Avarska nekropola u Čelarevu
Avarska nekropola ili Čelarevo je arheološki lokalitet u blizini istoimenog grada, južno od Bačke Palanke. Nalazište, koje je datirano u kraj VIII i početak 9. veka, obuhvata naselje sa nekropolom u kojoj je otkriveno oko 650 grobova koji su pripadali trima različitim etničkim grupacijama. Sam lokalitet se danas nalazi pod zaštitom države kao arheološko nalazište od izuzetnog značaja[1], ali se i pored toga zemlja sa tog prostora koristi za izradu opeke, čime se direktno ugrožava samo nalazište[1].
Opis lokaliteta uredi
Istraživanja lokaliteta su započeta 1972. godine, na mestu koje se nalazi 500 metara severno od leve obale Dunava i na njemu je otkrivena nekropola sa oko 650 grobova koji su pripadali trima različitim narodima koji su na tom prostoru živeli istovremeno. Uz sam Dunav, otkriveni su tragovi naselja koje se pružalo dužinom od 4 km, a u njegovom sklopu je otkriveno i nekoliko zlatarskih radionica. Na osnovu analize pronađenih ostataka, grobovi, a samim tim i sam grad, su datirani na kraj VIII i početak 9. veka.
Narod šamanističkog verovanja (Avari) je pravio grobove pravougaonog oblika sa ravnim dnom u koji je pokojnik sahranjivan bez ili u sanduku, dok su mu pod noge smeštane zdele sa hranom i pićem. U sklopu ove grupe grobova, izdvajaju se grobovi u kojima su sahranjivani konjanici. U njima su pored samog pokojnika, pronađeni ostaci ritualno žrtvovanog konja, pokojnikov bogato ukrašeni kožni pojas i oprema za jahanje (sedlo i bogato ukrašen oglav).
Narod judaističkog verovanja (Hazari) je pravio grobove sa nišama koji su označavani rimskim opekama na kojima su urezivane menore, etrozi i lulavi. Pronađen je i veliki broj fragmenata opeka iznad i u grobovima jednog dela nekropole, sa urezanim jevrekskim simbolima, koji su protumačeni kao Jehuda ili Jahve i Izrael. Otkriće ovih fragmenata iz vremena dominacije Avara u Panoniji, danas poznatih kao Menore iz Čelareva, privuklo je veliku pažnju kako jugoslovenskih, tako i svetskih stručnjaka. Činjenica da se u nekropoli mongolskog stanovništva naišlo na jevrejske simbole bila je prava zagonetka za arheologe koji su nekropolu otkrili.[2]
Sloveni su pravili plitke grobove u kojima su pronađeni skromniji grobni prilozi u odnosu na one koji su pripadali drugim dvema grupama. Među ovom grupom grobova pronađene su i urne u kojima su se nalazili spaljeni ostaci pokojnika.
Istorija arheoloških istraživanja na čelarevskoj ciglani uredi
Prvi podaci o nalazištu kod Čelareva datiraju iz 1966. godine, kada su obilaženi ugroženi lokaliteti u Bačkoj i Banatu. Tada je na manjem delu istočnog napuštenog profila iskopa lokalne ciglane pronađen tanji kulturni sloj naselja. Na osnovu nevelikog broja sakupljenih fragmenata keramike, starost ostataka uočenih objekata procenjena je na period kasnog srednjeg veka. Sledećih nekoliko godina u ciglani se ručno vršio iskop gline na nekoliko sektora nalazišta, bez kontrole arheologa. Neretko se nailazilo na pojedinačne grobove, pa i grupe grobova, među kojima je bilo i konjaničkih. Nalaženi su i ostaci ukopanih i spaljenih stambenih objekata. Od pokretnog arheološkog materijala najčešći su bili posude i žrvnjevi za mlevenje žita.
Početkom 1972. godine, u potrazi za kvalitetnijom sirovinom, ciglana je napravila dublji usek prema severu i tom prilikom je uništen najveći deo nekropole. Prvobitna procena da je tom prilikom uništen deo nekropole približne veličine 85x33 m korigovana je nakon terenskih arheoloških radova 1980. Na osnovu ostataka grobova u profilima zaključeno je da se uništeni deo prostirao na daleko većem prostoru, približne veličine 150x33 m. Samim tim i broj uništenih grobova je znatno veći od prvobitne procene.
Arheološka istraživanja na nekropoli kod Čelareva započeo je 26. maja 1972. godine Dragutin Vilotijević, sa ciljem indentifikovanja i valorizovanja nalazišta. Otkopana su četiri vidljiva i delimično oštećena groba sa relativno skromnim artefaktima. Tokom zime vršen je ručni iskop gline koji je, sa kraćim prekidima, trajao od 22. decembra 1972. do 31. maja 1973. godine. Istražen je ugroženi deo nekropole površine 2424 m², sa 263 otkopana groba. Artefakti iz uništenih grobova, među kojima i najveći broj fragmenata opeka sa urezanim jevrejskim simbolima, potiču iz naknadne kontrole i praćenja radova pri odvoženju iskopane gline sa uništenog dela nekropole.
Godine 1978. otkopana je manja površina nalazišta jugoistočno od istraženog dela nekropole, na mestu gde je glinoidni sloj najplići na čitavom lokalitetu, prosečne dubine svega 0,4-0,5 m. Tada je, pored ostalih ukopa, otkopano i pet grobova, od kojih jedan konjanički. Manji broj ukopa opredeljeni su kao pozajmišta gline u vreme sahranjivanja na nekropoli. Dva ukopa između ostalih nalaza sadržali su i ulomke opeka sa urezanim jevrejskim simbolima.
Arheološka istraživanja sprovedena tokom 1980. odvijala su se uglavnom na jugozapadnim i zapadnim perifernim delovima nalazišta.[3]
Pronađeni artefakti uredi
U nekropoli Čelarevo, od više stotina otkrivenih grobova, istraženo ih je gotovo dve stotine. Najveći broj orijentisan je pravcem jugozapad-severoistok, a znatno manje pravcem severozapad-jugoistok, što bi bilo približnije jevrejskim pogrebnim običajima. Ima ih i koji su postavljeni drugačije. U knjizi „Menore iz Čelareva” u kojoj su navedeni rezultati istraživanja obavljenih do osamdesetih godina, navodi se da „nije moguće utvrditi prave razloge različitih orijentacija raka i pokojnika u njima”. Ono što je dodatno intrigiralo naučnu zajednicu bili su nalazi u nekropoli. U dvojnim grobovima nađeni su sahranjeni muškarci i žene, a nije bilo po sredi sukcesivno već jednovremeno sahranjivanje. Na jednom mestu žena i muškarac pokopani su jedno preko drugog, a na drugom jedno pored drugog. Nađeni su i dvojni grobovi u kojima su, pored žena, sahranjivana i deca. Postoje i grobovi u kojima su, odvojeni tankim slojem zemlje, nađeni ostaci konja i konjanika.
Pronađeni prateći predmeti (delovi odeće i ukrasa, posude za hranu najčešće polagane pored nogu pokojnika, alat, igračke...) su svojom simbolikom bili dodatno zagonetni. U grobovima konjanika, pored muškarca sahranjivan je i njegov konj sa opremom za jahanje (sedlo, uzengija, oglav). Ipak najviše pažnje pobudilo je otkriće delova opeka sa naknadno urezanim jevrejskim simbolima – sedmokrakim menorama na postamentu, pored kojeg su gotovo uvek dva urezana slovna znaka. Postavilo se pitanje ko su ljudi koji su tu sahranjeni i otkud uz njih jevrejski simboli. Da li su opeke deo grobljanske celine ili su donete u vreme neke seobe. Da li su znaci na opekama. urezivani u samom naselju, odnosno da li su te opeke služile kao predmeti kulta još za života pokojnika a posle su pokopavane zajedno sa njima.
U verovanjima brojnih starih naroda, konj i sedlo ostavljani su pored zemnih ostataka pokojnika da bi on imao čime da pođe na svoje poslednje putovanje. U predanju i književnosti stepskih naroda na razmeđi Evrope i Azije, konj ima tajanstvene moći koje mogu da zamene čovekove na pragu smrti. U jevrejskoj predaji takvih verovanja nema, niti su ljudi sahranjivani zajedno sa životinjama. Ni simbolika drugih pronađenih predmeta ne upućuje na rešenje zagonetke. Primera radi, pronađena minijatura u obliku glave sokola, što negde simbolizuje nadu u svetlost koju gaji onaj koji je otišao u večni mrak, nije u skladu sa pogledima onih koji su prihvatili judaizam. O simbolici minijature u obliku glave vepra teško da se uopšte može govoriti kao o nečemu što se može dovesti u vezu sa Jevrejima.
Arheologe, istoričare i druge zainteresovane a pogotovu one iz jevrejskih krugova zagolicala je pomisao da je možda reč o otkriću koje upućuje na davnašnje prisustvo Jevreja na geografskom prostoru na kojem ih, koliko je poznato, nije bilo u to vreme. Pomišljalo se i na seobu jednog dela Hazara iz Kaspijske oblasti, ili na pomeranja Avara koji su možda bili u vezi sa Hazarima pošto su ovi već primili judaizam. Nalazište kod Čelareva upućuje da je možda po sredi mongolska populacija, jedno od niza plemena koje je prihvatilo ili prenelo judaizam. Prema do sada znanom, veze ovih mongolskih konjanika nomada i Jevreja nije bilo jer u to vreme nije bilo Jevreja u delu kontinenta u kojem su Avari živeli. Mogli su doći u kontakt sa Hazarima i preko njih steći bar nešto saznanja o judaizmu. Takođe, doseljenici u Čelarevo mogli su negde usput ili u blizini naći opeke sa urezanim jevrejskim simbolima od ranije i stavljati ih u svoje grobove.
Dalja pretpostavka odnosi se na direktno prisustvo neke hazarske grupe. Nije neosnovana ni teorija da su opeke pronađene na nekom obližnjem davnašnjem jevrejskom groblju iz rimskih vremena. Na jednom broju opeka vidljivi su ostaci natpisa sa grobnih ploča gde se spominju imena Jehuda Vaj, Jehuda Alas. Postoje znaci etroga i lulava, simbola jevrejskog praznika Sukota. U doba Rimljana na području Podunavlja bilo je više utvrđenja, logora i naselja. Jevreji su obično išli za vojskom, radeći kao zanatlije, lekari, oružari i trgovci. Budući da su u Čelarevu pronađeni i grobovi usmereni pravcem zapad – istok, sa posebnom devijacijom glave prema svetom gradu Jerusalimu, osnovana je i pretpostavka da je u staništu živela grupa od više desetina jevrejskih porodica pa otud i simboli u nekropoli. U obzir se uzima i mogućnost da je u dve rimske utvrde u blizini Čelareva, Onagrinumu kod Begeča i Bononia malati kod Banoštora, verovatno postojalo jevrejsko groblje ili čak i hram. Sa tog mesta opeke su mogle biti donošene i korišćene kao kamenje za pod glavu pokojnika. Međutim, pred arheolozima ostaje i dalje pitanje ko su oni koji su na opeke urezivali jevrejske simbole, zašto su i kada to radili.[4]
Zaštita uredi
Čelarevska nekropola je 9. jula 1990. proglašena za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja, a 2014. pokrenuta je inicijativa da se proglasi za kulturno dobro od nacionalnog značaja.[5] Godine 2015. Ministarstvo kulture odbilo je zahtev Opštine Bačka Palanka da Hazarsku nekropolu predloži za Uneskovu listu svetske kulturne baštine, pa je Opština najavila da će direktno zatražiti od Uneska da pošalje stručnjake koji bi obišli Hazarsku nekropolu kod Čelareva, i doneli sud o vrednosti ovog arheološkog nalazišta.[6]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b Spomenici kulture u Srbiji - Čelarevo (Srpska akademija nauka i umetnosti) (jezik: srpski) (jezik: engleski)
- ^ MENORE IZ ČELAREVA 1983, str. 5
- ^ Bunardžić 1980, str. 1-2
- ^ Gaon, Aleksandar (jun 2003). „Zagonetka Čelarevo - Nepoznati konjanici”. PLANETA - magazin za nauku, istraživanja i otkrića. 1. Pristupljeno 5. 5. 2021.
- ^ „Inicijativa: “Hazarska nekropola” u Čelarevu kao kulturno dobro od nacionalnog značaja”. ARHANTIS, Arheološki portal. Arhivirano iz originala 05. 05. 2021. g. Pristupljeno 5. 5. 2021.
- ^ Mijušković (17. 6. 2015). „Hazarska nekropola čeka Unesko”. Politika. Pristupljeno 6. 5. 2021.
Literatura uredi
- Spomenici kulture u Srbiji - Čelarevo (Srpska akademija nauka i umetnosti) (jezik: srpski) (jezik: engleski)
- MENORE IZ ČELAREVA - naučni skup (PDF). Beograd: Savez jevrejskih opština Jugoslavije. 1983. Pristupljeno 5. 5. 2021.
- Bunardžić, Radovan (1980). Menore iz Čelareva - katalog izložbe (PDF). Beograd: Savez jevrejskih opština Jugoslavije. Pristupljeno 5. 5. 2021.
