je kasnije razvijena poljoprivreda. Do 1650, pod vođstvom direktora Petera Stojvesanta, kolonija je postala vodeći izvoznik duvana, drveta i pšenice.
Britanska vladavina uredi
Englezi su iznenadnim napadom zauzeli Novu Holandiju 1664. godine. Nakon zauzimanja preimenovali su je u Provinciju Njujork a Novi Amsterdam je takođe nazvan Njujork, selo Bevervajk je promenilo ime u Olbani. Imena su data po suverenu Engleske u to vreme Džejmsu II, vojvodi od Jorka i vojvodi od Olbanija.[5] U to vreme Nova Holandija je imala između sedam i osam hiljada stanovnika.[1]
Tokom 18. veka u Provinciji Njujork nastali su veliki posedi koji su obuhvatali više od polovine neobrađene zemlje. Provincija Njujork je tada doživela procvat. Ekonomija je ojačana zahvaljujući razvoju poljoprivrede na Long Ajlendu i u dolini reke Hadson, trgovina i zanatstvo su se razvili u njujorškoj luci a odavde su snabdevani hranom britanski posedi na Karibima. Broj stanovnika je konstantno rastao, pa je od prvog popisa 1698. do poslednjeg 1771. godine porastao devet puta, sa 18.067 na 168.007. Uglavnom su dolazili Englezi, Škoti, Nemci i Irci. Pored njih tu je živeo i veliki broj robova iz Afrike. Njujork je u jednom trenutku imao najviše afričkih robova severno od linije Mejson – Dikson; 1720. godine oni su činili šesnaest posto njujorške populacije.[6] Političkom scenom su dominirali trgovci i zemljoposednici. Pored njih i veleposednici su imali veliki uticaj na vlast. Tokom 18. veka Njujork je bio središte sukoba između Britanaca i Francuza. Njujork je bio jedna od dve kolonije u kojoj su stalno bile prisutne britanske trupe pre 1755. godine.
Američka revolucija uredi
Njujork je imao jednu od vodećih uloga u Američkoj revoluciji. Do pobune u koloniji je došlo nakon donošenja Zakona o taksama 1765. godine, kada je organizacija Sinovi slobode postaje najjača politička snaga u Njujorku. Ovim zakonom samo je pogoršano stanje u koloniji nakon neuspešnog pokušaja osvajanja Kanade 1760. godine.[7] Njujorški trgovci su pokušali da posreduju između Krune i naroda u cilju pronalaženja dogovora, međutim nakon bitaka kod Leksingtona i Konkorda, aprila 1775, do njega više nije bilo moguće doći.
Položaj Njujorka bio je ključan za kontrolu nad kolonijama. Engleska je poslala najveću flotu koju je imala u tom veku. Tu je bilo 30.000 mornara i vojnika stacioniranih na Staten Ajlandu. General ser Vilijam Hau je u januaru 1776. isterao vojsku koju je predvodio Džordž Vašington iz grada Njujorka ali nije uspeo da dalje napreduje. Do januara 1777. godine Hau je uspeo da zadrži samo nekoliko punktova u blizini Njujorka. Za vreme trajanja rata Britanci su držali grad, koristeći ga kao bazu za svoje pohode.
U oktobru 1777. godine američka vojska je pod komandom generala Horejšija Gejtsa pobedila u bici kod Saratoge, što je kasnije smatrano prekretnicom rata. Da su Amerikanci poraženi u ovoj bici izgubili bi kontrolu nad dolinom reke Hadson, što bi odvojilo Novu Englesku od ostalih kolonija i sprečilo formiranje buduće države.[8]
Državnost uredi
Po završetku rata definisane su granice Njujorka, pa su tako okruzi istočno od jezera Šamplejn su pripali Vermontu a zapadna granica je određena do 1786. godine.
Veliki broj Irokeza je podržavao Britance jer su se plašili budućih američkih ambicija. Mnogo ih je ubijeno tokom rata a preživeli su uglavnom otišli sa Britancima ili su ostali da žive u nekom od dvanaest rezervata. Do 1826. godine ostalo je osam rezervata, koji postoje i danas.
Ustav države Njujork je usvojen aprila 1777. Njime je stvorena snažna izvršna vlast i jasna podela vlasti. Ovaj ustav je umnogome uticao na donošenje federalnog ustava deceniju kasnije. Rasprava oko federalnog ustava 1787. godine je dovela do stvaranja grupa poznatih kao federalisti, oni su uglavnom živeli na jugu države u okolini grada Njujorka i zalagali su se za snažnu nacionalnu vladu. Sa druge strane su bili antifederalisti, oni su živeli u severno i zapadno od grada Njujorka i protivili su se jakim nacionalnim institucijama.
Grad Njujork je 1785. postao prestonica Sjedinjenih Američkih Država i taj status je zadržao sve do 1790. godine.
Od sticanja statusa države pa do 1797. Njujork je imao više glavnih gradova, prvo Olbani, zatim Kingston, Pokipsi i grad Njujork, da bi na kraju kao konačno rešenje bio odabran Olbani.[9] Početkom 19. veka Njujork je imao veoma napredan sistem prevoza jer je Robert Fulton uspostavio prvu stalnu parobrodsku liniju od grada Njujorka do Olbanija.[10] Do 1815. godine Olbani je postao središte puta[11] kojim su se pioniri kretali ka zapadu do Bafala i Teritorije Mičigen.[12] Iri kanal je pušten u rad 1825. godine. To je imalo ogroman uticaj na privredni razvoj Njujorka jer su povezana Velika jezera sa Atlantskim okeanom. Tih godina su nastala skoro sva mesta i okruzi koji postoje i danas. Godine 1831. počela je sa radom prva pruga u SAD[13]
Zahvaljujući dobrim saobraćajnim vezama ubrzo dolazi do naseljavanja plodnih dolina Mohok i Dženesi i granice prema Kanadi. Bafalo i Ročester beleže snažan razvoj. Usled velike migracije stanovništva Nove Engleske engleskog porekla u središnje i zapadne delove države dolazi do manjih sukoba sa tamošnjim stanovništvom koje je bilo uglavnom nemačkog, holandskog i irskog porekla. Više od petnaest posto stanovništva države Njujork 1850. godine bilo je rođeno u Novoj Engleskoj. Broj stanovnika je najbrže rastao u zapadnom delu države. Do 1840. godine u državi Njujork se nalazilo sedam od trideset najvećih gradova SAD. To su bili Njujork (1. sa 312.710 stanovnika), Bruklin (7. sa 36.233), Olbani (9. sa 33.721), Ročester (19. sa 20.191), Troj (21. sa 19.334), Bafalo (22. sa 18.213) i Jutika (29. sa 13.782 stanovnika).[14]
Građanski rat uredi
Zbog razvijene trgovine sa južnim državama privrednicima Njujorka nije bio u interesu rat sa ovim delom SAD pa su sa zebnjom gledali na izbor Abrahama Linkolna za predsednika. Do 1861. i bitke kod Fort Samtera prevaziđene su političke razlike unutar Njujorka te je na Linkolnove zahteve za vojskom i sredstvima pozitivno odgovoreno. Država Njujork je sa više stotina hiljada vojnika dala najveći doprinos u ljudstvu snagama Unije tokom Američkog građanskog rata.
U martu 1863, promenjen je federalni zakon pa su svi muškarci starosti od 20 do 35 godina i građani koji nisu u braku do starosti do 45 godina bili podvrgnuti obaveznoj vojnoj službi. Oni koji su mogli da nađu zamenu ili da plate 300 dolara su bili izuzeti ovim zakonom. Kao posledica donošenja ovog zakona 13. jula 1863. izbili su veliki nemiri u Njujorku.[15]
Decenije posle građanskog rata uredi
Narednih nekoliko decenija Njujork je učvrstio svoju premoć u finansijskim i bankarskim delatnostima. Proizvodnja je nastavila da raste. Preduzeća kao što su Istman Kodak u Ročesteru, Dženeral elektrik u Skenektadiju su samo neke od dobro poznatih firmi osnovanih u to vreme. Sa izgradnjom hidroelektričnih centrala grade se fabrike u Bufalu.[16] Sa procvatom industrije dolazi do organizovanja radnika. Do 1882. Vitezovi rada (engl. Knights of Labor) su u gradu Njujorku imali 60.000 članova. Pored industrije i poljoprivreda u to vreme dostiže svoj vrhunac. Do 1881. država Njujork je imala više od 241.000 farmi.[16] U tom periodu u oblasti oko njujorške luke proizvodilo se najviše ostriga na svetu.[17] Imigracija je povećana tokom druge polovine 19. veka. Procenjuje se da je između 1855. i 1890. osam miliona imigranata prošlo kroz Fort Klinton na Menhetnu.[18]
U početku je većina imigranata dolazila iz Irske i Nemačke. Elis Ajland je otvoren 1892,[18] a u periodu id 1880. do 1920. većina imigranata su bili nemački Jevreji, Poljaci i drugi ljudi iz istočne i južne Evrope.
Do 1925. grad Njujork je po broju stanovnika premašio London i postao najveći grad na svetu.[16]
Njujorška politička scena se malo promenila od polovine 19. veka do početka 20. veka. Grad Njujork je bio izrazito naklonjen demokratama dok su severni delovi države više naginjali ka republikancima. Najznačajniji političar tog vremena u Njujorku je bio Vilijam Tvid. Na 39 predsedničkih izbora od 1856. do 2010. republikanci su pobedili 19 a demokrate 20 puta.[16]
Od 1900. do Velike ekonomske krize uredi
Početkom 20. veka guverner Teodor Ruzvelt je zajedno sa svojim republikanskim kolegama osnovao progresivistički pokret, kasnije poznat kao njujorška ideja. Ovaj pokret je zagovarao veću socijalnu pomoć, smanjenje korupcije i kontrolu monopola. Demokrate su prihvatile ovu ideologiju i proširile je proimigrantskom politikom i uključivanjem afroamerikanaca u društvo.
Nakon kratkotrajne ekonomske krize početkom treće decenije 20. veka,[19] Njujork je imao snažan rast privrede. Tokom Velike ekonomske krize koja je počela padom deonica na njujorškoj berzi 1929. Njujork se suočio sa velikim problemima. Nezaposlenost je bila 25% a ondašnji guverner Frenklin Ruzvelt je započeo politiku javnih radova, zahvaljujući kojoj je kasnije izabran za predsednika SAD.[20] Godine 1932. održane su Zimske olimpijske igre u Lejk Plesidu, zimskom centru na severu države Njujork.
Drugi svetski rat i druga polovina 20. veka uredi
S obzirom da je Njujork tokom Drugog svetskog rata bio država sa najviše stanovnika, podneo je i najveći teret tokom rata. Tokom Drugog svetskog rata život je izgubilo 31.215 stanovnika države Njujork.[21] Rat je ostavio posledice po Njujork i na ekonomskom i na privrednom planu. Radi sprečavanja diskriminacije prilikom zapošljavanja 1941. godine osnovan je Komitet protiv diskriminacije pri zapošljavanju (engl. Committee on Discrimination in Employment) a 1945. je guverner Tomas Djui potpisao zakon kojim je zabranjena diskriminacija pri zapošljavanju. Godine 1944. donet je Zakon o vojnicima (engl. G. I. Bill) kojim je vojnim veteranima omogućeno povoljno studiranje. Zbog nemogućnosti privatnih univerziteta da prihvate sve zainteresovane 1948. godine osnovan je Državni univerzitet Njujorka (engl. State University of New York).[22]
Tokom Drugog svetskog rata Njujork je poslednji put imao snažan razvoj industrije. Završetkom rata industrija se smanjuje a privreda se okreće ka uslužnim delatnostima. Povratnici sa ratišta su zamenili žene i pripadnike manjina.[22] Preduzeća su se preselila prema jugu i zapadu, tražeći manje poreze i slabije plaćenu radnu snagu a s njima je otišao i znatan broj radnika. U svim većim gradovima, izuzev Njujorka, polovinom 20. veka prestao je da raste broj stanovnika. Štaviše, broj stanovnika Bafala se prepolovio između 1950. i 2000. godine. Smanjenje imigracije i migracija radnika doprineli su tome da broj stanovnika države Njujork između 1970. i 1980. godine opadne po prvi put u istoriji.
Tokom mandata Nelsona Rokfelera na mestu guvernera Njujorka od 1959. do 1973. vođena je konzervativna politika. Demokrate su se vratile na vlast 1974. i zadržale je tokom narednih 20 godina. U tom periodu guverneri države Njujork su bili Hju Keri i Mario Kvomo. Republikanci ponovo preuzimaju vlast 1994. kada je Džordž Pataki izabran za guvernera a 1993. je Rudolf Džulijani izabran za gradonačelnika Njujorka.
11. septembar 2001. uredi
Na početku novog milenijuma na Svetski trgovački centar, u gradu Njujorku, izvršen je napad 11. septembra 2001. godine. Tom prilikom poginulo je skoro 3.000 ljudi.[23]
Demografija uredi
| 1900. | 1910. | 1920. | 1930. | 1940. | 1950. | 1960. | 1970. | 1980. | 1990. | 2000. | 2010. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 7.268.894 | 9.113.614 | 10.385.227 | 12.588.066 | 13.479.142 | 14.830.192 | 16.782.304 | 18.236.967 | 17.558.072 | 17.990.455 | 18.976.457 | 19.378.102 |
Najveći gradovi uredi
Administrativna podela uredi
Njujork je podeljen na 62 okruga:
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b Eisenstadt 2005, str. xx
- ^ a b Klein 2001, str. 3
- ^ Klein 2001, str. 6–7
- ^ Klein 2001, str. 7
- ^ „James II”. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 2. 1. 2011.
- ^ Eisenstadt 2005, str. xx–xxi
- ^ Klein 2001, str. 202.
- ^ Eisenstadt 2005, str. xxi–xxii
- ^ Stevens 1886, str. 24.
- ^ McEneny 2006, str. 92
- ^ McEneny 2006, str. 75
- ^ Albany. (2010). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno November 10, 2010, from Encyclopædia Britannica Online.
- ^ „History of Railroads in New York State”. New York State Department of Transportation. Pristupljeno 4. 6. 2010.[mrtva veza]
- ^ United States Census Bureau (1840). „Population of the 100 Largest Urban Places: 1840”. United States Department of Commerce. Pristupljeno 10. 11. 2010.
- ^ Harris, Leslie M. (2003). „The New York City Draft Riots of 1863”. In the Shadow of Slavery:. ISBN 978-0-226-31774-8. Pristupljeno January 2011. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ a b v g Eisenstadt 2005, str. xxv
- ^ Kurlansky, Mark (2007). The Big Oyster—History on the Half Shell. Random House. ISBN 978-0-345-47639-5. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); - ^ a b Eisenstadt 2005, str. 498 (article: "Ellis Island")
- ^ Vernon, J.R. (July 1991). „The 1920–21 deflation: the role of aggregate supply”. Economic Inquiry. Arhivirano iz originala 11. 7. 2012. g. Pristupljeno January 2011. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ Eisenstadt 2005, str. 1334–1335 (article: "Roosevelt, Franklin Delano")
- ^ „World War 2 Casualty Statistics”. Arhivirano iz originala 09. 05. 2009. g. Pristupljeno January 2011. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ a b Eisenstadt 2005, str. 1726–1728 (article: "World War II")
- ^ Eisenstadt 2005, str. 1395–1401 (article: "September 11th, 2001")
Literatura uredi
- Kurlansky, Mark (2007). The Big Oyster—History on the Half Shell. Random House. ISBN 978-0-345-47639-5. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); - Harris, Leslie M. (2003). „The New York City Draft Riots of 1863”. In the Shadow of Slavery:. ISBN 978-0-226-31774-8. Pristupljeno January 2011. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - Eisenstadt, Peter, ur. (2005). The Encyclopedia of New York State. Syracuse, New York: Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-0808-0. Nepoznati parametar
|harvid=ignorisan (pomoć) - McEneny, John (2006). Albany, Capital City on the Hudson: An Illustrated History. Sun Valley, California: American Historical Press. ISBN 978-1-892724-53-3. Nepoznati parametar
|harvid=ignorisan (pomoć) - Klein, Milton M., ur. (2001). The Empire State: A History of New York. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-3866-0. Nepoznati parametar
|coautors=ignorisan (pomoć); Nepoznati parametar|harvid=ignorisan (pomoć) - Stevens, John Austin (1886). The Magazine of American History with Notes and Queries. Historical Publication Co. str. 24.
.svg){kind=small}
